a│kiem niedawno, mniej czy bardziej hucznie, obchodzono 500. rocznicΩ urodzin whisky. Tylko bardziej wtajemniczeni wiedzieli, ┐e z roku 1494 pochodzi pierwsza wzmianka o tym trunku, a nie o jego powstaniu. TrochΩ to tak, jak z tym s│ynnym zdaniem z KsiΩgi Henrykowskiej - tym o pobruszaniu i poziwaniu - bΩd╣cym pierwszym zapisanym tekstem po polsku, co nie oznacza, ┐e to wtedy powsta│ nasz jΩzyk, prawda?

spomniana wzmianka o whisky pochodzi - ni mniej, ni wiΩcej - z ksiΩgi podatkowej, w kt≤rej odnotowano "Delivery of eight bolls of malt to Friar John Cor wherewith to make aquavitae". Je┐eli mnich John Cor zakupi│ ponad tonΩ s│odu jΩczmiennego po to, by z niego produkowaµ wodΩ ┐ycia, to wydaje mi siΩ, ┐e produkcja whisky musia│a ju┐ byµ bardzo dobrze rozwiniΩta, a jej narodziny z pewno£ci╣ mia│y miejsce du┐o wcze£niej.

koro mowa o aqua vitae - warto zwr≤ciµ uwagΩ na fakt i┐ semantycznie s│owo "whisky" pochodzi z tego samego ƒr≤d│a co swojsko brzmi╣ca okowita. Czy┐by g≤rale z r≤┐nych stron £wiata (w tym ze Szkocji) mieli wiΩcej ze sob╣ wsp≤lnego ni┐ kiedykolwiek podejrzewali£my? Okowita to przecie┐ nic wiΩcej jak "aqua vitae". Gdyby na lekcji │aciny kazano Szkotowi przet│umaczyµ "aqua vitae" na jΩzyk ojczysty, wysz│oby "uisge beatha". St╣d ju┐ niedaleko do odrzucenia drugiego cz│onu, ograniczenie siΩ do nazywania wody ┐ycia "uisge" - a z nastaniem panowania jΩzyka angielskiego na tych terenach, z "uisge" otrzymujemy "whisky". To samo, tylko inaczej zapisane. A wiΩc whisky to woda ┐ycia. Tak samo jak okowita.

rudno jest ustaliµ sk╣d tak naprawdΩ whisky przyby│a do Szkocji. Du┐o wskazuje na to, ┐e przywieƒli j╣ ze sob╣ Celtowie z Irlandii. Historia produkcji whisky na Hebrydach - szczeg≤lnie na wyspie Islay - jest bardzo d│uga. Natomiast czy Irlandczycy sami opracowali technologiΩ produkcji, czy te┐ przywieziono j╣ z Azji b╣dƒ z Egiptu, trudno jest dzi£ ustaliµ. Kiedy dzi£ otwieram butelkΩ whisky i z lubo£ci╣ ws│uchujΩ w odg│os korka wyci╣ganego z butelki po raz pierwszy - nie ma to dla mnie wiΩkszego znaczenia. Przy okazji - porz╣dn╣ whisky mo┐na poznaµ miΩdzy innymi po tym, ┐e butelka jest zakorkowana, nie zakrΩcana.

Tak wygl╣da│a destylarnia Glenturret pod koniec XVIII wieku

k╣dkolwiek whisky wziΩ│a siΩ na terenie Szkocji, wa┐ne jest, ┐e to w│a£nie Szkoci doprowadzili do perfekcji sztukΩ jej destylacji, dojrzewania, a p≤ƒniej kupa┐owania. Pocz╣tki by│y jednak trudne. Je┐eli wzi╣µ pod uwagΩ ograniczon╣ wiedzΩ naukow╣ i prymitywny sprzΩt u┐ywany do produkcji whisky, wytwarzany w îredniowieczu produkt szkockich g≤rali musia│ zwalaµ z n≤g, czasami nawet na zawsze. Na lekcji chemii uczono nas przecie┐ o truj╣cych w│a£ciwo£ciach pewnych alkoholi, nie ma wiΩc sensu d│u┐ej siΩ nad tym rozwodziµ. Wa┐ne jest, ┐e Szkoci - nar≤d uparty i dumny - nie poddawali siΩ. Wkr≤tce metody produkcji zosta│y udoskonalone, a mnisi, kt≤rych klasztory zosta│y zamkniΩte, nie mieli wyj£cia tylko musieli zaj╣µ siΩ produkcj╣ whisky by w ten spos≤b zarobiµ na utrzymanie. St╣d ju┐ niedaleko do rozprzestrzenienia siΩ wiedzy na temat produkcji whisky r≤wnie┐ w£r≤d £wieckich amator≤w tego trunku.

ocz╣tkowo whisky u┐ywana by│a wy│╣cznie lub przede wszystkim do cel≤w medycznych, czΩsto jej za┐ywanie zalecane by│o w celu zachowania zdrowia, przed│u┐enia ┐ycia, jako £rodek zapobiegaj╣cy b╣dƒ leczniczy w przypadkach kolki, parali┐u, ospy i wielu innych dolegliwo£ci. Sugerowano nawet, ┐e regularne picie whisky mo┐e w rezultacie daµ ┐ycie wieczne. I to na tym padole! Tak te┐ Szkoci przyzwyczajeni byli do za┐ywania wody ┐ycia od kolebki a┐ po gr≤b. Whisky sta│a siΩ nieod│╣cznym elementem ┐ycia Szkot≤w, szczeg≤lnie w czasie d│ugich, mroƒnych i £nie┐nych zim. A wiedzieµ warto, ┐e klimat w Szkocji bywa srogi.

e┐eli istnieje co£, co daje ludziom rado£µ, zaraz znajdzie siΩ kto£, kto zechce ob│o┐yµ to podatkami. Pod koniec XVII wieku Parlament Brytyjski postanowi│ wyci╣gn╣µ jakie£ korzy£ci z popularno£ci whisky na terenie Szkocji. Wkr≤tce po Unii ze Szkocj╣ w 1707 roku podatki, jakimi ob│o┐ono produkcjΩ whisky zaczΩ│y gwa│townie rosn╣µ, a ich egzekwowanie stawa│o siΩ coraz surowsze i zaczΩ│o przybieraµ formy coraz bardziej bezwzglΩdne. Do dzi£ wysokie podatki, jakimi ob│o┐ona jest whisky szkocka s╣ zmor╣ producent≤w whisky. R≤wnie┐ konsument≤w - nie tylko w Wielkiej Brytanii.

omys│owo£µ Szkot≤w w walce z poborcami podatkowymi wydawa│a siΩ nieograniczona. Produkcja whisky kwit│a w Highlands w najlepsze - w olbrzymiej wiΩkszo£ci nieopodatkowana. Wytw≤rnie whisky schowane w zajodludniejszych zak╣tkach i dolinach g≤rskich pracowa│y pe│n╣ par╣. W jednej z nich, schowanej pod powierzchni╣ wrzosem pokrytego pag≤rka, kana│ odprowadzaj╣cy dym z pieca torfowego do suszenia s│odu bieg│ pod ziemi╣ do odleg│ej o ponad 60 metr≤w chaty, gdzie uchodzi│ kominem nie budz╣c najmniejszych podejrze±. Tym bardziej, ┐e to w│a£nie pora jesienno-zimowa by│a sezonem produkcji whisky - zaraz po ┐niwach. Whisky przechowywana by│a w najprzer≤┐niejszych miejscach. W ko£cio│ach, pod o│tarzami, czasami transportowano j╣ w trumnach - ka┐dy spos≤b by│ dobry by unikn╣µ podatku i czujnego oka lokalnego poborcy. Szmuglerzy whisky organizowali skomplikowane systemy wzajemnego ostrzegania na wypadek gdyby w okolicy pojawi│ siΩ poborca podatkowy. O skali zjawiska niech £wiadczy fakt, ┐e w latach dwudziestych XIX wieku co najmniej po│owa whisky spo┐ywanej w Szkocji pochodzi│a z nielegalnych wytw≤rni. A wszystko to pomimo, ┐e co roku konfiskowano oko│o 14 tysiΩcy (!) nielegalnych alembik≤w. Nielegalna produkcja whisky musia│a wygl╣daµ mniej wiΩcej tak, jak na zdjΩciu powy┐ej.

edno jest pewne. W zwi╣zku z czΩstymi najazdami nie znaj╣cych lito£ci poborc≤w podatkowych, nierzadko trzeba by│o ca│╣ produkcjΩ danej destylarni dobrze ukryµ, a samemu uciekaµ gdzie pieprz ro£nie. Po jakim£ czasie, kiedy uciekinier wraca│, trudno mu by│o odnaleƒµ pozostawione w grotach czy szczelinach skalnych beczki z whisky. Mija│y czasem ca│e lata zanim ukryty skarb znowu zobaczy│ £wiat│o dzienne. Ale jak┐e by│ zmieniony! Lata le┐akowania w dΩbowych beczkach (tylko drewno dΩbowe pozwala "oddychaµ" zawarto£ci, jednocze£nie nie pozwalaj╣c na jakikolwiek wyciek) uczyni│y swoje - trunek by│ bardziej │agodny, jego smak i aromat bardziej zaokr╣glone i subtelne. W ten spos≤b angielscy poborcy podatkowi pomogli odkryµ zalety d│ugoletniego le┐akowania.

opiero w roku 1823 uchwalono ustawΩ podatkow╣ sankcjonuj╣c╣ legaln╣ produkcjΩ whisky. A w│a£ciwie sprowadzaj╣c╣ opodatkowanie tej produkcji do poziomu, kt≤ry gorzelnicy byli w stanie zaakceptowaµ. Ustalono wysoko£µ podatku - do przyjΩcia dla wszystkich zainteresowanych. Pierwsz╣ wytw≤rni╣ whisky, kt≤ra zalegalizowa│a swoj╣ dzia│alno£µ na podstawie wspomnianej ustawy by│a Glenlivet w Speyside. Nie obesz│o siΩ bez niesnasek i nienawi£ci pomiΩdzy dotychczasowymi nielegalnymi gorzelnikami. Ustawa ta stworzy│a jednak warunki do rozwoju szkockiego przemys│u gorzelniczego, rozwoju trwaj╣cego i £wiΩtuj╣cego sukcesy do dnia dzisiejszego. Nielegalne pΩdzenie whisky niemal kompletnie zanik│o w ci╣gu nastΩpnych dziesiΩciu lat. Jednak wiele wsp≤│czesnych destylarni stoi w miejscu, gdzie produkowano whisky du┐o wcze£niej ni┐ by│o to prawnie dozwolone.

amieniem milowym w rozwoju produkcji whisky na skalΩ przemys│ow╣ okaza│o siΩ wynalezienie przez Aeneasa Coffey'a w roku 1831 alembiku do produkcji ci╣g│ej, tzw. Patent Still lub, od nazwiska wynalazcy, Coffey Still. Chodzi│o generalnie o to, ┐e w tradycyjnych, miedzianych alembikach, produkcja musia│a byµ raz po raz przerywana w celu opr≤┐nienia alembiku, co powodowa│o znaczne przerwy w produkcji i ogranicza│o jej wielko£µ. Przy u┐yciu Patent Still, produkcja mog│a byµ prowadzona nieprzerwanie. Nast╣pi│ gwa│towny rozw≤j produkcji whisky zbo┐owej, na bazie niezes│odowanego ziarna zb≤┐, w tym r≤wnie┐ jΩczmienia. Jako siΩ rzek│o w Gatunkach whisky, whisky zbo┐owa sama w sobie nie jest trunkiem wysokich lot≤w. Wkr≤tce jednak, tj. w latach sze£µdziesi╣tych XIX wieku, firma Andrew Usher & Co. po raz pierwszy dokona│a kupa┐owania whisky, czyli mieszania whisky s│odowej ze zbo┐ow╣, wypuszczaj╣c na rynek pierwsz╣ whisky kupa┐owan╣ (blended).

ako£ nied│ugo okaza│o siΩ, ┐e wskutek plagi pustosz╣cej winnice francuskie, w latach osiemdziesi╣tych XIX wieku na rynkach £wiatowych zaczΩ│o brakowaµ brandy - trunku uznanego w≤wczas jako godny sto│≤w sfer wy┐szych. Szkoci maksymalnie wykorzystali szansΩ, jaka pojawi│a siΩ wraz z tym, co teraz nazywamy luk╣ rynkow╣. Zanim francuski przemys│ podni≤s│ siΩ z upadku, w karafkach na £wiatowych sto│ach pojawi│a siΩ i objΩ│a niepodzielne panowanie whisky szkocka. Tak jest do dnia dzisiejszego.

≤ƒniej whisky £wiΩtowa│a ju┐ sukces za sukcesem. Po zniesieniu prohibicji w Stanach Zjednoczonych tylko whisky szkocka - na miejscu nie by│o przecie┐ producent≤w alkoholu - by│a w stanie zaspokoiµ potrzeby ogromnego rynku ameryka±skiego. Po drugiej wojnie £wiatowej rz╣d brytyjski zastosowa│ szereg zachΩt maj╣cych na celu zwiΩkszenie eksportu whisky i pobudzenie handlu zagranicznego. Je┐eli dodamy do tego mi│o£µ do szkockiej, kt≤r╣ angielscy ┐o│nierze zaszczepiali z oddaniem wszΩdzie, gdzie siΩ pojawili, £wiatowy sukces whisky by│ murowany.

chwili obecnej whisky sprzedawana jest w ponad 190 krajach £wiata, a jej popularno£ci nie s╣ w stanie zagroziµ recesje, depresje gospodarcze, bariery handlowe, a nawet wysokie podatki.

Ostatni╣ wa┐n╣ i godn╣ odnotowania dat╣ w historii whisky jest 29 paƒdziernika 1999r. Wtedy to w│a£nie uruchomione zosta│y pierwsze w historii polskiego internetu strony po£wiΩcone whisky. To te same strony, kt≤re w│a£nie czytasz... Prawda, ┐e to kamie± milowy?