Ka┐dy, kto choµ raz by│ w Bieszczadach, zapamiΩta│ niepowtarzalny urok ma│ych wiejskich cerkiewek, kt≤re stanowi▒ od wiek≤w nieod│▒czny element krajobrazu po│udniowo-wschodniej Polski. Ich oryginalna architektura, tworzona na styku Wschodu i Zachodu, nale┐y do ciekawszych zjawisk w europejskiej kulturze.

Interesuj▒cy nas obszar do polowy XIV w. le┐a│ w granicach Rusi, kt≤ra przyjΩ│a chrze╢cija±stwo w obrz▒dku wschodnim.
Po przy│▒czeniu tych ziem do Polski struktura wyznaniowa nie zmieni│a siΩ. Do pocz▒tk≤w XVII w. znakomita wiΩkszo╢µ mieszka±c≤w Bieszczad≤w by│a wyznania prawos│awnego, a nastΩpnie a┐ do po│owy XX w. greckokatolickiego.

Specyficzn▒ cech▒ Ko╢cio│a wschodniego by│o d▒┐enie do wybudowania ╢wi▒tyni niemal w ka┐dej wsi. DziΩki temu powstawa│y setki niewielkich cerkwi, zwykle drewnianych, wznoszonych rΩkami miejscowych majstr≤w. Ka┐da z nich stanowi│a niepowtarzalne dzie│o wiejskiego budownictwa.

Niestety, nie zachowa│y siΩ pi╢mienne przekazy o cerkwiach budowanych w czasach ruskich, choµ mo┐emy siΩ domy╢laµ ich istnienia w zak│adanych ≤wcze╢nie wsiach okolic Sanoka i Leska. Najstarsze zachowane akta wspominaj▒ o cerkwiach w Olchowcach (1440), Beresce (1444) i Olszanicy (1447). Z II po│. XV w. mamy wiadomo╢ci o cerkwiach w Zahoczewiu (1463), Zas│awiu (1467), Wielopolu (1480), Szczawnem (1492) i Rajskiem (1493). Pod dat▒ 1489 wymieniany jest monaster (klasztor) w Terce. WiΩcej danych przynosi wiek XVI. W latach 1507-1530 odnotowano na naszym terenie 38 cerkwi.
W g≤rskiej czΩ╢ci regionu znajdowa│y siΩ one w Beresce, Polanie, Radoszycach, Stuposianach, Tele╢nicy Oszwarowej, Terce, Tworylnem, Woli Michowej, Wo│kowyi, Zahoczewiu.
Dokumenty lokacyjne bieszczadzkich wsi prawa wo│oskiego z regu│y okre╢la│y uposa┐enie cerkwi i duchownego. ªwiadczy to, ze w nowo powstaj▒cych osadach od pocz▒tku przewidywano budowΩ ╢wi▒tyni.
Bieszczadzka sieµ parafialna wykszta│ci│a siΩ ostatecznie w 1 po│. XVII w. i przetrwa│a do wieku XX. Sk│ada│y siΩ na ni▒ dekanaty: Baligr≤d, Bukowsko. Cisn▒, Lesko, Lutowiska, úupk≤w, Turka, Ustrzyki Dolne i »ukotyn.

Jak wygl▒da│y pierwsze bieszczadzkie cerkwie?
Nie jest │atwo odpowiedzieµ na to pytanie. S▒ one nam znane jedynie z nielicznych opis≤w oraz ikon z XV i XVI w. Wiemy, ┐e w owym czasie typem dominuj▒cym na terenie od Beskidu S▒deckiego po CzarnohorΩ by│ budynek na planie pod│u┐nym, podzielony na trzy czΩ╢ci (babiniec, nawΩ i prezbiterium) przykryte trzema oddzielnymi zwie±czeniami w formie │amanych dach≤w brogowych.
Ten w│a╢nie typ reprezentowa│a cerkiew w Chrewcie wybudowana w 1670 r., najstarsza z g≤rskich cerkwi, kt≤re przetrwa│y do naszych czas≤w (rozebrana w latach sze╢µdziesi▒tych).
Budowano tak┐e skromniejsze ╢wi▒tynie, przykryte zwyk│ym dachem kalenicowym. Taka by│a o blisko sto lat starsza (1575 r.) cerkiew, kt≤ra sta│a jeszcze w okresie miΩdzywojennym na cmentarzu w Lesku.

Cerkwie budowano na wzniesieniach, ich po│o┐enie czΩsto mia│o walory obronne. Gdy ╢wi▒tynia sp│onΩ│a lub nie nadawa│a siΩ ju┐ do remontu, now▒ stawiano niemal zawsze w tym samym miejscu.
Wok≤│ zak│adano cmentarz otoczony wie±cem drzew i drewnianym b▒d╝ kamiennym ogrodzeniem z bramk▒.
W okresie miΩdzywojennym na 190 bieszczadzkich miejscowo╢ci przypada│o 155 cerkwi. Tylko najmniejsze wioski i przysi≤│ki nie mia│y w│asnej ╢wi▒tyni. Wbrew potocznym wyobra┐eniom w czasie II wojny ╢wiatowej i walk z UPA uleg│o zniszczeniu tylko kilka cerkwi.
Dopiero po wysiedleniu Ukrai±c≤w, w okresie 1948-56, by│y one masowo rozbierane, podobnie jak ca│a zabudowa opustosza│ych bieszczadzkich wsi.
W p≤│nocnej czΩ╢ci regionu, gdzie pozosta│a autochtoniczna ludno╢µ polska lub zamieszkali nowi osadnicy, opuszczone cerkwie zamieniano w ko╢cio│y. W│adze stara│y siΩ to utrudniaµ: w pierwszej po│owie lat sze╢µdziesi▒tych kilkana╢cie obiekt≤w odebrano wiernym i po czΩ╢ci rozebrano. Niekt≤re cerkwie by│y u┐ytkowane przez PGR-y jako magazyny, co prowadzi│o do ich ca│kowitej dewastacji.

Dzi╢ na omawianym terenie jest 59 cerkwi, w tym 10 w ruinie. Tylko trzy, w Wielopolu, Rzepedzi i Ustrzykach Dolnych, znajduj▒ siΩ w rΩkach prawowitych w│a╢cicieli, czyli grekokatolik≤w.
Sze╢µ jest u┐ytkowanych przez wyznawc≤w prawos│awia (Dziurdzi≤w, Koma±cza, Moroch≤w, Szczawne, Turza±sk, Zag≤rz). Pozosta│e s│u┐▒ jako ko╢cio│y rzymskokatolickie.
Po 1945 r. uda│o siΩ wybudowaµ tylko dwie nowe cerkwie greckokatolickie, w Koma±czy (1985-88) i w Mokrem (1991-92).
Jeszcze gorszy los spotka│ wyposa┐enie cerkwi. Jedynie w jedenastu z nich przetrwa│y ikonostasy, niekt≤re zdekompletowane. ZniknΩ│o ok. 6000 ikon, wiele sprzΩtu liturgicznego, starodruk≤w i kronik parafialnych. Tylko niewielk▒ czΩ╢µ tych d≤br mo┐na odnale╝µ w polskich muzeach. Reszta zosta│a rozkradziona b▒d╝ zniszczona, a trzeba pamiΩtaµ, ┐e cenne ikony z XV i XVI w. nie by│y w Bieszczadach rzadko╢ci▒.

Spr≤bujmy pokr≤tce przedstawiµ typologiΩ cerkwi w Bieszczadach.
W po│udniowo-wschodniej ich czΩ╢ci dominowa│a cerkiew typu tzw. bojkowskiego. Tr≤jdzielna, na planie pod│u┐nym, posiada│a trzy zrΩbowe zwie±czenia w formie │amanych dach≤w brogowych. Tych za│ama± by│o zwykle od jednego do trzech. Ca│y budynek otacza│ wydatny dach okapowy wsparty na rysiach. Jak widzimy, cerkiew typu bojkowskiego przypomina│a opisane wcze╢niej cerkwie z XV i XVI w. W istocie, bojkowszczyzna by│a jedynym obszarem w Karpatach, gdzie ta archaiczna architektura by│a w u┐yciu a┐ do pocz▒tku XX w. Dlatego te┐ zreszt▒ badacze ochrzcili j▒ mianem bojkowskiej. Takie cerkwie sta│y m.in. w Beniowej (1779), Berehach G≤rnych (1879), Bere┐kach (XVIII w.?), Bukowcu (1824), Cary±skiem (1775), Chrewcie (1670), Smereku (1875), Sokolikach G≤rskich (1791), Stuposianach (1787), Wo│osatem (1837). Ocala│a tylko jedna - w Smolniku nad Sanem, zbudowana w 1791 r.
Na pozosta│ym obszarze Bieszczad≤w, a┐ po Wysoki Dzia│ na zachodzie, najczΩ╢ciej spotykanym typem by│a tr≤jdzielna cerkiew nakryta dachem kalenicowym.
W p≤│nocnej czΩ╢ci regionu od strony wej╢cia dostawiano zwykle wie┐Ω. Trzeba jednak zauwa┐yµ, ┐e niemal wszystkie istniej▒ce cerkwie tego typu powsta│y w XIX w., g│≤wnie w pierwszej po│owie tego stulecia. Tak obfite wystΩpowanie jednego typu architektonicznego, obcego przy tym miejscowej tradycji, nasuwa przypuszczenie, ┐e by│ on narzucony przez austriacka administracjΩ. Dzi╢ drewniane cerkwie z dachami kalenicowymi zobaczyµ mo┐na w Bere╝nicy Wy┐nej (1830), Bezmiechowej (1830), Czarnej G≤rnej (1834), G≤rzance (1838), Monastercu (1820), Morochowie (1837), Orelcu (1759), Polanie (1720?), Rabem (1858), Radoszycach (1868), Stefkowej (1840), Szczawnem (1888), Ustianowej (1792) i »o│obku (1830).
W kilku wsiach powsta│y ╢wi▒tynie o architekturze silnie osadzonej w tradycji. Nieistniej▒ca ju┐ cerkiew w Hoszowie (1735) mia│a nawΩ przykryt▒ dwukrotnie │amanym zwie±czeniem brogowym. Pozosta│e czΩ╢ci kry│y dachy kalenicowe, a nad babi±cem znajdowa│a siΩ kaplica obwiedziona galeria. Podobnie wygl▒da│a cerkiew w Dwerniku. Cerkiew w R≤wni (pocz. XVIII w.) jest przykryta │amanymi zwie±czeniami zako±czonymi o╢miopolowymi kopu│ami. Podobna kopu│a wznosi siΩ nad cerkwi▒ w Kro╢cienku (1799). Niepowtarzalna jest bry│a cerkwi w Michniowcu (1863), gdzie o╢mioboczn▒ nawΩ przykrywa kopu│a wsparta na wewnΩtrznych s│upach. Pozosta│e czΩ╢ci kryj▒ dzwonowate pseudokopu│y. Obok stoi jedyna zachowana w Bieszczadach dzwonnica o konstrukcji mieszanej, zrΩbowej i s│upowej.
Na zach≤d od Wysokiego Dzia│u, w dolinie Oslawy i Os│awicy, wytworzy│ siΩ odmienny typ cerkwi, zwany wschodnio│emkowskim. S▒ to ╢wi▒tynie na planie pod│u┐nym, w kt≤rych ka┐da z trzech czΩ╢ci nakryta jest dzwonowatym dachem zwie±czonym cebulastym he│mem z pseudolatarni▒. Do dzi╢ dotrwa│y jedynie cerkwie w Koma±czy (1802), Rzepedzi (1824) i Turza±sku (1803). We wszystkich trzech zachowa│y siΩ ikonostasy.

W XX w. rodz▒cy siΩ ukrai±ski ruch narodowy spowodowa│ du┐o o┐ywienie w budownictwie cerkiewnym. Wznoszono najczΩ╢ciej cerkwie na planie krzy┐a z centraln▒ kopu│▒, gdy┐ taki styl, wywodz▒cy siΩ z Huculszczyzny, zosta│ przez Ukrai±c≤w uznany za narodowy. Powstawa│y te┐ tr≤j - lub jednokopu│owe cerkwie na planie pod│u┐nym. W sumie na interesuj▒cym nas obszarze wybudowano do 1939 r. 41 nowych cerkwi, z kt≤rych a┐ 20 w pierwszej dekadzie XX w. Do dzi╢ zachowa│y siΩ drewniane cerkwie w Bystrem (1901), Chmielu (1907), Hoszowczyku (1926), Hoszowie (1938) i Moczarach (1919).
Niestety, przy okazji rozbierano poprzednie, nieraz bardzo stare ╢wi▒tynie. Los ten spotka│ m.in. XVII - wieczne obiekty w B≤brce, Bystrem i Lipiu.
W cieniu budownictwa drewnianego pozostawa│y ╢wi▒tynie murowane, stanowi▒ce czwart▒ czΩ╢µ cerkwi bieszczadzkich. By│y one mniej zr≤┐nicowane architektonicznie. Do ko±ca XIX w. budowano niemal wy│▒cznie obiekty nakryte dachem kalenicowym, niekiedy z wie┐▒ od strony wej╢cia. Najstarsze z nich to cerkwie w úopience (1757), i Zwierzyniu (XVIII w.). 24 cerkwie zbudowano w XIX w.; tylko dwie mia│y kopu│y - w Beresce (1868) i »ernicy Ni┐nej (1843).
DziewiΩtnastowieczne ╢wi▒tynie murowane zobaczyµ mo┐emy w Baligrodzie (1829), Czaszynie (1835), úukowem (1828), Tarnawie G≤rnej (1817), Ustrzykach Dolnych (1847) i Zag≤rzu (1836).

Urozmaicenie bry│ cerkwi murowanych nast▒pi│o dopiero w naszym stuleciu. W╢r≤d piΩtnastu XX-wiecznych obiekt≤w co najmniej siedem mia│o kopu│y. Wyr≤┐nia│a siΩ ogromna, piΩciokopu│owa cerkiew w Wetlinie (1928), najwiΩksza w polskich Karpatach. Do dzi╢ przetrwa│y z te] grupy jedynie cerkwie w Myczkowie (1900), Olszanicy(1923) i Sokolikach G≤rskich (tu┐ za granic▒ ukrai±ska, 1931).

Jak ju┐ wspominali╢my, wiΩkszo╢µ cerkwi uleg│a zniszczeniu. Pozosta│y po nich charakterystyczne miejsca, kt≤re │atwo w krajobrazie bieszczadzkim odnale╝µ. Poznajemy je po pier╢cieniu starych, nieraz kilkusetletnich lip, jesion≤w lub dΩb≤w. Niekiedy odnale╝µ mo┐na podmur≤wkΩ cerkwi i kute ┐elazne krzy┐e pochodz▒ce z jej dach≤w, a wok≤│ pozosta│o╢ci przycerkiewnego cmentarza.


na podstawie: Kryci±ski S.: "Cerkwie w Bieszczadach", Pruszk≤w 1995