DEKANAT TURCZA╤SKI (fragment)

Dekanat turcza±ski zosta│ wydzielony z dekanatu wysocza±skiego i zatwarnickiego (p≤╝niejszego lutowiskiego) w latach dwudziestych naszego wieku. Obejmowa│ 11 parafii. W powojennych granicach Polski znalaz│ siΩ trzy parafie: Beniowa, D╝winiacz G≤rny i Tarnawa Wy┐n▒. Obszary siedmiu wsi tworz▒cych te parafie zosta│y przeciΩte granic▒ pa±stwow▒.

Beniowa
Cerkiew parafialna pw. ╢w. Micha│a Archanio│a. Pierwotna wzmiankowana w 1589 r. Z t▒ cerkwi▒ tradycja wi▒┐e legendarnego beskidnika Aleksego Dobosza (zm. 1745 r.), kt≤ry ponoµ ukry│ w niej sw≤j po╢wiΩcany n≤┐. Kolejna, drewniana, zbudowana w 1779 r., a konsekrowana w 1783 r. Wzniesiono j▒ w typie cerkwi bojkowskich.
Ka┐da z trzech czΩ╢ci zwie±czona by│a dachem brogowym, kt≤ry nad naw▒ mia│ cztery za│amania, a nad pozosta│ymi czΩ╢ciami po dwa. Po wybudowaniu nowej cerkwi, stara sta│a nadal, ale nie by│a u┐ytkowana. Zosta│a rozebrana ok. 1927 r., a z pozyskanego budulca wzniesiono czytelniΩ "Pro╢wity".
Do dzi╢ zachowa│y siΩ kamienne bloki z podmur≤wki tej ╢wi▒tyni. W 1909 r. powsta│a kolejna cerkiew, bli╝niaczo podobna do zachowanej w Bystrem k. Michniowca.
Nowa cerkiew powsta│a dziΩki staraniom ksiΩdza Aleksego Chtieja, z pomoc▒ parafian i firmy "Rubinstein & Frommer".
Remontowana w 1919 r. po uszkodzeniach w czasie walk 1914/1915 r. Spl▒drowana przez ┐o│nierzy LWP w czasie wysiedle± (2 czerwca 1946 r.) i spalona rok p≤╝niej.
Zachowa│a siΩ wysoka podmur≤wka z │amanego kamienia oraz dwa kute, ┐elazne krzy┐e z kopu│ cerkwi, ustawione w 1990 r. przez uczestnik≤w obozu konserwatorskiego w miejscu nieistniej▒cego ikonostasu.
PomiΩdzy krzy┐ami ustawiona zosta│a kamienna │≤d╝ z wykutym wizerunkiem ryby.
Jest to najprawdopodobniej podstawa chrzcielnicy. Zosta│a znaleziona, w trakcie tego obozu, na │▒ce (ok. 50 m na p│d. od cerkwi) i przetransportowana na obecne miejsce.
W 1992 r. pracownicy BPN wykonali okaza│▒ tablicΩ z przedstawieniem cerkwi i informacj▒ o niej. Tablica stoi obok podmur≤wki cerkwi.
Dzwonnica drewniana, z trzema dzwonami. Nie istnieje.
W latach trzydziestych rozpoczΩto zwo┐enie kamiennych blok≤w na budowΩ nowej dzwonnicy. Z powodu wybuchu wojny zamys│u nie zrealizowano. Pozosta│a du┐a sterta kamieni.
Cmentarz cerkiewny po│▒czony z grzebalnym. Podczas prowadzonej w latach osiemdziesi▒tych rekultywacji (za pomoc▒ materia│≤w wybuchowych) zniszczono po│udniow▒ czΩ╢µ cmentarza.
Sta│ na niej du┐y, kamienny (?) krzy┐ gromadzki.
Ocala│a, otoczona starodrzewem, p≤│nocna czΩ╢µ cmentarza z trzynastoma nagrobkami i podmur≤wk▒ cerkwi.
Nagrobki odnowiono si│ami spo│ecznymi w 1990 r. W 1992 r. cmentarz zosta│ ogrodzony przez pracownik≤w BPN-u.

Bukowiec
Cerkiew filialna pw. Objawienia Pa±skiego. Pierwotna wzmiankowana w 1589 r. Kolejna, drewniana, zbudowana w 1824 r., a konsekrowana w 1839 r. By│a to ╢wi▒tynia w typie cerkwi bojkowskich, na planie pod│u┐nym, nakryta trzema brogowymi zwie±czeniami, z jednym za│omem na ka┐dym z nich.
Ostatnia cerkiew, r≤wnie┐ drewniana, wzniesiona zosta│a w 1910 r. staraniem ksiΩdza Aleksego Chtieja, parafian i firmy "Rubinstein & Frommer".
Rozebrano j▒ po 1945 r. Zachowa│a siΩ czytelna podmur≤wka i fragmenty krzy┐y wie±cz▒cych cerkiew.
By│a to najprawdopodobniej cerkiew zwie±czona centraln▒ kopu│a, analogiczna do cerkwi w Chmielu. Wok≤│ miejsca po cerkwi wieniec drzew.
Dzwonnica(?) drewniana, usytuowana w s▒siedztwie cerkwi, na p│d.-zach. od niej. Nie istnieje. Zachowa│ siΩ murowany fundament o wymiarach: 6,5 x 6,5 m.
Cmentarz cerkiewny pozbawiony nagrobk≤w i ogrodzenia.
Cmentarz grzebalny "stary" usytuowany nad potokiem Halicz, ok. 100 m na zach. od cerkwi. Za│o┐ony na planie nieregularnego piΩcioboku, kt≤rego zarys wyznacza│o 12 starych ╢wierk≤w.
ªciΩto je w latach osiemdziesi▒tych. Zachowa│y siΩ cztery nagrobki, odnowione si│ami spo│ecznymi w 1990 r. We wschodnim naro┐niku cmentarza ╢lady niewielkiego budynku, zapewne kostnicy.
Cmentarz grzebalny "nowy" usytuowany ok. 100 m na pd. od cerkwi. Powsta│ zapewne na pocz. XX w. W jego pn.-wsch. naro┐niku sta│ jaki╢ budynek, zapewne kostnica. Cmentarz zniszczono w czasie rekultywacji w latach osiemdziesi▒tych. Ocala│ jedynie za│o┐ony w jego obrΩbie niewielki cmentarz wojenny o wymiarach 16 x 16 m, gdzie pochowano ┐o│nierzy poleg│ych w latach 1914-1915. Znajduje siΩ na nim 12 zbiorowych mogi│ w dw≤ch rzΩdach. Obszar cmentarza wojennego wyznacza│y dwa szpalery ╢wierk≤w. ªciΩto je w latach osiemdziesi▒tych.
W 1990 r. po╢rodku ustawiono drewniany krzy┐.

Sianki
Cerkiew filialna pw. ╢w. MΩczennika Stefana. Najstarsza znana powsta│a w 1645 r. By│a to cerkiew typu bojkowskiego, z │amanymi zwie±czeniami brogowymi. W 1703 r. sprzedano j▒ do wsi Kostryna na Zakarpaciu, gdzie stoi do dzi╢ niemal w niezmienionej postaci.
Jedyn▒ zmian▒ by│o wzniesienie wie┐y nad babi±cem (1761 r.).
Kolejn▒ siankowsk▒ cerkiew, r≤wnie┐ drewnian▒ w typie cerkwi bojkowskich, wzniesiono w 1703 r. W 1834 r. sprzedano j▒ do wsi Sil na Zakarpaciu. Po przeniesieniu, prezbiterium i nawΩ nakryto dachami kalenicowymi, a nad babi±cem zbudowano wie┐Ω.
Wszystkie opisane wy┐ej cerkwie sta│y na zachodnim brzegu Sanu, na wzniesieniu zwanym P│osi±, ok. 500 m na po│udnie od uj╢cia pierwszego lewego dop│ywu Sanu. W 1834 r., staraniem dziedzica Franciszka Stroi±skiego i miejscowej gromady wzniesiono kolejn▒, drewnian▒ cerkiew.
Wybudowano j▒ w nowym miejscu, na r≤wninie nad Sanem, ok. 20 m od rzeki i ok. 100 m na po│udnie od uj╢cia pierwszego lewego dop│ywu. Prace malarskie wykona│ Jan Sedenkiewicz.
Wed│ug miejscowej tradycji cerkiew ta zosta│a przeniesiona z Zakarpacia.
Potwierdza to jej bry│a bli╝niaczo podobna do cerkwi z okolic Wo│owca i Ni┐nych Wereczek (ok. 40 km od Sianek). W zwi▒zku z szybkim rozwojem Sianek jako miejscowo╢ci letniskowej i towarzysz▒cym mu znacznym przyrostem ludno╢ci cerkiew nie by│a w stanie pomie╢ciµ wiernych. W zwi▒zku z tym rozpoczΩto budowΩ nowej, jednokopu│owej drewnianej cerkwi na wschodnim brzegu Sanu ok. 400 m na wsch≤d od starej.
Nowa cerkiew mia│a wg Schematyzmu wezwanie ╢w. MΩczennika Stefana, natomiast mieszka±cy wsi twierdz▒, ze jej patronem by│ ╢w. Eliasz.
Stara cerkiew po 1908 r. mia│a byµ rozebrana, ale dziΩki interwencji prof. W│odzimierza Demetrykiewicza zosta│a uratowana. U┐ytkowano j▒ jako kaplicΩ cmentarn▒. Cerkiew ta zosta│a spalona w 1946 r. w trakcie wysiedlania ludno╢ci. Zachowa│a siΩ czytelna podmur≤wka (na jej obwodzie rosn▒ ╢wierki) i kuty, ┐elazny krzy┐ z wie┐y cerkwi, znajduj▒cy siΩ obecnie w schronisku BPN nad Negrylowem.
Zniszczono r≤wnie┐ cerkiew z 1908 r. W 1990 r., po stronie ukrai±skiej, rozpoczΩto budowΩ nowej cerkwi parafialnej pw. ╢w. Jerzego. W 1993 r. trwa│y prace wyko±czeniowe.
Cmentarz cerkiewny (wok≤│ cerkwi z 1645 i 1703 r.), na wzg≤rzu P│osi± poro╢niΩtym lasem. Brak nagrobk≤w i ogrodzenia. Wed│ug miejscowej tradycji w miejscu po cerkwiach zosta│a kamienna p│yta fundacyjna lub nagrobna.
Cmentarz cerkiewny (wok≤│ cerkwi z 1834 r.) na brzegu Sanu. Na wschodnim skraju ruiny murowanej kapliczki usytuowanej ok. 10 m za prezbiterium nieistniej▒cej cerkwi. Przed kapliczk▒ p│yty nagrobne Klary z hr. Kalinowskich Stroi±skicj (zm. 186?) i Franciszka Stroi±skiego (zm. 1893) -w│a╢cicieli tutejszego maj▒tku. Wok≤│ miejsca po cerkwi zachowa│y siΩ dwa nagrobki i oko│o 30 ziemnych mogi│.
Cmentarz ogrodzony zosta│ przed wojn▒ siatk▒ drucian▒. Z ogrodzenia pozosta│y s│upki podtrzymuj▒ce siatkΩ i dwie bramki od strony zachodniej.
Cmentarz zosta│ uporz▒dkowany si│ami spo│ecznymi w 1990 r. W 1993 r. pracownicy BPN-u odbudowali mury kapliczki do dawnej wysoko╢ci i nakryli je prowizorycznym daszkiem.

D╝winiacz G≤rny
Cerkiew parafialna pw. ╢w. Micha│a Archanio│a. Poprzednia, drewniana, zbudowana w bezpo╢rednim s▒siedztwie starego cmentarza i dworu, na zach≤d od Sanu. Nie pozosta│ po niej ┐aden ╢lad. Kolejna wzniesiona w 1905 r na nowym miejscu, na wsch≤d od Sanu, po╢wiΩcona zosta│a w 1913 r. Oko│o 1910 r. proboszczem by│ Jurij Kmit, badacz folkloru bojkowskiego, autor "S│ownika gwar bojkowskich" i artyku│≤w publikowanych w czasopismach "Litopys Bojkiwszczyny" i "Beskyd".
Cerkiew zosta│a zniszczona zapewne w 1946 r. w ramach oczyszczania pasa granicznego. Pozosta│a kamienna podmur≤wka (obecnie po stronie ukrai±skiej).
Cmentarz cerkiewny (wok≤│ poprzedniej cerkwi) po│▒czony z grzebalnym "starym". Po│o┐ony na grzbiecie, w s▒siedztwie nieistniej▒cego dworu. Otoczony wie±cem starodrzewu. Zachowa│o siΩ tu siedemna╢cie nagrobk≤w odnowionych si│ami spo│ecznymi w 1990 r. W╢r≤d nich: Anny Iwanczukowej (1878-1933), ┐ony kierownika szko│y oraz Bogdancia Kmita (1908-1909), dziecka tutejszego proboszcza Jurija Kmita. Na dworskim polu bi│o lecznicze ╝r≤d│o. Prawdopodobnie znajdowa│o siΩ ono w po│udniowej czΩ╢ci "starego" cmentarza.
O wschodzie s│o±ca chorzy przecierali oczy skrawkami p│≤tna zamoczonymi w ╝r≤dle i wieszali je na pobliskich drzewach.
Cmentarz grzebalny "nowy" za│o┐ono 200 m na zach≤d od "starego", w wid│ach dw≤ch jar≤w. Istnia│ ju┐ pod koniec lat siedemdziesi▒tych XIX w. Powierzchni▒ trzykrotnie przewy┐sza cmentarz "stary", ale s▒ tu jedynie cztery nagrobki i nie ma starodrzewu.

Tarnawa Wy┐n▒
Cerkiew parafialna pw. ╢╢. Piotra i Paw│a. Poprzednia, drewniana, wzniesiona w 1746 r., w pobli┐u zabudowa± dworskich, na p≤│noc od nich. Ostatnia, r≤wnie┐ drewniana, powsta│a w 1900 r. na nowym miejscu, ok. 400 m na zach≤d od poprzedniej. Cerkiew odnowiono w 1929 r. Zosta│a zniszczona po 1945 r. w trakcie oczyszczania pasa granicznego z zabudowy.

Sokoliki G≤rskie
Cerkiew filialna pw. ╢w. Wielkiego MΩczennika Dymitra. Poprzednia, drewniana, wzniesiona w 1791 lub 1819 r., w typie cerkwi bojkowskich. Mia│a │amane o╢miohoczne zwie±czenia. Po 1931 r. opuszczona, ale na wniosek konserwatora wojew≤dzkiego ze Lwowa pozostawiona jako obiekt zabytkowy.
Dotrwa│a do 1939 r. Obecnie nie istnieje. Ostatnia, murowana, zbudowana w 1931 r. Jest to okaza│a budowla na planie krzy┐a z centraln▒ kopu│▒. Po 1946 r. opuszczona w wyniku wysiedlenia ludno╢ci ze strefy nadgranicznej. Do 1990 r. u┐ytkowana jako stajnia i stodo│a przez ┐o│nierzy sowieckiej stra┐y granicznej. Obecnie opuszczona.

Tarnawa Ni┐na
Cerkiew filialna pw. ╢w. Micha│a Archanio│a. Poprzednia, drewniana, rok budowy nieznany. Usytuowana na obronnym wzg≤rzu w zakolu Sanu. Ostatnia wzniesiona w 1894 r. ok. 50 m na p│n. od poprzedniej. Zniszczona po 1945 r. w trakcie oczyszczania z zabudowy pasa granicznego. W czasach I Rzeczypospolitej istnia│a tu parafia greckokatolicka. Ostatnim proboszczem by│ ks. Stefan úu┐ecki, kt≤ry zmar│ w 1793 r. Dzwonnica-brama murowana lub murowano-drewniana, na planie zbli┐onym do kwadratu. Zachowana ruina czΩ╢ci murowanej (dwie kondygnacje).
Cmentarz cerkiewny po│▒czony z grzebalnym, zdewastowane, poro╢niΩte starodrzewiem.

W 1939 r. w dekanacie turcza±skim znajdowa│y siΩ ponadto nastΩpuj▒ce parafie, dzi╢ le┐▒ce po stronie ukrai±skiej:

Ilnik Ziemia±ski (z cerkwiami filialnymi we wsiach Unik Zaporoski i Ilnik Kr≤lewski),

Jab│onka Ni┐na,

Jab│onka Wy┐na,

úosiniec (z cerkwiami filialnymi we wsiach Radycz i Jasionka Steciowa),

Przys│up,

Szandrowiec,

Szumiacz,

Tureczki Ni┐ne (z cerkwi▒ filialn▒ w Tureczkach Wy┐nych),

Turka n/Stryjem (miasto) z cerkwiami filialnymi w Turce G≤rnej, Turce ªredniej,

Turce Dolnej i Melnicznem.

na podstawie: Kryci±ski S.: "Cerkwie w Bieszczadach", Pruszk≤w 1995