»ycie w dawnej Irlandii

e wczesnym okresie praktycznie wszystkie domy i inne obiekty u┐ytkowe zbudowane by│y z drewna lub nawet z plecionych ga│Ωzi i w wiΩkszo╢ci by│y w kszta│cie okrΩgu. Zazwyczaj by│y kryte strzech▒ ze s│omy lub sitowia. Kamie± by│ u┐ywany bardzo rzadko, przynajmniej w zabudowaniach powsta│ych przed VIII wiekiem. Drewniane budynki by│y uszczelniane i bielone z zewn▒trz wapnem.

W ╢rodku powszechnie u┐ywano lnianych przykryµ i kolorowych narzut. Ma│e, niskie sto│y u┐ywane przy spo┐ywaniu posi│k≤w zaopatrzone by│y w no┐e, kubki, dzbanki, rogi, czasem te┐ serwetki. Jedzono r≤┐ne potrawy z pszennej i ┐ytniej m▒ki, owsa, jaja, miΩso, mleko i mi≤d, do tego nieco owoc≤w i warzyw.

Za o╢wietlenie mrocznych z regu│y pomieszcze± s│u┐y│y ╢wiece z │oju lub wosku, czasem z sitowia (! - gdybym nie widzia│ tego na w│asne oczy w skansenie w Killarney, pewnie bym nie uwierzy│), w u┐yciu by│y te┐ olejne lampki. Wszystkie bogatsze domy mia│y swego rodzaju baseniki do k▒pieli, mo┐na by je nazwaµ wannami - po ca│odniowym wysi│ku, przed spo┐yciem kolacji, │owcy, pasterze i wojownicy brali k▒piel. By│a to te┐ tradycyjna przys│uga oferowana ╢wie┐o przyby│ym go╢ciom. Kobiety posiada│y lustra zrobione z wypolerowanego metalu. Mia│y te┐ oczywi╢cie grzebienie i u┐ywa│y czego╢, co dzi╢ nazwaliby╢my kosmetykami. Zar≤wno kobiety jak i mΩ┐czy╝ni przywi▒zywali wielk▒ wagΩ do swych w│os≤w, czΩsto w wyrafinowany spos≤b je krΩcono i pleciono.

To znana ilustracja - satyra na Irlandczyk≤w, pokazuj▒ca w przejaskrawiony spos≤b ich negatywne zdaniem autora narodowe cechy.

Ludzie o wy┐szym statusie nosili przepiΩknie kute brosze, kt≤rymi spinane by│y p│aszcze i tuniki. Innymi ozdobami by│y bransolety, pier╢cienie, diademy, naszyjniki ze z│ota i srebra - wielki zbi≤r tych wszystkich rzeczy mo┐na zobaczyµ w dubli±skim Muzeum Narodowym (wstΩp bezp│atny :).

NajczΩ╢ciej u┐ywanym strojem kobiecym by│a d│uga tunika siΩgaj▒ca kostek, a mΩskim kr≤tka kurtka po│▒czona z pewn▒ form▒ kiltu. Do tego powszechnie noszono zapinane z przodu p│aszcze. Ubrania robione by│y zwykle z lnu lub we│ny.

W poemacie Bruideana'a de Derga, sakso±ski w≤dz, Ingcel tak opisywa│ kr≤la Conaire Mór; Bruidean daje tutaj ubarwiony opis kr≤lewskiego stroju w tych dawnych czasach:

„Widzia│em jego l╢ni▒cy jedwabiem p│aszcz o wielu odcieniach czerwieni,
Z wspania│ymi ornamentami z bezcennego z│ota
Usiany z wierzchu szlachetnymi kamieniami
A brzegi jego by│y zrΩcznie wyhaftowane.”

„By│a we± wpiΩta wielka i wspania│a brosza,
Jej szpila by│a z czystego z│ota,
L╢ni▒cy jasno jak ksiΩ┐yc w pe│ni
By│ jej ╢rodek, obw≤d z krwawoczerwonych kamieni
Pyszni│a siΩ wspaniale na kr≤lewskiej piersi
Podkre╢laj▒c jego silne ramiona.”

„Widzia│em jego cudnie skrojony kilt,
Ozdobiony brzegiem paskami jedwabiu,
Odbijaj▒cymi ╢wiat│o r≤┐nymi barwami,
Obiekt zazdro╢ci wielu - str≤j
Obejmuje szlachetn▒ szyjΩ - wzmacniaj▒c jej piΩkno,
od piersi a┐ do kolan ozdobiony z│otym haftem na l╢ni▒cym jedwabiu.”

(t│umaczenie w│asne :)

Zabytki archeologiczne

≤┐ne staro┐ytne konstrukcje spotykane w Irlandii mo┐na podzieliµ na piΩµ grup: kromlechy, kurhany, kamienne forty, stare ko╢cio│y i okr▒g│e wie┐e.

Kromlechy, zwane te┐ dolmenami zbudowane s▒ zawsze z trzech wielkich kamieni wysokich na 3-4 metry, przykrytych wielk▒ kamienn▒ p│yt▒ - i zawsze otwarte na wsch≤d. Czasem ca│a konstrukcja otoczona jest kamiennym krΩgiem. Kromlechy powsta│y tak dawno temu, ┐e do czas≤w historycznych nie przetrwa│y ┐adne legendy o nich, i to pomimo kultywowanej w Irlandii tradycji ustnego przekazu. Niezmienna orientacja geograficzna (na wsch≤d) sugeruje, ┐e by│y to o│tarze po╢wiΩcone kultowi s│o±ca. Sama nazwa crom-lech mo┐e oznaczaµ zar≤wno „wygiΩty kamie±” jak i „kamie± boga Croma”. Ta druga mo┐liwo╢µ wskazuje, ┐e przynajmniej niekt≤re z kromlech≤w by│y ofiarnymi o│tarzami w│a╢nie tego boga. Jednak niekt≤rzy z najwiΩkszych znawc≤w tematu twierdz▒, ┐e konstrukcje te by│y w istocie miejscem poch≤wku, poniewa┐ jak dot▒d pod ka┐dym badanym kromlechem znajdywano ludzkie ko╢ci, urny i popi≤│ z palonych cia│. Z tego jednak┐e nie mo┐na jednoznacznie wnioskowaµ, ┐e by│y to „cmentarze” - przyjmuj▒c ten punkt widzenia mogliby╢my powiedzieµ, ┐e wczesnochrze╢cija±skie ko╢cio│y w fundamenach kt≤rych chowano zas│u┐onych ludzi budowano tylko po to aby ich uczciµ.

Kurhany czy te┐ wielkie grobowe kopce kt≤re grupuj▒ siΩ w rejonie rzeki Boyne we wschodniej Irlandii wskazuj▒, ┐e mieszkali tam ludzie o zaawansowanej ju┐ cywilizacji. Kurhany, jak dowodz▒ to bogato rze╝bione ╢ciany by│y wzniesione dawno przed nasz▒ er▒ - byµ mo┐e wiele stuleci wstecz. By│y one wielkimi kamiennymi grobami kr≤lewskimi, wzniesionymi na stworzonych ludzk▒ rΩk▒ pag≤rkach. Wszystkie przebadane dot▒d kopce zawiera│y w sobie urny z prochami. NajwiΩksze, najpiΩkniejsze kurhany znajduj▒ siΩ w Knowth, Dowth i New Grange - ten ostatni jest te┐ najbardziej znany (g│≤wnie z powodu odkrycia, ┐e s│u┐y│ te┐ jako obserwatorium astronomiczne).

NastΩpnymi w kolejno╢ci budowlami s▒ wielkie forty rozmieszczone wzd│u┐ zachodniego wybrze┐a, takie jak Dun Angus i Dun Conor na wyspach Aran. Nie s▒ a┐ tak stare, jak to siΩ wydaje - wiΩkszo╢µ powsta│a w ci▒gu pierwszych trzech stuleci naszej ery. Zbudowane s▒ z wielkiej ilo╢ci kamieni z│o┐onych w ╢ciany grubo╢ci nawet trzech metr≤w i pouk│adanych po prostu jeden na drugim - by│o to w czasach gdy nie znano w Irlandii ┐adnej formy zaprawy murarskiej. Pomimo tego trzyma│y siΩ bardzo solidnie. W ╢rodku ich mur≤w odkryto nawet przej╢cia i tajemne pomieszczenia. Forty mia│y kszta│t okrΩgu o ╢rednicy dochodz▒cej do trzystu metr≤w! W obrΩbie mur≤w budowano kamienne domki, czΩsto w kszta│cie odwr≤conej │odzi lub p≤│kola. Legenda g│osi, ┐e te budowle wznie╢li Firbolgowie, kt≤rzy mieszkali wzd│u┐ zachodniego skraju Irlandii przez d│ugie wieki zanim nie nadeszli Milezjanie i nie przejΩli ich ziem na w│asno╢µ.

Co do okr▒g│ych wie┐, historycy s▒ zgodni co do tego, ┐e by│y one budowane od czas≤w chrze╢cija±skich, wznoszone przy ko╢cio│ach od czas≤w pierwszych najazd≤w nawet nie wiki±skich ale ju┐ wcze╢niejszych, du±skich. Stanowi│y dla mnich≤w natychmiastowe, mocne, │atwe do brony miejsce ucieczki i ochrony ╢wiΩtych relikwii, ksi▒g oraz bogatych sakramentali≤w po┐▒danych przez naje╝d╝c≤w z p≤│nocy. Wysoko╢µ wie┐ waha siΩ od 28 do prawie 40 metr≤w. W ╢rednicy u podstawy mia│y od 4 do 7 metr≤w, zwΩ┐aj▒c siΩ nieco ku g≤rze. Mia│y zwykle sze╢µ lub siedem piΩter - na ka┐dym z nich znajdowa│o siΩ jedno okno - tylko na ostatnim by│o ich cztery. Wej╢cie do wie┐y znajdowa│o siΩ zawsze 3 lub wiΩcej metr≤w nad ziemi▒ - co u│atwia│o obronΩ. ªciany mia│y przynajmniej metr grubo╢ci. Do dzi╢ stoi w Irlandii jeszcze 80 kamiennych wie┐, z czego 20 w idealnym stanie. Zawsze znajduj▒ siΩ w ko╢cielnych lub klasztornych kompleksach - prawie zawsze umiejscowione oko│o 7 metr≤w od p≤│nocno-zachodniego rogu ko╢cio│a z wej╢ciem, lub najni┐szym oknem skierowanym do jego drzwi. Prawie wszystkie wczesno╢redniowieczne irlandzkie ko╢cio│y zrobione by│y z drewna. Praktycznie dopiero w dziesi▒tym wieku zaczΩto u┐ywaµ kamienia do budowy wiΩkszych ╢wi▒ty± a zaledwie dwa stulecia p≤╝niej sta│o siΩ to powszechn▒ praktyk▒. Budowano wtedy ko╢cio│y w stylu roma±skim, wiele o piΩknej architekturze, jak ko╢ci≤│ ╢w. Caimina w Inniscaltra ufundowany przez Briana Boru czy te┐ kaplica Cormaca w Cashel. Od dziesi▒tego wieku pojawi│y siΩ te┐ rze╝bione drzwi i okna.

Ale irlandzka rze╝ba uzewnΩtrznia siΩ najwyra╝niej w ozdobach tzw. „high crosses”, czyli wysokich krzy┐y wznoszonych od X do XIII wieku. Przetrwa│o ich do dzi╢ w Irlandii oko│o 45, wiele z nich wci▒┐ zaskakuje swoim piΩknem. Irlandzki krzy┐ powsta│ przez na│o┐enie prostego │aci±skiego krzy┐a z okrΩgiem umieszczonym w miejscu skrzy┐owania jego ramion. Rze╝bienia na krzy┐ach przedstawiaj▒ zwykle ╢wiΩtych, sceny ze Starego i Nowego Testamentu, ale te┐ sceny ╢wieckie - kr≤lewskie procesje, sceny polowa±, │odzie, je╝d╝c≤w, rydwany itp. Irlandzka sztuka niepor≤wnanie przewy┐sza│a w tych czasach sztukΩ s▒siad≤w: Walijczyk≤w, Anglo-Sas≤w i Szkot≤w.

Sztuka metalurgii

ie by│o w dawnej Irlandii sztuki tak doprowadzonej do perfekcji jak obr≤bka szlachetnych metali. Do dzi╢ przetrwa│y setki przyk│ad≤w wspania│ej bi┐uterii, wyrob≤w codziennego u┐ytku, relikwiarze, ok│adki ksi▒┐ek i innych.
W╢r≤d rzeczy osobistych znale╝µ mo┐na brosze, bransolety, pier╢cienie, naszyjniki, zapinki, diademy, korony, amulety, kolczyki, wisiorki, nia-lann (elastyczne, wypolerowane kawa│ki z│ota lub srebra noszone wok≤│ czo│a) i inne. Bogato zdobione ornamentami, delikatnie wykuwane nios▒ ze sob▒ opowie╢ci o zapomnianych mistrzach-z│otnikach z Irlandii, kt≤rych umiejΩtno╢ci by│y niezr≤wnane i niespotykane w ca│ej ≤wczesnej Europie.

Ze wszystkich rzeczy codziennego u┐ytku, kt≤re przetrwa│y do naszych czas≤w, najwspanialsze by│y bez w▒tpienia brosze - wielko╢µ i bezcenn▒ warto╢µ niekt≤rych mo┐na os▒dziµ na przyk│adzie broszy z Dal Riady, wykopanej w zesz│ym stuleciu na polu w hrabstwie Antrim. Zawiera│a prawie trzy uncje czystego z│ota, by│a d│uga na 12 i szeroka na 10 centymetr≤w. Ale je┐eli chodzi o piΩkno, wszystkie przewy┐sza s│ynna brosza z Tary. Obydwie jej strony pokryte s▒ drobnymi, delikatnymi ornamentami z filigranowo wmontowanymi kawa│kami bursztynu, szk│a i emalii. Wyr≤┐niµ mo┐na sze╢µdziesi▒t sze╢µ unikalnych wzor≤w, dla niekt≤rych, ┐eby dobrze je zobaczyµ i oceniµ piΩkno i niepowtarzalno╢µ detalu, potrzebne jest szk│o powiΩkszaj▒ce. Jest jeszcze wiele │adnych broszy, na przyk│ad brosza z Ardagh, Roscrea itp. - ka┐da z charakterystycznymi dla siebie piΩknymi ornamentami. Tylko kielich z Ardagh jest por≤wnywalny z brosz▒ z Tary je┐eli chodzi i piekno i jako╢µ wyrobu.

Jest r≤wnie┐ wiele wspania│ych relikwiarzy - ╢w. Patryka, ╢w. Cualanusa, ╢w. Mogue, krzy┐ z Cong, pastora│ ╢w. Dympna, pastora│ z Liosmor itd. - ka┐dy z nich przedstawia unikaln▒, niezwyk│▒ warto╢µ pracy wniesionej przez nieznanych tw≤rc≤w z dawnych czas≤w. Tylko w Irlandii powstawa│y relikwiarzy (shrines) na ksi▒┐ki zwane cumdachs - tylko tu ksi▒┐ki osi▒ga│y tak wysok▒ warto╢µ. Jednymi z najpiΩkniejszych cumdach s▒ te w kt≤rych trzymane by│y ksiΩgi z Kells, Armagh i Durrow.