HERALDYKA

Geneza herbu

Elementy sk│adowe herbu (1)

Elementy sk│adowe herbu (2)

Elementy sk│adowe herbu (3)

Polskie rody heraldyczne (herbowe)

Prawo do herbu

Zasadniczymi elementami herbu s▒: 

1. tarcza,

2. god│o,

3. he│m,

4. klejnot,

5. korona

Do tego dochodz▒ jeszcze:

6. barwy herbowe, czyli tynktury,

7. zewnΩtrzne ozdoby herbu, takie jak: labry, trzymacze, p│aszcze, dewizy, ordery. Elementem r≤┐ni▒cym herb polski od zachodnioeuropejskiego jest zawo│anie, czyli proklama.

1. TARCZA

Jak ju┐ pisa│em w pierwszej czΩ╢ci cyklu po╢wiΩconego heraldyce, ju┐ w XIII wieku uznano, i┐ najw│a╢ciwszym miejscem dla umieszczenia herbu bΩdzie tarcza. Wed│ug starych regu│ heraldycznych: "gdzie k│ad▒ siΩ na tarczy niejako dla oznaczenia, ┐e herb powinien os│aniaµ honor rodu, jak tarcza zas│ania ┐ycie rycerza w boju". Nawet najwspanialsze god│a pozostan▒ li tylko motywem heraldycznym, je╢li nie bΩd▒ umieszczone na tarczy. Kszta│t tarczy zmienia│ siΩ z biegiem lat stosownie do zmian uzbrojenia. Tak┐e w zapiskach heraldycznych, tak zwanych rolach herbowych, wizerunek tarczy ulega│ zmianie. Dzisiejsza heraldyka zna kilkana╢cie podstawowych typ≤w tarcz, z kt≤rych najpopularniejsze to: francuska stara (1), francuska nowo┐ytna (2), hiszpa±ska (3), polska (4) oraz niemiecka (5).

W wielu publikacjach wsp≤│czesnych spotkaµ mo┐na rysunki tarcz herbowych niewiele maj▒cych z heraldyk▒ wsp≤lnego. Nagminne lekcewa┐enie regu│ heraldycznych, co by│o cech▒ charakterystyczn▒ heraldyki polskiej, sta│o siΩ przyczyn▒ pojawienia siΩ w r≤┐nych herbarzach ogromnych ilo╢ci dziwnych tarcz. Najw│a╢ciwsz▒ i powszechnie obowi▒zuj▒c▒ zasad▒ w heraldyce jest, by kszta│t tarczy odpowiada│ epoce, z kt≤rej pochodzi herb.

I tak rodzinom najstarszym, tak zwanej szlachcie odwiecznej, przys│uguje typ tarczy tr≤jk▒tnej, wczesnogotyckiej, zwanej te┐ francusk▒ starsz▒. M│odszym rodzinom przys│uguje typ tarczy turniejowej tak zwanej polskiej lub niemieckiej. Uniwersalnym za╢ typem tarczy jest tarcza hiszpa±ska.

PowierzchniΩ tarczy nazywamy polem. Pole tarczy dzielono niekiedy na czΩ╢ci wed│ug ╢ci╢le okre╢lonych regu│. I tak wyr≤┐niamy podstawowe podzia│y tarczy:
1. w s│up, 2. w pas, 3. w skos, 4. z lewa w skos, 5. w rosochΩ (roztr≤j), 6. w krzy┐, 7. krzy┐em w skos.

Podzia│ pola tarczy zastosowano, gdy pojawi│a siΩ konieczno╢µ wprowadzenia herb≤w z│o┐onych (przyk│adem takiego herbu mo┐e byµ herb Rzeczpospolitej Szlacheckiej) i wielopolowych. WystΩpuj▒ one szczeg≤lnie czΩsto w heraldyce zachodnioeuropejskiej. Z podzia│ami tarczy wi▒┐e siΩ ╢cis│e okre╢lenie kolejno╢ci p≤l. Jest ono liczone zawsze od prawego g≤rnego rogu, jedynie w przypadku wystΩpowania tarczy sercowej liczenie rozpoczynamy od pola ╢rodkowego.

Cech▒ charakterystyczn▒ najstarszych polskich herb≤w jest brak podzia│u pola i niestosowanie herb≤w wielopolowych. Dopiero p≤╝niej, oko│o XVIII wieku heroldie pa±stw zaborczych przy nadawaniu tytu│≤w szlacheckich ustanawia│y herby wielopolowe. Dzi╢ nawet stosunkowo ma│o do╢wiadczony heraldyk na pierwszy rzut oka odr≤┐ni herby szlachty odwiecznej od herb≤w nadanych przez zaborc≤w.

2. GODúO

W heraldyce zachodnioeuropejskiej pierwszoplanow▒ rolΩ odgrywaj▒ figury heraldyczne, tak zwane figury zaszczytne, powsta│e przez podzia│ pola tarczy. Do podstawowych figur zaszczytnych nale┐▒ miΩdzy innymi: g│owica, pas, s│up, skos, krzy┐, krokiew, skraj, podstawa. Do m│odszych figur nale┐▒: rosocha, naro┐nik, klin, promie±, obrze┐e.

W heraldyce polskiej figury zaszczytne wystΩpuj▒ zaledwie w kilku herbach. Tak┐e sporadycznie wystΩpuj▒ tak zwane mobilia. Zdecydowanie najliczniejsze grupy herb≤w w naszej heraldyce to:

1) figury - tu wyr≤┐niµ mo┐na kilka podgrup: cz│owiek (herb Samson), zwierzΩ (herb Lewart, Cio│ek), ryba (h. Glaubicz, Korcbok), ptak (h. G▒ska, úabΩd╝), gady (h. W▒┐), ro╢lina (h. Poraj, Godziemba), wszech╢wiat (h. Sas, Leliwa), figury chimeryczne (h. Gryf, Bo±cza).

2) figury sztuczne - wyobra┐aj▒ce wyroby r▒k ludzkich ¡budowle militarne (h. Grzyma│a) i gospodarcze (h. Br≤g), uzbrojenie (h.Grot, Top≤r, He│m) i narzΩdzia │owieckie (h. Tr▒by), narzΩdzia gospodarcze (h. Grabie, Kuszaba), ubiory, ozdoby itp.

Bardzo czΩsto powtarzaj▒cym siΩ god│em jest krzy┐, w heraldyce polskiej spotykamy w╢r≤d herb≤w krzy┐: malta±ski, │aci±ski, grecki, patriarszy, jerozolimski, ╢w. Andrzeja, rozdarty, kawalerski i in. Najliczniejsze herby polskie to herby z wyobra┐eniem podkowy, krzy┐a, strza│y oraz p≤│ksiΩ┐yca.

Aleksander M. Ku╝min

DALEJ

Historia | Pogl▒dy |  Wywiady | Heraldyka | Religia i polityka | Polska daleka i bliska
Cz│owiek i cywilizacja | »ycie codzienne | Clintonland story | Podr≤┐e | Poradnik

 Data publikacji
2000-02-10