Cz│owiek z ┐elaza

fot: Renata Pajchel

W Stoczni im. Lenina w Gda±sku trwa│y ju┐ od jakiego╢ czasu rozmowy robotnik≤w z rz▒dem, ale do Warszawy dociera│y pocz▒tkowo tylko strzΩpy informacji. Stowarzyszenie Filmowc≤w, kt≤rego by│em prezesem, wywalczy│o w tym czasie prawo notowania wa┐nych wydarze± historycznych dla cel≤w archiwalnych i grupa filmowc≤w by│a ju┐ w stoczni. Robotnicza stra┐ przy bramie rozpozna│a mnie od razu, a w drodze na salΩ obrad jeden ze stoczniowc≤w powiedzia│:
- Niech pan zrobi film o nas...
- Jaki?
- Cz│owiek z ┐elaza! - odpowiedzia│ mi bez namys│u. Nigdy nie robi│em filmu na zam≤wienie, ale tego wezwania nie mog│em zignorowaµ.

Wraca│o do mnie echo Cz│owieka z marmuru, kt≤rego scena fina│owa ko±czy│a siΩ w│a╢nie przy bramie stoczni w Gda±sku. To m≤g│ byµ dobry pretekst do nowego filmu.

Oczywi╢cie, bez siΩgniΩcia do wydarze± roku 1970 i pokazania protest≤w spo│ecznych na Wybrze┐u nie mo┐na by│o wyja╢niµ tego, co siΩ sta│o w stoczni w 1980 roku. Starania podjΩte nie tylko przeze mnie zaraz po 1970 roku, by pokazaµ te wydarzenia na ekranie, nie powiod│y siΩ. Teraz jednak w│adza by│a znacznie s│absza i autor Cz│owieka z marmuru, Aleksander ªcibor-Rylski, zabra│ siΩ ochoczo do pisania scenariusza, gdy tymczasem ja, w swojej naiwno╢ci, poszed│em na rozmowΩ do genera│a Jaruzelskiego w sprawie czo│g≤w, kt≤rych potrzebowa│em do scen stanu wyj▒tkowego na Wybrze┐u w 1970 roku.

Film powstawa│ szybko, z dnia na dzie±, pomimo ogromnych trudno╢ci, zw│aszcza scenariuszowych. Nieustannie dowiadywali╢my siΩ o nowych faktach, kt≤re powinny znale╝µ siΩ w filmie, inne, zbyt oczywiste, musia│y ulec redukcji. Na szczΩ╢cie nie by│em sam. Agnieszka Holland wiele mi pomog│a, pisz▒c niekt≤re ze scen i dialog≤w, kt≤re podsuwa│y nam wielogodzinne nieraz rozmowy z uczestnikami tych wydarze±. Zw│aszcza zwierzenia Bogdana Borusewicza okaza│y siΩ niezwykle "filmowe". Uczyli╢my siΩ rozumieµ tΩ now▒ rzeczywisto╢µ i pokazywaµ j▒ r≤wnocze╢nie na ekranie, co nie by│o │atwe.

ZdjΩcia rozpoczΩli╢my w styczniu 1981 - a ju┐ w czerwcu z gotow▒ kopi▒ filmu ruszy│em w towarzystwie Barbary Pec-ªlesickiej i Krystyny Zachwatowicz przez Stalow▒ WolΩ i Pozna± do Gda±ska.

Do dzi╢ odczuwam podw≤jn▒ satysfakcjΩ. Po pierwsze, nie cofn▒│em siΩ przed ryzykiem artystycznym, jaki ni≤s│ temat ╢wie┐ych wydarze±, po drugie, zd▒┐y│em zrobiµ film przed wprowadzeniem stanu wojennego.

Kilka miesiΩcy p≤╝niej czo│gi Jaruzelskiego wyjecha│y na ulice potwierdzaj▒c, ┐e porozumienia ze spo│ecze±stwem zosta│y podpisane pod przymusem... By│y to te same czo│gi, kt≤rych odm≤wi│ mi genera│ do filmu jesieni▒ 1980 roku.

Andrzej Wajda

Recenzje

Cz│owiek z marmuru by│ filmem o przesz│o╢ci. Nawet je╢li zawiera│ w▒tek wsp≤│czesny, kt≤rego bohaterk▒ by│a Krystyna Janda. (...) Cz│owiek z ┐elaza ma uk│ad │udz▒co podobny. Obok w▒tku wsp≤│czesnego zawiera warstwΩ wydarze± z roku 1968, potem z roku 1970, a potem wiele r≤┐nych sekwencji z ko±ca lat siedemdziesi▒tych, przygotowuj▒cych zryw roku 1980. Jest jednak jasne, ┐e tym razem ca│a konstrukcja celuje w przysz│o╢µ. I geneza Sierpnia, i sam Sierpie± stanowi▒ nie tyle obrachunek z tym, co by│o, tylko raczej otwarcie na pe│ne niebezpiecze±stw i cierpie±, ale fascynuj▒ce jutro. Jakie s▒ na to dowody? Ot≤┐ powszechnie zwracano uwagΩ, tak┐e za granic▒, na wyj▒tkowe, b│yskawiczne tempo realizacji Cz│owieka z ┐elaza, zar≤wno w sensie koncepcji tw≤rczej, jak i technicznego wykonawstwa (choµ nie jeste╢my kinematografi▒ bij▒c▒ rekordy techniczne!). Ot≤┐ to tempo zmieni│o status spo│eczny filmu. Jest on nie tylko zajΩciem stanowiska wobec zdarze±, kt≤re ju┐ zasz│y. Ma on r≤wnie┐ szansΩ wt≤rnie wp│yn▒µ na kszta│t przemian, zapocz▒tkowanych przez owe wydarzenia.

W przeciwie±stwie do Cz│owieka z marmuru ªcibor-Rylski i Wajda urz▒dzaj▒ istne polowanie na fakty. To znaczy na archiwalne zdjΩcia, zapisy magnetofonowe, dokumenty, relacje naocznych ╢wiadk≤w, teksty plakat≤w, napisy na murze, spontanicznie tworzone pie╢ni. Tw≤rcy krΩpuj▒ siΩ jakby u┐yµ bardziej wyszukanych ╢rodk≤w stylistycznych, by nie przypomina│y o obecno╢ci jakich╢ po╢rednik≤w miΩdzy widzami a rzeczywisto╢ci▒, po╢rednik≤w mo┐e utalentowanych, ale zawsze mog▒cych deformowaµ.

Je╢li rozpisa│em siΩ szczeg≤│owiej o technice zastosowanej dla wzmocnienia przep│ywu prawdziwych fakt≤w przez fikcjΩ, to nie tylko dlatego, ┐e dla Cz│owieka z ┐elaza jest to sprawa stylistycznie determinuj▒ca. Tak┐e dlatego, ┐e jest ona udanym dzia│aniem w dziedzinie naj┐arliwiej eksperymentowanej przez dzisiejsz▒ kinematografiΩ, w kt≤rej na razie wiΩcej mamy potkniΩµ ni┐ epokowych osi▒gniΩµ. Musieli to wzi▒µ pod uwagΩ, obok argument≤w spo│ecznych i moralnych, jurorzy w Cannes, przyznaj▒c Wajdzie "Z│ot▒ PalmΩ".

Jerzy P│a┐ewski
"Kultura", Warszawa, 16 VIII 1981

To, ┐e Cz│owiek z ┐elaza zdoby│ "Z│ot▒ PalmΩ", nie jest ┐adn▒ niespodziank▒. Zdoby│ jednomy╢lne uznanie z kilku powod≤w. Pierwszym jest jego perfekcja. NastΩpnie jest to wirtuozeria polskiego re┐ysera w przekszta│caniu najbardziej pal▒cej aktualno╢ci w arcydzie│o filmowe. A ponadto nadarzy│a siΩ wyj▒tkowa sposobno╢µ. Fakt, ┐e kino polskie mog│o na festiwalu w Cannes wydaµ sw≤j krzyk, jest (byµ mo┐e) gwarancj▒ wolno╢ci. Z ironi▒, tak w Cannes cenion▒, m≤wi siΩ, ┐e to Lech Wa│Ωsa powinien by│ otrzymaµ nagrodΩ dla najlepszego aktora.

Jacqueline Cartier
"France Soir", Pary┐, 28 V 1981

W mocno pochmurnej atmosferze zaczyna│ siΩ festiwal na Lazurowym Wybrze┐u. Naturalnie jego organizatorzy musieli wymy╢liµ co╢, co zapewni│oby mu szczeg≤lne polityczne ubarwienie. I wtedy przygotowano "sensacjΩ" ... Film Cz│owiek z ┐elaza polskiego re┐ysera Andrzeja Wajdy zosta│ w│▒czony do konkursu, choµ jego ostatecznej wersji, wbrew tradycji, ┐aden z przedstawicieli dyrekcji nie widzia│... Kr≤tko m≤wi▒c, operacja by│a przemy╢lana i rozpracowana w najdrobniejszych szczeg≤│ach. Cz│owiekowi z ┐elaza z g≤ry zapewniono pierwsz▒ nagrodΩ. ... Teraz mo┐na ju┐ twierdziµ z pewno╢ci▒, ┐e decyzja jury by│a akcj▒ czysto polityczn▒. I to przede wszystkim dlatego, ┐e antysocjalistyczny film Wajdy, zrobiony dla potrzeb politycznej koniunktury, nosi spekulacyjny charakter "jednodni≤wki".

A. Kriwopa│ow
"Izwiestja", Moskwa, 6 VI 1981

Wajdy nigdy nie drΩczy│o pytanie, jak m≤wiµ o polityce w kinie, kt≤re musi byµ jednocze╢nie rozrywk▒ i opowiadaµ historiΩ. Cz│owiek z ┐elaza funkcjonuje dobrze r≤wnie┐ w tym aspekcie, jako technicznie p│ynna i udramatyzowana, wzruszaj▒ca bajka z mora│em. Je╢li jednak zag│Ωbiµ siΩ w jej znaczenie, otrzymujemy najpe│niejsz▒ i najtrafniejsz▒ analizΩ przyczyn polskiego przewrotu.

Gustaw Moszcz
"Sight and Sound", Londyn, Jesie± 1981

Nie, bynajmniej nie chΩµ (choµby w fa│szywych formach) pomocy w utrwaleniu socjalizmu, a tylko absolutna, niepohamowana i na wszystko wok≤│ bryzgaj▒ca nienawi╢µ powoduje "lud╝mi z ┐elaza" w filmie Wajdy. (...) Tak definitywnie wyja╢nia siΩ us│ugowo-propagandowa funkcja filmu, to, ┐e jest on tylko polityczn▒ agitk▒ dla umocnienia autorytetu reakcyjnej g≤ry zwi▒zku. Dla wychwalania jej i obrony przed narastaj▒c▒ z do│u krytyk▒ mas, coraz czΩ╢ciej przekonuj▒cych siΩ, ┐e jedyny cel boss≤w "Solidarno╢ci" to pog│Ωbienie kryzysu, zniweczenie wysi│k≤w partii i rz▒du w wyprowadzeniu kraju z impasu, a potem przej╢cie do otwartej konfrontacji z pa±stwem, a┐ do apeli o zdobycie w│adzy, o zmianΩ konstytucji, wyj╢cie Polski z Uk│adu Warszawskiego, a┐ do wyuzdanych i brudnych kalumnii na kraje socjalizmu i, przede wszystkim, na potΩ┐nego i wiernego porΩczyciela pa±stwowej niepodleg│o╢ci Polski i jej socjalistycznej przysz│o╢ci - na Zwi▒zek Radziecki. (...)

Artyku│ redakcyjny
"Iskusstwo Kino", Moskwa, X 1981

Film mo┐na kupiµ w ksiΩgarni internetowej Merlin