URZ╩DY STAROPOLSKIE

UrzΩdnik≤w ziemskich mianowa│ kr≤l wed│ug w│asnego uznania. Kandydat≤w na podkomorzych, sΩdzi≤w, podsΩdk≤w i pisarzy, a na Litwie dodatkowo marsza│k≤w i chor▒┐ych przedstawia│y do nominacji sejmiki. Kr≤l wybiera│ jednego z czterech kandydat≤w. Z chor▒┐ymi, stolnikami, podczaszymi, podstolimi, cze╢nikami, │owczymi i miecznikami spotkali╢my siΩ przy okazji opisywania kr≤lewskiego dworu. Obowi▒zki ziemskich, dop≤ki je wykonywali, odpowiada│y tym, kt≤re spe│niali urzΩdnicy nadworni.

Pierwsze miejsce w Koronie (a trzecie na Litwie) zajmowa│ podkomorzy. Podkomorzy istnia│ te┐ przy dworze kr≤lewskim, ale poza nazw▒ oba urzΩdy nie mia│y z sob▒ nic wsp≤lnego. Podkomorzy rozstrzyga│ przy pomocy swego s▒du, zwanego podkomorskim, spory graniczne pomiΩdzy posiadaczami grunt≤w (za Jana Olbrachta za ka┐de rozgraniczenie mia│ otrzymywaµ trzy grzywny. P≤╝niej sam negocjowa│ ze stronami swoje wynagrodzenie). Wytycza│ ich granice i nanosi│ na mapΩ (w Prusach podkomorzy by│ wy│▒cznie urzΩdnikiem honorowym, sprawy graniczne rozpatrywa│y tam s▒dy ziemskie). Posiada│ w│asna kancelariΩ, w kt≤rej prowadzi│ ksiΩgi podkomorskie z zapisami dokonywanych przez niego czynno╢ci urzΩdowych. Pomocnikami podkomorzego byli komornicy graniczni, zwani limitantami. Mianowa│ dowolna ich ilo╢µ sam podkomorzy. W niekt≤rych wojew≤dztwach posiada│ tak┐e do pomocy pisarzy granicznych, kt≤rzy sprawowali pieczΩ nad aktami. Bliski dzia│alno╢ci▒ podkomorzemu by│ (czwarty w hierarchii w Koronie) sΩdzia ziemski. Przewodniczy│ on s▒dowi ziemskiemu istniej▒cemu w ka┐dej ziemi i powiecie. Za sw▒ pracΩ pobiera│ wynagrodzenie od stron (wczesniej ustalone). Wi▒za│y go incompatibilia. Nie m≤g│ piastowaµ ┐adnych urzΩd≤w grodzkich ani tez zasiadaµ w s▒dach grodzkich. Obok sΩdziego zasiadali w nim podsΩdek ziemski (jego incompatibilia nie obowi▒zywa│y) i pisarz ziemski. PodsΩdek i pisarz byli wynagradzanie przez strony na podstawie umowy. S▒dy te rozpatrywa│y sprawy cywilne i niekt≤re karne osiad│ej szlachty (poza zastrze┐onymi dla s▒d≤w grodzkich). Na Litwie urz▒d podsΩdka zlikwidowano w 1764 roku.

Na drugim miejscu w hierarchii ziemskiej Korony znajdowa│ siΩ starosta grodowy. Urz▒d ten uznano jako ziemski uznano dopiero w 1611 roku. Jak pisali╢my ju┐ wcze╢niej posiadali oni szcz▒tkow▒ w│adzΩ wojskow▒. Do XVI wieku starost≤w posiada│y ju┐ wszystkie ziemie koronne. Pod kar▒ 200 grzywien i utraty d≤br nie wolno by│o obejmowaµ kilku starostw. W niekt≤rych ziemiach przyjΩto system wielkopolski: jednego starosty-genera│a na obszarze kilku powiat≤w. Istnia│ zatem genera│ ruski i genera│ ziem podolskich (starosta kamieniecki) oraz ma│opolski (tu by│o trochΩ inaczej: genera│ ma│opolski nie obejmowa│ ca│ej prowincji a tylko wojew≤dztwo krakowskie). Jako dzier┐awcy kr≤lewskich maj▒tk≤w mieli niez│e dochody. Mieli utrzymywaµ w odpowiednim stanie grody i zamki jako punkty obrony. Czuwali nad bezpiecze±stwem i spokojem w swoim starostwie, szczeg≤lnie na drogach (za rozb≤j na drogach karano ╢mierci▒, co spowodowa│o opinie cudzoziemc≤w o Polsce jako kraju na og≤│ bezpiecznym). Ich w│adza administracyjno s▒downicza wymaga│a posiadania w│asnych s▒d≤w zwanych grodzkimi. S▒dy te rozpatrywa│y sprawy zwi▒zane z naruszeniem spokoju i bezpiecze±stwa wewnΩtrznego ( w szczeg≤lno╢ci zajmowa│y siΩ sprawami gwa│t≤w, podpale±, rozboj≤w na drodze i naj╢ciach cudzego domu). Rozpatrywa│y te┐ sprawy szlachty nieosiad│ej oraz niekt≤re cywilne. Starosci posiadali tzw. prawo miecza, czyli obowi▒zek egzekwowania na swym terenie wyrok≤w s▒d≤w ka┐dej instancji, je╢li nie by│y one respektowane przez strony. Starosta sta│ na czele w│adz grodzkich tworz▒cych osobn▒ hierarchiΩ nie zaliczaj▒c▒ siΩ do urzΩd≤w ziemskich. Obok starost≤w grodowych istnieli w Polsce staro╢ci niegrodowi, dzier┐awcy zamk≤w i d≤br kr≤lewskich, jednak bez praw i obowi▒zk≤w tych pierwszych. Prawo zastrzega│o aby staro╢ci niegrodowi nie posiadali wiΩcej ni┐ dwa starostwa. Prawo to jednak │amano. W dobrach magnackich istnieli starostowie prywatni.

Trzecia pozycjΩ w Koronie, a pi▒ta na Litwie zajmowa│ chor▒┐y ziemski. Ka┐da ziemia dba│a o to, by mieµ swojego chor▒┐ego (np. wojew≤dztwa │Ωczyckie i sieradzkie mia│y po dw≤ch, zwanych wiΩkszym i mniejszym, a w wojew≤dztwo sandomierskie nazwa│o swego wielkim). Obowi▒zki chor▒┐ych ogranicza│y siΩ do wystΩpowania z chor▒gwiami ich wojew≤dztwa, ziemi lub powiatu w dw≤ch przypadkach: w czasie pogrzeb≤w kr≤lewskich lub w czasie wojny, wtedy towarzyszyli pospolitemu ruszeniu. Gdy szlachta rusza│a na wojnΩ, wtedy do pe│nienia swoich obowi▒zk≤w przystΩpowa│ wojski. Troszczy│ siΩ o spok≤j i bezpiecze±stwo na podleg│ym mu terenie. Wojscy dzielili siΩ na wojskich wiΩkszych, pilnuj▒cych porz▒dku na ca│ej ziemi i wojskich mniejszych zwanych wojskimi grodzkimi lub wojskimi zamkowymi, kt≤rzy mieli w opiece jeden zamek. W p≤╝niejszym okresie stracili wojscy swe znaczenie na rzecz starost≤w. Weszli jednak do hierarchii ziemskiej.

Po╢r≤d urzΩdnik≤w ziemskich widzimy r≤wnie┐ │owczych, a na Litwie tak┐e koniuszych (koniuszy w Koronie zanikli ju┐ w po│owie XV wieku). Ostatnie miejsce pomiΩdzy urzΩdnikami ziemskimi zajmowa│ skarbnik ziemski. By│ to tytu│ honorowy, bez ┐adnych obowi▒zk≤w.

Spo╢r≤d urzΩdnik≤w litewskich, kt≤rych to stanowisk nie by│o w Koronie, na czo│o wychodz▒ ciwun i marsza│ek. Urz▒d ciwuna by│ pochodzenia ruskiego i powsta│ w XIV wieku, gdy Litwa by│a pod wp│ywem Rusi. Na pocz▒tku ciwuni byli dzier┐awcami lub zarz▒dcami maj▒tk≤w kr≤lewskich, kt≤rych Litwa liczy│a 12 a »mud╝ 14. Z czasem maj▒tk≤w ubywa│o, wiΩc zmniejsza│a siΩ liczba ciwun≤w, jak i ich obowi▒zki. Urz▒d ten stawa│ siΩ coraz bardziej honorowym. W XVIII wieku pozosta│o na Litwie tylko dw≤ch: ciwun wile±ski i ciwun trocki. Wybiera│y ich sejmiki i mianowa│ kr≤l. Na »mudzi pozosta│o ich 12 mianowanych przez kr≤la. Drugim nietypowym urzΩdem ziemskim na Litwie by│ marsza│ek sejmikowy. Odmiennie jak w Koronie, gdzie przewodnicz▒cych sejmik≤w wybierano na ka┐d▒ kadencjΩ, marsza│ek na Litwie pe│ni│ sw≤j urz▒d do┐ywotnio. Kr≤l zawsze wybiera│ marsza│ka spo╢r≤d czterech kandydat≤w wybranych przez sejmik. Po╢r≤d ni┐szych urzΩd≤w ziemskich na Litwie (a nieobecnych w Koronie) znajduj▒ siΩ: horodniczy (wymieniony w statutach litewskich -by│ opiekunem i dow≤dc▒ niekt≤rych twierdz), mostowniczy (dba│ o mosty), budowniczy (mia│ pod opiek▒ wszystkie budynki publiczne) oraz le╢niczy (zanik│ na prze│omie XVI/XVII wieku).

O zajmuj▒cych ╢rodkowe miejsca w tabeli hierarchii urzΩdnik≤w ziemskich na Litwie podwojewodzim i podstaro╢cim napiszemy p≤╝niej. Ich miejsce znajduje siΩ bowiem pomiΩdzy urzΩdnikami s▒d≤w grodzkich.

Przemys│aw Bielewicz

Historia | Pogl▒dy |  Wywiady | Heraldyka | Religia i polityka | Polska daleka i bliska
Cz│owiek i cywilizacja | »ycie codzienne | Clintonland story | Podr≤┐e | Poradnik
UrzΩdy staropolskie

 Data publikacji
2000-02-18