|
 |
||||
| Temat
miesi▒ca
Spis artyku│≤w Archiwum Kontakty Informacje Strona g│≤wna Poczta do redakcji
|
|
O wojsku napomknΩli╢my ju┐ wcze╢niej, omawiaj▒c urzΩdy senatorskie – wojewod≤w i kasztelan≤w. W czasach piastowskich zajmowali siΩ obron▒ ziem i grod≤w oraz sprawowali dow≤dztwo wojskowe. Obowi▒zki te spoczywa│y na nich dop≤ki system obrony kraju opiera│ siΩ na zawodowych dru┐ynach ksi▒┐Ωcych i pospolitym ruszeniu wolnych kmieci, zwo│ywanych przez wici. System ten przesta│ jednak wystarczaµ. Udowodni│a to wojna trzynastoletnia (1454-1466), kiedy pospolite ruszenie nie dotrzymywa│o pola Krzy┐akom i ich posi│kom z Europy Zachodniej. Okaza│o siΩ, ┐e potrzebna s▒ wojska zaciΩ┐ne. Wtedy to, w II po│owie XV wieku pojawi│ siΩ w Polsce hetman, jako dow≤dca tych oddzia│≤w. W pocz▒tkowym okresie byli mianowani przez kr≤la na czas okre╢lonej kampanii. Bywa│o i po kilku hetman≤w jednocze╢nie. Uleg│o to zmianie w 1503 roku, kiedy to wprowadzono urz▒d hetmana na sta│e. Od 1527 roku by│ uznawany za najwy┐szy urz▒d wojskowy, dodaj▒c mu okre╢lenie wielki koronny. Do senatu wszed│ hetman dopiero w 1768 roku. Od 1581 roku wprowadzono do┐ywotno╢µ tego urzΩdu. Nie mo┐na by│o go usun▒µ ze stanowiska, nawet wtedy, gdy jego dzia│alno╢µ zagra┐a│aby interesom publicznym lub okaza│ siΩ byµ kiepskim dow≤dc▒. By│ to bardzo niezale┐ny urz▒d. Mia│ prawo nawet do posiadania w│asnych przedstawicieli dyplomatycznych w Turcji, u Tatar≤w i Kozak≤w. Pr≤bΩ ograniczenia w│adzy hetma±skiej (dochodzi│o do tego, ┐e np. hetman Stanis│aw Jan Jab│o±ski zapytany przez Augusta II, dlaczego nie jest informowany o wszystkich sprawach wojskowych odpowiedzia│: I bardzo si│a jest mo╢ci kr≤lu, z czego kr≤lowi hetman sprawowaµ siΩ nie powinien.) podjΩto w 1717 roku. Zakazano hetmanom samodzielnie zmieniaµ liczebno╢µ wojska i u┐ywaµ go do nacisku na sejmiki, Trybuna│y i elekcje kr≤la. Wysy│ano wiΩc hetmana na czas elekcji nad granice pa±stwa by ich strzeg│. Odebrano te┐ hetmanowi prowadzenie spraw finansowych wojska i zakazano kontakt≤w z pa±stwami o╢ciennymi. Zreszt▒ te ograniczenia hetmani stale │amali. Kolejna zmian▒ ograniczaj▒c▒ w│adzΩ hetmana by│o powo│anie do ┐ycia w 1775 roku Rady Nieustaj▒cej z Departamentem Wojskowym. Hetman zosta│ jego przewodnicz▒cym, ale straci│ wszelka w│adzΩ wojskow▒, staj▒c siΩ wykonawc▒ polece± rady. Niemal┐e dosz│o wtedy do buntu hetmana Franciszka Ksawerego Branickiego, kt≤ry zacz▒│ ju┐ zbieraµ wojsko i odbieraµ od niego przysiΩgΩ na wierno╢µ sobie a nie Rzeczypospolitej. Zamach uprzedzi│ jednak kr≤l odbieraj▒c hetmanom przys│uguj▒ce im dot▒d prawo mianowania oficer≤w. Jako najwy┐szy administrator si│ zbrojnych hetman wydawa│ przepisy administracyjne i s▒downicze dla wojska. Od 1590 roku by│y one tak samo wa┐ne jak postanowienia sejmowe. Wed│ug konstytucji z 1717 roku hetmani byli urzΩdnikami p│atnymi. Wielki mia│ pobieraµ rocznie 120.000 z│ pensji i 100.000 z│ funduszu dyspozycyjnego do rozliczenia, hetman polny (o kt≤rym poni┐ej) odpowiednio 80.000 z│ i 30.000 z│. Te sumy hetmani koronni mieli ╢ci▒gaµ z tzw. hiberny, czyli op│aty z d≤br i wsi szlacheckich p│aconych w zamian za dawane wojsku dot▒d kwatery zimowe, hetmani litewscy za╢ z innych podatk≤w pa±stwowych. Taki system dawa│ pole do nadu┐yµ finansowych. Oznak▒ w│adzy hetma±skie by│a bu│awa, kt≤r▒ hetman dodawa│ do herbu. W obozie u┐ywa│ czΩsto tureckich bu±czuk≤w. Hetmana wielkiego koronnego i hetmana wielkiego litewskiego zastΩpowali hetmani polni. Urz▒d ten pojawi│ siΩ po raz pierwszy w 1539 roku. Wywodzili siΩ oni z dow≤dc≤w obrony potocznej, czyli oddzia│≤w sta│ego wojska zaciΩ┐nego, stoj▒cego na po│udniowo-wschodnich kresach. Stad te┐ ich nazywano czasami hetmanami granicznymi. ZastΩpowali hetman≤w wielkich w razie ich nieobecno╢ci lub na ich zlecenie. W 1768 roku wprowadzono hetman≤w polnych do senatu. Opr≤cz wymienionych sta│ych hetman≤w powo│ywano czasami hetman≤w na czas okre╢lonej wojny. Np. w 1565 roku w czasie wojny o inflanty powo│ano hetmana inflanckiego. Urz▒d ten zanik│ w pierwszych latach XVII wieku. D│u┐szy ┐ywot mia│ urz▒d hetmana kozackiego, zwanego atamanem. Pocz▒tkowo by│ dow≤dc▒ kozak≤w rejestrowych, lecz p≤╝niej straci│ na znaczeniu. Na prze│omie XVI i XVII wieku unikano nazywania ataman≤w hetmanami u┐ywaj▒c nazwy starszy wojska zaporowskiego Jego Kr≤lewskiej Mo╢ci. Pozostawali oni pod kontrola dw≤ch polskich dozorc≤w powo│ywanych od 1590 roku. Po st│umieniu powstania Pawluka w 1590 roku zniesiono urz▒d „starszego wojska zaporoskiego Jego Kr≤lewskiej Mo╢ci”, wprowadzaj▒c w to miejsce komisarza. Wskazywa│ go hetman, a wybiera│ sejm na okres dw≤ch lat. Jego zastΩpc▒ by│ assawu│a (tytu│ ten u┐ywany by│ przez oficjalist≤w dworskich – dozorc≤w polowych i stra┐nik≤w). P≤╝niej sta│ siΩ on stopniem wojskowym. Zdarza│o siΩ czasami, ┐e nie by│o hetman≤w. Taka sytuacja powsta│a w 1648 roku, gdy w bitwie pod Korsuniem obaj hetmani koronni dostali siΩ do niewoli, a tak┐e w latach 1728-1733, gdy po ╢mierci hetmana Sieniawskiego kr≤l nie m≤g│ przeforsowaµ swojego kandydata. W takich przypadkach w│adzΩ wojskow▒ przejmowa│ regimentarz (jeden lub kilku). Czasami regimentarze wystΩpowali razem z hetmanami (kiedy prowadzono wojnΩ na kilku frontach). Opr≤cz nich wystΩpowali te┐ regimentarze ni┐szej rangi. W XVII wieku nazywano tak dow≤dc≤w pospolitego ruszenia w wojew≤dztwach. ZastΩpowali oni wojewod≤w i kasztelan≤w, gdy ci nie mogli wype│niaµ swych obowi▒zk≤w. Od ko±ca XVII wieku wraz z podzia│em wojska na dywizje terytorialne rozmieszczone w r≤┐nych regionach kraju stawiano na ich czele regimentarzy mianowanych przez hetman≤w. By│o ich czterech: ukrai±ski, sandomierski, ma│opolski i wielkopolski. Hetmanom lub zastΩpuj▒cym go regimentarzom towarzyszy│ rodzaj sztabu. W jego sk│ad wchodzili: stra┐nicy wielcy, stra┐nicy polni, pisarze polni, obo╝ni wielcy i obo╝ni polni (osobno dla Korony i Litwy). Najwa┐niejsz▒ osoba w sztabie by│ stra┐nik wielki. Nale┐a│o do niego ubezpieczanie wojska w marszu, dowodzenie stra┐▒ przedni▒ i wystawianie czat w czasie postoj≤w, i to tylko wtedy, gdy wojskiem dowodzi│ sam kr≤l. Przy hetmanie wielkim obowi▒zki stra┐nika przejmowa│ hetman polny. Stra┐nik polny (urz▒d powsta│y na pocz. XVI wieku) zajmowa│ siΩ czuwaniem nad bezpiecze±stwem wschodnich granic kraju. Stra┐nik polny litewski otrzymywa│ rocznie 15.000 z│. Ile otrzymywa│ stra┐nik polny koronny ╝r≤d│a milcz▒. Obok stra┐nik≤w wielkich i polnych istnieli te┐ stra┐nicy pu│kowi, a dla pospolitego ruszenia stra┐nicy powiatowi i stra┐nicy wojew≤dzcy (nie wchodzili jednak do hierarchii urzΩd≤w ziemskich). Tytu│y te nie mia│y w praktyce ┐adnego znaczenia. Pisarz polny czuwa│ nad wyposa┐eniem si│ zbrojnych i dba│ o jako╢µ uzbrojenia. Przeprowadza│ te┐ inspekcje zamk≤w na Podolu i Ukrainie. Wyp│aca│ r≤wnie┐ wojsku ┐o│d. Po 1764 roku, gdy ich obowi▒zki przejΩ│y Komisje Wojskowe (od 1775 roku Departament Wojskowy Rady Nieustaj▒cej) przesta│ byµ potrzebny. Utrzymano ich jednak jako cz│onk≤w tego Departamentu z wysokimi poborami. Pisarz Koronny otrzymywa│ 30.000 z│ rocznie, litewski za╢ 15.000 z│. Ostatni urz▒d ze sztabu hetmana to obo╝ny wielki i polny, koronny i litewski. Pocz▒tkowo byli powo│ywani dora╝nie na ka┐d▒ wyprawΩ wojenn▒. Jako sta│y urz▒d pojawi│ siΩ w XVI wieku. G│≤wnym obowi▒zkiem obo╝nego by│o wyszukiwanie w czasie marszu odpowiednich miejsc na obozowisko, zak│adanie go, urz▒dzanie i zwijanie. Opr≤cz tego dowodzi│ taborem i pilnowa│ porz▒dku na postojach i w czasie marszu. Nie wiadomo dzi╢ dok│adnie jakie obowi▒zki mieli obo╝ny wielki i polny. Mo┐emy tylko wnioskowaµ, ┐e wielki dzia│a│ przy kr≤lu w polny przy hetmanie. Obo╝ny wielki litewski otrzymywa│ 15.000 z│ rocznie, ile otrzymywa│ koronny ╝r≤d│a milcz▒. Godno╢ci wojskowe nie ko±czy│y siΩ tylko na cz│onkach sztabu. Poza nim dzia│a│ genera│ artylerii, ustanowiony na sta│e przez W│adys│awa IV w 1637 roku dla Korony i rok p≤╝niej dla Litwy. By│ to urz▒d do┐ywotni, podleg│y hetmanowi wielkiemu. By│ zwierzchnikiem wszystkich zbrojowni i arsena│≤w. Dba│ o zaopatrzenie, organizowa│ zaprzΩgi i tabory artylerii oraz o wyszkolenie artylerzyst≤w. W czasie wojny m≤g│ dodatkowo dowodziµ innymi broniami, samodzielnymi grupami wojska lub cz│onami szyku marszowego lub bojowego. Genera│ koronny artylerii otrzymywa│ rocznie 10.000 z│, litewski za╢ tylko 3.000 z│. Nie obejmowa│ ich natomiast incompatibilitates. Nie mogli pe│niµ tylko innych urzΩd≤w wojskowych. Podw│adnym genera│a artylerii by│ cejgmistrz. By│ on bezpo╢rednim zarz▒dc▒ arsena│≤w. Do dozorowania stanu jazdy i piechoty byli mianowani przez hetmana wielkiego genera│owie inspektorzy. By│o ich czterech, po dw≤ch dla Korony i Litwy. Ich zadaniem by│o robienie objazdowych wizytacji wszystkich pu│k≤w. W latach 70-tych XVII wieku utworzono stanowiska genera│a prowiantmagistra, genera│a chirurga wojskowego oraz w 1673 roku genera│a audytora, kt≤ry by│ doradca hetmana w sprawach s▒dowych dla wojsk cudzoziemskiego autoramentu. Przemys│aw Bielewicz
Historia | Pogl▒dy | Wywiady
| Heraldyka | Religia i polityka
| Polska daleka i bliska
|
Data publikacji
|
|
|
||||
|
|
|
