URZ╩DY STAROPOLSKIE

U│o┐enie urzΩd≤w dworskich w logiczn▒ ca│o╢µ nastrΩcza wiele trudno╢ci. Niekt≤re z nich (np. marsza│ek lub podskarbi nadworny) by│y jednocze╢nie urzΩdami pa±stwowymi. Inne traci│y z czasem swoje znaczenie i stawa│y siΩ tylko tytularnymi. Jeszcze inne przesz│y do hierarchii urzΩd≤w ziemskich. UrzΩdy dworskie mieszaj▒ siΩ z innymi i wydzielenie ich jest praktycznie niemo┐liwe. Opr≤cz tego dw≤r kr≤lewski nie mia│ sta│ej organizacji, zmienia│a siΩ ona w zale┐no╢ci od w│adcy. Niekt≤re urzΩdy wystΩpuj▒ tylko jednorazowo przy jednym kr≤lu. Te pominiemy w opisie. Opiszemy tylko te, kt≤re istnia│y przez d│u┐szy okres czasu lub stale.

UrzΩdnik≤w dworskich mo┐emy podzieliµ na dwie grupy: nadwornych i dworu. Nadworni nale┐eli do bezpo╢redniej obs│ugi kr≤la (mo┐na ich podzieliµ na dwie dalsze grupy: urzΩdnik≤w sto│u kr≤lewskiego oraz reprezentant≤w kr≤lewskiego majestatu), urzΩdnicy dworu zajmowali siΩ administracj▒ i kierowaniem lud╝mi i sprawami sk│adaj▒cymi siΩ na dw≤r monarchy. UrzΩdnik≤w nadwornych nie obowi▒zywa│o prawo o incompatibiliach, tote┐ ka┐dy z nich posiada│ jakie╢ dygnitarstwo lub urz▒d ziemski, najczΩ╢ciej za╢ starostwo.

Do obs│ugi sto│u kr≤lewskiego nale┐eli: kuchmistrz koronny, stolnik koronny, podczaszy koronny, krajczy koronny, podstoli koronny i cze╢nik koronny. Ten sam zestaw urzΩdnik≤w by│ na Litwie (powiΩkszony o piwniczego litewskiego, kt≤ry w Koronie by│ ni┐szym funkcjonariuszem dworu). UrzΩdnicy litewscy przejmowali obowi▒zki kiedy kr≤l wje┐d┐a│ na teren Wielkiego KsiΩstwa Litewskiego. Kr≤l m≤g│ jednak uchyliµ to prawo w stosunku do wszystkich lub pojedy±czych urzΩd≤w. W czasach nowo┐ytnych te funkcje sta│y siΩ wy│▒cznie tytu│ami honorowymi, bez konieczno╢ci wykonywania zwi▒zanych z nimi obowi▒zk≤w. Tote┐ kr≤l powo│ywa│ do tych zajΩµ osobnych urzΩdnik≤w z tytu│em nadworni. Tote┐ urzΩdy koronne spad│y w hierarchii poni┐ej ziemskich.

Najwa┐niejszym urzΩdnikiem sto│u kr≤la by│ kuchmistrz. Wbrew nazwie nie by│ on kucharzem i nie musia│ znaµ siΩ na przygotowywaniu potraw. Do jego obowi▒zk≤w nale┐a│o zarz▒dzanie kuchnia kr≤lewsk▒ i jej licznym personelem. Opiekowa│ siΩ te┐ sprzΩtami kuchennymi oraz nakryciami przeznaczonymi do osobistego u┐ytku kr≤la. Podczas uczt asystowa│ w│adcy przy stole, zapowiadaj▒c podawane potrawy.

Drugim co do wa┐no╢ci urzΩdnikiem sto│u kr≤la by│ stolnik (zwany czasami strukczaszym lub trukczaszym). Do jego zada± nale┐a│o przygotowanie i nakrycie sto│u do uczty, w czasie kt≤rej kierowa│ podawaniem potraw. W okresie ksi▒┐▒t dzielnicowych mia│ on zastΩpcΩ – podstolego. Gdy st≤│ na ucztΩ by│ przygotowany, do obowi▒zk≤w m≤g│ przyst▒piµ krajczy. Zajmowa│ siΩ on zastawianiem sto│u przed uczt▒. G│≤wnym jego zajΩciem w czasie uczty by│o krojenie potraw i pr≤bowanie ich oraz podawanie kr≤lowi. Wszystko odbywa│o siΩ z nies│ychanym ceremonia│em. Jedna z takich uczt kr≤lewskich Zygmunta III z 1596 roku opisa│ sekretarz nuncjusza papieskiego Giorgio Paolo Mucante:

Ka┐d▒ potrawΩ podawa│ najprz≤d kuchmistrz koronny krajczemu z uk│onami, potem krajczy stolnikowi koronnemu, ten dopiero macza│ kawa│eczek chleba (ju┐ przygotowany do tego┐) w potrawie, przyk│ada│ chleb ten do jΩzyka, na koniec rzuca│ go w stoj▒cy blisko du┐y kosz srebrny, tak dalece, i┐ kr≤l i kardyna│ musieli d│ugo czekaµ, nim je╢µ zaczΩli, czekaj▒c, p≤ki te obrz▒dki odprawia siΩ i p≤ki krajczy pokraje, co sz│o powoli i z tak czΩstymi uk│onami, i┐ ╢miele powiedzieµ mogΩ, ┐e w ci▒gu bankietu krajczy koronny przynajmniej 3.000 razy musia│ siΩ pok│oniµ.

Trunkami w czasie uczt zajmowali siΩ cze╢nik i jego zastΩpca podczaszy. W czasie uczt podczaszy czuwa│ aby nie zabrak│o trunk≤w i rozlewa│ je w kielichy. ZajΩcie cze╢nika ogranicza│o siΩ do podawania ich kr≤lowi. Z czasem jednak urz▒d podczaszego sta│ siΩ wa┐niejszy od cze╢nika. Z czasem podczaszemu powierzono zarz▒d nad kr≤lewskimi piwnicami i obs│uguj▒c▒ je s│u┐ba. Poza napojami podawa│ w czasie uczt desery.

Do drugiej grupy urzΩdnik≤w nadwornych zwi▒zanych bezpo╢rednio z obs│ug▒ kr≤la zaliczano chor▒┐ego, miecznika, koniuszego i │owczego z tytu│em wielki – koronnych i litewskich. W XVI sta│y siΩ one urzΩdami honorowymi zast▒pionymi przez swoich odpowiednik≤w z tytu│em nadworny.

Chor▒┐y nosi│ chor▒giew kr≤lewsk▒ w czasie wielkich uroczysto╢ci pa±stwowych. Stawa│ on zawsze przy prawym boku kr≤la. Miecznik wystΩpowa│ w tych samych okoliczno╢ciach co chor▒┐y. Nosi│ przed kr≤lem miecz g│owni▒ do g≤ry (w czasie pogrzebu kr≤la nosi│ miecz g│ownia do do│u – je╢li kr≤l by│ ostatnim z rodu, miecznik │ama│ miecz). Swojego miecznika mia│y tak┐e Prusy. By│ to jednak urz▒d wy│▒cznie honorowy.

Urz▒d koniuszego istnieje ju┐ za Kazimierza Wielkiego. By│ on zarz▒dc▒ wszystkich kr≤lewskich stajni i stadnin. Dysponowa│ te┐ osobnym funduszem na zakup nowych koni i wydatki zwi▒zane z funkcjonowaniem stajen. Koniuszowie mieli zastΩpc≤w podkoniuszych (koronnego i litewskiego – subagazo), kt≤rych jednak nie zaliczano do urzΩdnik≤w.

Na pocz▒tku XIII wieku powsta│ urz▒d │owczego, kt≤ry by│ zwierzchnikiem i organizatorem polowa± kr≤lewskich i dworskich. Strzeg│ kr≤lewskich las≤w przed k│usownikami, by│ te┐ zwierzchnikiem s│u┐by my╢liwskiej – sokolnik≤w lub jastrzΩbnych. Nadzorowa│ te┐ kr≤lewsk▒ psiarniΩ i dba│ o sprzΩt │owiecki. úowczego zastΩpowa│ czasem pod│owczy (pierwsze zapiski o nim pochodz▒ z 1398 roku).

Liczebno╢µ kr≤lewskiego dworu na przestrzeni wiek≤w zmienia│a siΩ. Podobno jagielle towarzyszy│o zawsze w podr≤┐ach ok. 4.000 ludzi. W XVI i XVII wieku stale przebywa│o na dworze ok. 1.000 do 1.500 ludzi. Takie skupisko wymaga│o energicznego zarz▒dzania. Ka┐dy na dworze mia│ wyznaczone miejsce i funkcjΩ. W│a╢ciwym kierownikiem dworu by│ marsza│ek nadworny (ju┐ opisywany). ZastΩpowa│ do podkomorzy. Podkomorzy czuwa│ nad osobistym bezpiecze±stwem kr≤la i opiekowa│ siΩ jego apartamentami. By│ zwierzchnikiem s│u┐by pokojowej i dworzan przydzielonych do obs│ugi kr≤la. Z racji blisko╢ci kr≤la by│ to najbardziej po┐▒dany urz▒d na dworze. W ko±cu XV wieku pojawi│ siΩ podkomorzy litewski. Z czasem obowi▒zki podkomorzego przesunΩ│y siΩ z opieki nad pokojami kr≤la na przybocznego urzΩdnika panuj▒cego. Jego obowi▒zki zaczΩli przejmowaµ │o┐niczy, opiekunowie kr≤lewskiej sypialni. Opr≤cz s│ania │≤┐ka opiekowali siΩ po╢ciel▒ i bielizna osobista kr≤la. Za czas≤w Stanis│awa Augusta pojawili siΩ szambelanowie, wypieraj▒c ca│kowicie podkomorzych. Szambelan≤w by│o a┐ 18 a podkomorzych dw≤ch (koronny i litewski). Oznak▒ podkomorzego (a potem i szambelan≤w) by│ poz│acany klucz wrΩczany przez kr≤la przy nominacji.

Wysoko ceniono sekretarzy kr≤lewskich. By│o ich zawsze kilku. Za│atwiali oni korespondencjΩ kr≤la oraz wykonywali zlecone przez niego misje. Wybrany sekretarz pe│ni│ funkcjΩ prywatnego sekretarza kr≤la. Zajmowa│ siΩ jego korespondencj▒ prywatn▒ oraz tajn▒. Tytu│ sekretarza kr≤lewskiego nadawano czasami osobom zas│u┐onym na polu nauki lub sztuki. Nosi│ go na przyk│ad Jan Kochanowski.

Przy dworze zawsze znajdowa│ siΩ kapelan kr≤lewski. Opr≤cz sprawowania obrzΩd≤w religijnych i opieki nad przedmiotami kultu i naczyniami liturgicznymi kierowa│ dworskimi zespo│ami muzyki ko╢cielnej. Kapelan kr≤lewski mia│ do pomocy wikariuszy. CzΩ╢µ jego pracy przejmowali te┐ na siebie kaznodzieje nadworni.

Sprawami gospodarczymi dworu i jego potrzebami codziennymi zajmowa│ siΩ szafarz. Dba│ o wy┐ywienie dworu i zaspokajanie innych jego potrzeb. Za batorego szfarz pobiera│ ze skarbu kr≤lewskiego 428 z│. rocznie. Prowiantem dysponowa│ rz▒dca spi┐arni (╢pi┐arny). Kr≤lewskimi piwnicami zajmowali siΩ piwniczy (np. za Walezego i Batorego by│o ich dw≤ch: od wina i piwa).

Kr≤lewsk▒ wozowni▒ i ekwipa┐ami zawsze gotowymi do drogi zajmowa│ siΩ wo╝niczy. By│ tak┐e prze│o┐onym dworskich stelmach≤w, ko│odziej≤w i innych rzemie╢lnik≤w, pracuj▒cych na jego potrzeby.

W podr≤┐ach wo╝niczy znajdowa│ siΩ stale przy kr≤lu obok kwatermistrza kr≤lewskiego zwanego stanowniczym oraz kwatermistrza dworu. Kwatermistrzowie zajmowali siΩ rozlokowaniem dworzan oraz go╢ci kr≤la. W podr≤┐ach wyszukiwali i przygotowywali kwatery dla kr≤la i jego ╢wity.

Dw≤r posiada│ tez w│asnych lekarzy i chirurg≤w.

W czasie wojny dw≤r dysponowa│ w│asna si│a zbrojna, z│o┐on▒ czΩ╢ciowo z dworzan. By│a to jazda, gdy┐ s│u┐ba w piechocie ≤wcze╢nie by│a uwa┐ana za uw│aczaj▒c▒ szlachcicowi. W XVI wieku by│o to ok. 1.000 koni. Wojsko by│o to pierwszym ramieniem zbrojnym kr≤la do chwili sprowadzenia pospolitego ruszenia. W czasie wojny i mobilizacji dworzan na ich czele stawa│ pu│kownik rot dworskich. Pojawi│ on siΩ za czas≤w Jagie││y. Opr≤cz tego, przy dworze kr≤lewskim znajdowa│a siΩ te┐ gwardia kr≤lewska dowodzona przez komendanta harcerzy.

Osobnym dworem dysponowa│a kr≤lowa, z analogicznymi jak kr≤lewski urzΩdami, o daleko mniejszym jednak znaczeniu. Dw≤r kr≤lowej by│ odsuwany od spraw pa±stwowych i politycznych. Istnia│ zakaz obsadzania znaczniejszych urzΩd≤w na dworze kr≤lowej cudzoziemcami. Na jego czele sta│ marsza│ek zwany ochmistrzem.

»e±sk▒ s│u┐b▒ kr≤lowej rz▒dzi│a ochmistrzyni, jednocze╢nie prze│o┐ona dam dworu. Damom dworu nie wolno by│o wtr▒caµ siΩ do spraw pa±stwowych pod gro╝b▒ kary usuniΩcia ze dworu. Zastrzeg│a to konstytucja z 1669 roku.

Przemys│aw Bielewicz

Historia | Pogl▒dy |  Wywiady | Heraldyka | Religia i polityka | Polska daleka i bliska
Cz│owiek i cywilizacja | »ycie codzienne | Clintonland story | Podr≤┐e | Poradnik
UrzΩdy staropolskie

 Data publikacji
2000-02-18