Nastasja

fot: Renata Pajchel

Film ten zrodzi│ siΩ z teatralnego przedstawienia Nastasja Filipowna, kt≤rego pierwsza wersja mia│a miejsce w Starym Teatrze w Krakowie w 1977 roku. AdaptacjΩ powie╢ci Fiodora Dostojewskiego opar│em na ostatnim rozdziale Idioty, w kt≤rym ksi▒┐Ω Myszkin i Rogo┐yn prowadz▒c rozmowΩ nad cia│em Nastasji powracaj▒ do przesz│o╢ci.

Przez lata drΩczy│ mnie niepok≤j, a p≤╝niej pewno╢µ, ┐e istnieje jakie╢ lepsze rozwi▒zanie scenicznej wersji Idioty. Z pomoc▒ przyszed│ mi przypadek. Kiedy w 1981 roku odwiedzi│em Kioto, grano tam DamΩ Kameliow▒. Tak pozna│em Tamasaburo Bando, jednego z najwiΩkszych japo±skich odtw≤rc≤w r≤l kobiecych.

Tamasaburo Bando jest postaci▒ niezwyk│▒. Do teatru kabuki wkroczy│, maj▒c zaledwie sze╢µ lat, jako ucze± Kanya Morita. Niezwykle szybko przyswoi│ sobie wymagane umiejΩtno╢ci wystΩpuj▒c jako onnagata - niekiedy zwany tak┐e oyama - odtw≤rca r≤l kobiecych. Obecnie Tamasaburo Bando uwa┐any jest za najwybitniejszego onnagata w teatrze japo±skim. Skala jego talentu wykracza jednak daleko poza tradycyjne ramy kabuki, gra on r≤wnie┐ role z klasycznego repertuaru europejskiego, takie jak Lady Makbet, Desdemony, Medei, Julii, Damy Kameliowej, kt≤r▒ obejrza│em wtedy w Kioto. Bez trudu dostrzeg│em w nim m≤j idea│ Nastasji. Dziwne, ale pomy╢la│em wtedy r≤wnie┐, ┐e ten m│ody mΩ┐czyzna by│by te┐ znakomitym odtw≤rc▒ Myszkina. Cudowna przemiana mΩ┐czyzny w kobietΩ mog│aby w≤wczas odbywaµ siΩ na scenie na oczach widz≤w i pog│Ωbiaµ jeszcze bardziej tajemnicze psychiczne po│▒czenie Myszkina i Nastasji.

Teatralny spektakl Nastasja by│ swego rodzaju ewenementem, nic zatem dziwnego, ┐e wzbudzi│ takie zainteresowanie. Niestety, przedstawienie po wielokrotnej prezentacji w Tokio i Osace musia│o zej╢µ ze sceny ze wzglΩdu na inne zobowi▒zania aktora. Wtedy powsta│ pomys│ realizacji filmu, kt≤ry m≤g│by utrwaliµ nasz spektakl, daj▒c r≤wnocze╢nie szansΩ na pokazanie go szerszej widowni.

Tamasaburo przyst▒pi│ do filmu z do╢wiadczeniami, jakie da│o mu niemal sto spektakli Nastasji. W obecno╢ci kamery jego gra sta│a siΩ pow╢ci▒gliwa i niezwykle filmowa - zw│aszcza w interpretacji postaci Myszkina.

Postacie kobiet tworzone przez Tamasaburo Bando s▒ mi szczeg≤lnie bliskie poprzez obecn▒ r≤wnie┐ w naszej polskiej tradycji idealizacjΩ kobiety. Tak w│a╢nie widzi on NastasjΩ, odkrywaj▒c w niej to wszystko, co czyni j▒ dla mΩ┐czyzn (Myszkina i Rogo┐yna) godn▒ mi│o╢ci. WiΩcej, potrafi wzbudziµ podziw nawet dla jej wad. Ten wspania│y artysta tworzy nie tyle kobiece typy, ile jak▒╢ wieczn▒ kobieco╢µ, kt≤ra rodzi siΩ z mΩskiego zachwytu, i nie jest ┐adnym na╢ladowaniem, ani tym bardziej imitacj▒. W│a╢nie ta kreatywna forma jest dla nas, Europejczyk≤w, najbardziej uderzaj▒c▒ cech▒ sztuki japo±skiej.

Andrzej Wajda

Recenzje

Ka┐da przer≤bka Dostojewskiego niesie ryzyko uproszcze±, nawet wulgaryzacji. JΩzyk tego filmu redukuje jednak straty do minimum. Zamglony, niemal halucynacyjnie widmowy obraz sugestywnie unaocznia ju┐ nie dramatyzm, ale tragizm sytuacji wynikaj▒cy z nierozwi▒zywalno╢ci konfliktu miΩdzy warto╢ciami i konieczno╢ciami. Zrozumia│e, i┐ w podobnie "zagΩszczonej" atmosferze emocje tak siΩ potΩguj▒, i┐ przechodz▒ w swe zaprzeczenie: mi│o╢µ w nienawi╢µ, namiΩtno╢µ w zbrodnicze zapamiΩtanie. (...) Fakt, i┐ film polskiego re┐ysera, oparty na rosyjskim tek╢cie, grany jest przez znakomito╢ci japo±skiego aktorstwa (...) nie wymaga dodatkowych komentarzy, wszak problemy tu prze┐ywane s▒ uniwersalne.

J≤zef Smaga,
"Kino" II 1995, Warszawa

Kiedy Wajda przedstawi│ sw≤j pomys│ Nastasji, to nie obietnica eskapizmu poci▒ga│a go w Tamasaburo, lecz potΩga jego stylizowanego aktorstwa. Po obejrzeniu pierwszego spektaklu Tamasaburo, Wajda napisa│ o "tw≤rczej stylizacji piΩkna"'. Wajda por≤wna│ si│Ω oddzia│ywania jego gry do szoku, jaki prze┐ywali Europejczycy na widok drzeworyt≤w japo±skiego artysty Utamaro, stworzonych pod koniec VII w., przedstawiaj▒cych gejsze oraz sceny z barwnego i ruchliwego ╢wiata japo±skich dzielnic rozkoszy. Wajda chcia│ dla swojej Nastasji takiego w│a╢nie szoku, napiΩcia powstaj▒cego pomiΩdzy elementem tw≤rczym i stylizacj▒. (...) Tamasaburo m≤wi, ┐e Nastasja pozwoli│a mu na stworzenie w│asnego ╢wiata. Praca z Wajd▒ umo┐liwia mu zbli┐enie do tradycji onnagaty i stworzenie czego╢ zupe│nie nowego. Nie ma ju┐ przekonania, czy bycie onnagat▒ jest sposobem ┐ycia, jak twierdzi│ VII-wieczny mistrz Ayame Yoshizawa. Nie przejmuje siΩ tym, ┐e wielu ludzi ze ╢wiata kabuki uwa┐a takie przekonanie za herezjΩ. M≤wi, ┐e nie widzi przepa╢ci miΩdzy stworzeniem zjawiska kurtyzany z Kabuki i postaci z Dostojewskiego. "Byµ mo┐e Wajda dostrzeg│ co╢ uniwersalnego w sposobie mojej gry. Gdybym w to nie wierzy│, nigdy nie m≤g│bym robiµ tego, co robiΩ. Nigdy nie zagra│bym w Nastasji".

Margaret Scott
"Profile", 22 V 1994, Los Angeles

Ksi▒┐kΩ Fiodora Dostojewskiego Idiota mo┐na kupiµ w ksiΩgarni internetowej Merlin