Krajobraz po bitwie

fot: Renata Pajchel

W╢r≤d wielu znakomitych literacko utwor≤w, kt≤rych tematem jest wojna, ca│kiem odrΩbne miejsce w polskiej literaturze zajmuj▒ Medaliony Zofii Na│kowskiej i ProszΩ pa±stwa do gazu Tadeusza Borowskiego. Do dzi╢ czytam te utwory ze strachem. Cz│owiek tak niewiele wie o sobie, dop≤ki sam nie znajdzie siΩ w podobnych sytuacjach. Oba te opowiadania nie doczeka│y siΩ filmu do dzi╢ chyba dlatego, ┐e obraz wojny w nich przedstawiony nie pozostawia│ ┐adnych z│udze± co do cz│owieka. T▒ gorycz▒ przenikniΩta jest Bitwa pod Grunwaldem - choµ tym razem akcjΩ umie╢ci│ Borowski ju┐ po wojnie, gdzie╢ w Niemczech w obozie dla tzw. dipis≤w.

Przedwojenna Polska rozsypa│a siΩ na naszych oczach w 1939 roku jak domek z kart. Rozczarowanie do dawnej Polski, jakiego wtedy doznali╢my, w ogromnym stopniu uformowa│o nastroje powojennej inteligencji, u│atwiaj▒c, zw│aszcza w pierwszym okresie, jej zbli┐enie z now▒ w│adz▒. My╢lΩ, ┐e w│a╢nie dlatego gorzka ironia Borowskiego by│a mi tak bliska. Jego opowiadanie mog│em wyobraziµ sobie z │atwo╢ci▒ r≤wnie┐ jako czΩ╢µ mego ┐yciorysu. Dlatego przy pierwszej nadarzaj▒cej siΩ okazji zrobi│em wszystko, aby przenie╢µ BitwΩ pod Grunwaldem na ekran.

Nie zna│em, ani nawet nie spotka│em nigdy Tadeusza Borowskiego. By│o to zreszt▒ bez wiΩkszego znaczenia, skoro Daniel Olbrychski i tak mia│ zagraµ rolΩ Tadeusza.

Z prawdziw▒ rado╢ci▒ patrzy│em, jak Daniel zmaga siΩ z t▒ nie dopasowan▒ do niego rol▒, jak │amie swoje nawyki i nauczone sposoby, aby w ko±cu zagraµ co╢ g│Ωboko przejmuj▒cego i prawdziwego. W zmaganiach tych wspiera│a go dzielnie, nie podobna w niczym do znanych mi wcze╢niej polskich aktorek, Stanis│awa Celi±ska.

Daniel i Stasia dali temu filmowi skrzyd│a, ale i my wszyscy mieli╢my poczucie, ┐e robimy co╢ wa┐nego. Niestety, wraz z ostatnim zdjΩciem sko±czy│ siΩ piΩkny czas artystycznych zmaga± z materia│em, kt≤rego dostarczy│a nam proza Borowskiego, a zaczΩ│y polityczne komplikacje wok≤│ samego filmu. Pierwszym ostrze┐eniem by│o zatrzymanie przez dzia│aj▒cych w kinematografii ludzi UrzΩdu Bezpiecze±stwa czΩ╢ci nakrΩconego przez nas materia│u. Chciano koniecznie dopatrzyµ siΩ na ekranie twarzy Adama Michnika i Barbary Toru±czyk, kt≤rych jako statyst≤w zaanga┐owa│, zreszt▒ bez wiedzy kierownictwa filmu, m≤j asystent Andrzej Titkow. Oboje opozycjoni╢ci wyszli w│a╢nie z wiΩzienia i musieli zarobiµ parΩ groszy., RozpΩta│a siΩ burza. Na szczΩ╢cie dla nas kontrolerom nie uda│o siΩ wykryµ na ekranie twarzy przestΩpc≤w. My╢lΩ, ┐e Adam i Basia jako do╢wiadczeni i wprawni konspiratorzy do╢µ mieli powod≤w, ┐eby nie pchaµ siΩ niepotrzebnie przed kamerΩ. Adam Michnik zapamiΩta│ trochΩ inaczej to zdarzenie. Faktem jest jednak, ┐e Andrzej Titkow musia│ odej╢µ z naszej ekipy. Ten epizod by│ zapowiedzi▒ chmur, kt≤re zbiera│y siΩ nad naszym filmem. Genera│ Moczar mia│ ju┐ w≤wczas wszΩdzie swoich ludzi, a redakcja tygodnika "Ekran" by│a na jego s│u┐bie. Narodowi komuni╢ci znale╝li pole do popisu, manipuluj▒c emocjami wok≤│ narodowych ╢wiΩto╢ci zaatakowali nasz film. Zrodzona z g│Ωbokiego wewnΩtrznego rozdarcia krytyka przedwojennej Polski zosta│a wystawiona na pastwΩ │atwych slogan≤w o patriotyzmie, kt≤rego Moczar sta│ siΩ nagle obro±c▒.

Andrzej Wajda

Recenzje

Jest w filmie pasja, pozornie daleka od spo│ecznych tre╢ci. To u╢cisk mi│osny wyzwalaj▒cych siΩ, bo nie wyzwolonych, ch│opca i dziewczyny. (...)
Odczyta│em go jako symbol. Odczyta│em jako obraz tej Mickiewiczowskiej lawy, oblepiaj▒cej zgorzknia│▒ dziewczynΩ, zesceptycznionego ch│opca. Surrealistyczny obraz dw≤ch obna┐aj▒cych siΩ cia│ przetaczaj▒cych siΩ w wielokrotnych skrΩtach po gruncie naje┐onym (pod zwiΩd│ym listowiem) ostrymi ga│▒zkami, kamykami, drapi▒cymi, daj▒cymi b≤l towarzysz▒cy wyzwoleniu - mo┐e to niezamierzony przez WajdΩ symbol?(...)
Ten mi│osny symbol, jak┐e piΩkny, mo┐e staµ siΩ symbolem mierzwy ludzkiej z baraku. BΩdzie odpadaµ z nich skorupa poni┐enia, ale czy zap│onie w nich tw≤rczy p│omie±? (...) Ja my╢lΩ, ┐e to jest troska Wajdy. Nie jest sam. Stoi za nim tradycja naszych najwiΩkszych. »eromskiego, rozdrapuj▒cego rany, Matejki, piΩtnowanego jako oszczercΩ za gorzk▒ wymowΩ Rejtana, Szopena z jego smutkiem, Historycznej Szko│y Krakowskiej z jej rewizjonizmem. Mocne to jest zaplecze.

Melchior Wa±kowicz
"Kultura",Warszawa, 4 X 1970

W Krajobrazie po bitwie toczy siΩ wielka dyskusja o znaczeniu takich pojΩµ jak ojczyzna, kraj, nar≤d; dyskusja r≤wnie wa┐na dzisiaj, jak w roku 1945. Czy ojczyzn▒ jest na│adowany ksi▒┐kami w≤zek, jΩzykowa wsp≤lnota, krajobrazy zapamiΩtane z dzieci±stwa, wro╢niΩte w krwiobieg jak chce Tadeusz, czy negatywnie definiuj▒c to pojΩcie, ojczyzna przestaje dla cz│owieka znaczyµ, kiedy cz│owiek nie znajduje w niej dla siebie miejsca, jak tego do╢wiadcza w│asnym istnieniem Nina? Dla Tadeusza wa┐ny jest kraj z krajobrazami wszystkich bitew: i tych wygranych, i tych przegranych, i tych nie rozstrzygniΩtych. Wajda, nadawca piΩknej opowie╢ci o cz│owieku, jak▒ jest Krajobraz po bitwie, podziela chyba stanowisko bohatera.

Waldemar Cho│odowski
"Tygodnik Kulturalny", Warszawa, 30 VIII 1970

Przenika ca│y film potΩ┐na, rozpaczliwa, pe│na rozczarowania mi│o╢µ ojczyzny, uzasadniaj▒c g│Ωboki pesymizm, bolesne odczuwanie rozmaitych form zewnΩtrznego ucisku i wewnΩtrznego rozdarcia. Wyzwolenie Polski nie przynosi wcale uwolnienia od tego cierpienia. W Amerykanach roku 1945 nietrudno dopatrzyµ siΩ Rosjan dnia wczorajszego i dzisiejszego: nadal trwa "inwigilowana wolno╢µ" Polak≤w - przypomina nam z gorycz▒ Andrzej Wajda.

Dario Zanelli
"II Resto di Carlino", Bolonia, 15 III 1970

[cyt. za: Wajda-filmy, WAiF, Warszawa 1996]