Adam Smith zauwa┐y│, ┐e ''w╢r≤d konkurent≤w istnieje tendencja do konspirowania''. Ta tendencja stymulowana jest oczywi╢cie przez chΩµ osi▒gniΩcia wiΩkszych zysk≤w, z pominiΩciem walki konkurencyjnej.

Wsp≤│czesne kartele nie zawsze przyjmuj▒ postaµ g│Ωbokich zorganizowanych struktur. Dla osi▒gniΩcia typowych cel≤w kartelu - ustalenia cen, podzia│u rynk≤w geograficznych czy alokacji kwot produkcyjnych - wystarczy choµby wymiana poufnych informacji. St▒d te┐ mo┐na z ca│▒ pewno╢ci▒ stwierdziµ, ┐e nowe technologie szybkiego przesy│ania danych i kontaktowania siΩ sprzyjaj▒ nasilaniu zjawiska kartelizacji.

Sektory czΩstej kartelizacji

Istniej▒ takie sektory przemys│u, w kt≤rych zmowy kartelowe miΩdzy przedsiΩbiorstwami wystΩpuj▒ czΩ╢ciej ni┐ w innych obszarach. Chodzi tu przede wszystkim o sektory, w kt≤rych zauwa┐alny jest wysoki stopie± koncentracji, znacz▒ce bariery dostΩpu do rynku (np. techniczne), produkty maj▒ charakter homogeniczny, wykorzystywane s▒ zaawansowane technologie. Przytoczona charakterystyka dotyczy w du┐ej mierze przemys│u stalowego czy chemicznego.

Do tej pory nie analizowano, z punktu widzenia kartelizacji, rynku us│ug ╢wiadczonych przez przedstawicieli tzw. wolnych zawod≤w. Ze wzglΩdu na trudno╢ci z ocen▒ jako╢ci specjalistycznych us│ug prawniczych czy lekarskich, cena jest istotnym elementem rywalizacji konkurencyjnej. Dlatego ustalanie taryfikacji us│ug mo┐e, potencjalnie, wykluczaµ konkurencjΩ. Praktyka regulacji cennika us│ug wykonywanych przez przedstawicieli wolnych zawod≤w dokonywana przez organizacje czy stowarzyszenia zawodowe jest do╢µ powszechna. Z punktu widzenia konkurencji, ta praktyka wydaje siΩ naganna. Z drugiej strony istnienie bran┐owych organizacji s│u┐y czemu╢ wiΩcej ni┐ tylko wprowadzaniu taks, a mianowicie - utrzymaniu dyscypliny zawodowej. Zatem kwestia kartelizacji wolnych zawod≤w jest bardzo dra┐liwa, ale stanowi ju┐ przedmiot zainteresowania Komisji Europejskiej.

Szacunkowe skutki funkcjonowania karteli

Zmowy kartelowe albo wykluczaj▒ konkurencjΩ, albo przynajmniej znacznie j▒ ograniczaj▒. Skutkuje to z kolei brakiem istotnych bod╝c≤w, towarzysz▒cych w zwyk│ych warunkach walce o klient≤w, takich jak wprowadzanie innowacji, ulepszanie produktu czy dba│o╢µ o zmniejszanie koszt≤w. Niebezpiecze±stwo karteli dla funkcjonowania rynku i gospodarki polega m.in. na tym, ┐e - w przeciwie±stwie do form joint ventures miΩdzy przedsiΩbiorstwami, kartele nie zapewniaj▒ ┐adnych korzy╢ci (np. korzy╢ci skali) r≤wnowa┐▒cych w jakimkolwiek stopniu restryktywne ograniczenia konkurencji.

Sporz▒dzony przez OECD raport na temat negatywnych efekt≤w dzia│alno╢ci karteli wskazuje nastΩpuj▒ce dane: ╢redni wzrost cen wskutek istnienia karteli siΩga 10 proc., przy jednoczesnym zmniejszeniu wk│adu o 20 proc.. W znacz▒cych przypadkach- ceny wzros│y o 30 proc. (elektrody grafitowe) lub nawet 50 proc. (kwas citric).

Ograniczenia powodowane przez kartele wywieraj▒ w sumie takie efekty jak dawna odg≤rna, pa±stwowa reglamentacja ca│ej gospodarki b▒d╝ jej poszczeg≤lnych sektor≤w. Dla obrony zdobyczy gospodarki rynkowej, czy dalej - osi▒gniΩtej integracji gospodarczej Wsp≤lnoty Europejskiej, konieczna jest skuteczna walka z kartelami.

Podstawy prawne polityki Komisji Europejskiej wobec karteli

Obok podstawowego uregulowania art. 81 i 82 TWE wa┐nym, bo statuuj▒cym wiod▒ce regu│y nak│adania grzywien, dokumentem s▒ Wyja╢nienia dotycz▒ce metod nak│adania grzywien (1997). Z punktu widzenia skuteczno╢ci zwalczania karteli istotne znaczenie ma te┐ Obwieszczenie Komisji z 18 lipca 1996 r. o nienak│adaniu lub nak│adaniu ni┐szych grzywien w sprawach kartelowych (OJ 1996, C 207/4), nazywane popularnie Leniency Notice (czyli obwieszczenie o │agodno╢ci).

Dodatkowo nale┐y wskazaµ te┐ Obwieszczenia Komisji z dnia 10 wrze╢nia 1996 r. o wsp≤│pracy miΩdzy Komisj▒ a urzΩdami ochrony konkurencji Pa±stw Cz│onkowskich.

Kompetencje Komisji Europejskiej w zakresie zwalczania karteli

Komisja dysponuje tylko karami administracyjnymi; nie mo┐e natomiast pos│ugiwaµ siΩ sankcjami karnymi. Tym wa┐niejsza wydaje siΩ polityka Komisji w zakresie nak│adania pieniΩ┐nych kar administracyjnych. Istotne dla efektywno╢ci zwalczania karteli jest te┐ fakt, i┐ jurysdykcja Komisji rozci▒ga siΩ tylko na przedsiΩbiorstwa, nie obejmuje natomiast os≤b fizycznych.

Skuteczno╢µ Komisji na polu zwalczania karteli wzmocniona jest przez szczeg≤lne procedury wsp≤│pracy (okre╢lane jako Leniency Programme). Firmy, kt≤re zg│osz▒ informacje o utajnionym kartelu mog▒ liczyµ na ca│kowite ''darowanie'' grzywien. PrzedsiΩbiorstwa, kt≤re u│atwi▒ - poprzez zaopatrzenie w wa┐ne informacje - prowadzone ju┐ ╢ledztwo, mog▒ z kolei oczekiwaµ znacznej redukcji sum kar administracyjnych (do 50 proc. - np. w sprawie Lysine, czerwiec 2000). Tak▒ postawΩ Komisji uzasadnia przekonanie, ┐e interes publiczny bardziej korzysta na odkrywaniu i likwidacji karteli ni┐ na karaniu grzywn▒ jednostkowego przedsiΩbiorstwa.

W╢r≤d zasad przy╢wiecaj▒cych penalizacji karteli odnajdujemy dwie g│≤wne zasady: zasadΩ odpowiednio╢ci oraz proporcjonalno╢ci. DziΩki stosowaniu tych regu│ kary pieniΩ┐ne s▒ zindywidualizowane, zale┐ne od rodzaju nadu┐ycia, rozmiaru przedsiΩbiorstwa, jego odpowiedzialno╢ci za naruszenie zasad konkurencji, itd.

PostΩpowanie wyja╢niaj▒ce prowadzone przez KomisjΩ mo┐e dotyczyµ jedynie przedsiΩbiorstw, podczas gdy praktyka wskazuje, ┐e obci▒┐aj▒ce dokumenty dowodowe s▒ niejednokrotnie przechowywane w prywatnych domach. St▒d wysuwa siΩ postulat wyposa┐enia Komisji w uprawnienia do przeszukiwania prywatnych posesji, je╢li istnieje podejrzenie ukrycia istotnych dla sprawy materia│≤w (tego typu kompetencj▒ ciesz▒ siΩ s│u┐by antymonopolowe w niekt≤rych pa±stwach cz│onkowskich).

Kompetencje Komisji na polu zwalczania karteli powinny te┐ poszerzyµ siΩ o prawo do przes│ucha± i zadawania pyta± - obecnie Komisja mo┐e tylko poprosiµ o wyja╢nienia dotycz▒ce znanych ju┐ dokument≤w.

Wysoko╢µ kar pieniΩ┐nych

Mario Monti - komisarz ds. konkurencji - postuluje, aby maksymalny wymiar grzywien za naruszenie zakazu karteli okre╢lany by│ w spos≤b procentowy, a nie za pomoc▒ z g≤ry wskazanych kwot pieniΩ┐nych. Taki system istnieje zreszt▒ w Traktacie o utworzeniu Wsp≤lnoty WΩgla i Stali (ECSC). Warto dodaµ, ┐e r≤wnie┐ polska ustawa o przeciwdzia│aniu praktykom monopolistycznym i ochronie konsument≤w wysoko╢µ kar za naruszenie przepis≤w ustawy okre╢la za pomoc▒ prog≤w procentowych, a nie kwotowych.

Reformy wymagaj▒ tak┐e, zdaniem M. Montiego, kary pieniΩ┐ne za z│amani regu│ proceduralnych. Obecnie wysoko╢µ tych kar pieniΩ┐nych siΩga tylko 5 000 Euro, co w ┐aden spos≤b nie spe│nia funkcji penalizacyjnej tych grzywien.

Najwy┐sza kara finansowa na│o┐ona na pojedyncze przedsiΩbiorstwo wynios│a 102 miliony EURO (Volkswagen, 1998), w przypadku grup przedsiΩbiorstw maksymalna kara to 273 miliony Euro (TACA - Trans-Atlantic Conference Agreement, 1998).

Wsp≤│praca miΩdzynarodowa w dziedzinie zwalczania karteli

W dobie globalizacji kartele nie ograniczaj▒ siΩ bynajmniej do dzia│alno╢ci w ramach granic jednego pa±stwa czy kontynentu. Niejednokrotnie zreszt▒ kartele obieraj▒ na swoje siedziby egzotyczne oazy nie objΩte ┐adn▒ restryktywn▒ ''cywilizowan▒'' jurysdykcj▒. Globalizacja karteli wymusza wiΩc wsp≤│pracΩ tak pomiΩdzy urzΩdami monopolowymi poszczeg≤lnych pa±stw, jak i krajowymi s│u┐bami antymonopolowymi a Komisj▒ Europejsk▒. Podwaliny takiej wsp≤│pracy zapewnia Obwieszczenia Komisji z dnia 10 wrze╢nia 1996 r. o wsp≤│pracy miΩdzy Komisj▒ a urzΩdami ochrony konkurencji Pa±stw Cz│onkowskich. Komisja zawar│a te┐ z niekt≤rymi pa±stwami formalne dwustronne umowy o wsp≤│pracy w dziedzinie zwalczania miΩdzynarodowych karteli. Dzia│ania s│u┐▒cych wzajemnemu wspieraniu w walce przeciw kartelom podejmowane s▒ te┐ ad hoc.

Wsp≤│praca powinna m.in. koncentrowaµ siΩ na wymianie zdobytych dowod≤w, co pozwala│oby na wykorzystanie materia│≤w obci▒┐aj▒cych zebranych przez urz▒d ochrony konkurencji w innym pa±stwie. Wymiana tajnych informacji wymaga jednak┐e wprowadzenia i gwarantowania szczeg≤lnych procedur ochronnych w zakresie tajno╢ci przekazywanych dowod≤w (miΩdzypa±stwowa wsp≤│praca w dziedzinie wymiany tajnych informacji przy zwalczaniu karteli stanowi jedn▒ z wytycznych OECD).

Szczeg≤lnie istotne znaczenie ma wsp≤│praca z ameryka±skimi s│u┐bami antymonopolowymi, jako, ┐e USA pozostaje g│≤wnym partnerem handlowym i gospodarczym Wsp≤lnoty Europejskiej. Pierwsze sukcesy ameryka±sko-europejskiej kooperacji zanotowano na gruncie spraw Vitamins oraz Graphite Electrodes.

Zwalczanie karteli w Polsce

PodstawΩ prawn▒ takiej dzia│alno╢ci stanowi ustawa z 24 lutego 1990 r. o przeciwdzia│aniu praktykom monopolistycznym i ochronie konsument≤w. Kompetencje zwi▒zane ze zwalczaniem karteli skupia Prezes UrzΩdu Ochrony Konkurencji i Konsument≤w.

Zgodnie z art.14 ustawy Prezes UrzΩdu Ochrony Konkurencji i Konsument≤w, w przypadku naruszenia art.8 ust.1 i 3 oraz art.9, mo┐e ustaliµ karΩ pieniΩ┐n▒, p│atn▒ do bud┐etu pa±stwa.

Kara mo┐e wynosiµ do 100 proc. przychodu ukaranego przedsiΩbiorcy, przy czym p│atna jest z dochodu po opodatkowaniu lub z innej formy nadwy┐ki przychod≤w nad wydatkami, zmniejszonej o podatki. Powy┐sze zasady stosuje siΩ tak┐e do zwi▒zk≤w przedsiΩbiorstw. Je╢li zwi▒zek nie osi▒ga przychodu, kara mo┐e zostaµ ustalona na wysoko╢µ piΩµdziesiΩciokrotno╢ci przeciΩtnego wynagrodzenia.

OdrΩbne kary przewiduje siΩ w sytuacji niewykonywania decyzji wydanych przez Prezesa UOKiK. UOKiK jest upowa┐nione do przeprowadzania kontroli, kt≤rej celem jest ustalenie czy przedsiΩbiorca przestrzega przepis≤w o przeciwdzia│aniu praktykom monopolistycznym (art.20.2). KontrolΩ przeprowadzaj▒ upowa┐nieni pracownicy UrzΩdu. W toku czynno╢ci kontrolnych urzΩdnicy maj▒ prawo wstΩpu do wszystkich pomieszcze± kontrolowanego, wgl▒du do dokument≤w, ┐▒dania wyja╢nie±, udzia│u w posiedzeniach organ≤w kolegialnych, zabezpieczania dokument≤w i innych dowod≤w, korzystania z opinii bieg│ych i rzeczoznawc≤w (art.20.3). Szczeg≤│owe zasady przeprowadzania kontroli zawiera rozporz▒dzenie Rady Ministr≤w.

W sumie polskie ustawodawstwo odpowiada choµby postulatowi dotycz▒cemu sposobu okre╢lania kar pieniΩ┐nych (procentowo).

Wydaje siΩ, ┐e wsp≤│czesny trend koncentracji dzia│alno╢ci gospodarczej (w r≤┐nych formach) powinien zaowocowaµ mo┐liwie najefektywniejsz▒ regulacj▒ w zakresie zwalczania karteli zar≤wno na poziomie europejskim (wsp≤lnotowym) jak i krajowym.

O Autorce Agata Jurkowska - asystentka w Katedrze Prawa Wy┐szej Szko│y Informatyki i Zarz▒dzania w Rzeszowie oraz konsultantka Regionalnego Centrum Informacji Europejskiej. Zainteresowania prawnicze: prawo europejskie, ze szczeg≤lnym uwzglΩdnieniem prawa konkurencji. ajurkowska@wenus.wsiz.rzeszow.pl