Zondag vertoont de VPRO ‘Afscheid van Joegoslavië’ van filmer Hans Fels over een rondreis die de 83-jarige Sir Fitzroy Maclean onlangs maakte door het verscheurde land.
In de Tweede Wereldoorlog steunde de ex-diplomaat, hoewel in eigen land lid van de Conservatieve Partij, de communistische vrijheidsstrijd van Tito tegen de Duitse bezetter. In nauwe samenwerking met de buitenlandrubriek Diogenes bezocht hij nu, eind april, onder meer Belgrado, Zagreb, het eiland Korcula en een aantal recent getroffen oorlogs-gebieden.
Op zoek naar oude vrienden en huidige hoogwaardigheidsbekleders. Voor een film over de idealen van toen en de ellende van nu. Anton de Goede reisde mee en volgde de totstandkoming van de film.
In het vrijwel lege vliegtuig van Croatia Airlines denk ik aan wat ik pas een ex-Joegoslaaf hoorde zeggen: ‘De geschiedenis herhaalt zich: Milosevich is Hitler, Tudjman moet je zien als Mussolini en het westen dat toekijkt is Chamberlain.’ Snijdt de vergelijking hout?, vraag ik me af terwijl ik zo’n beetje volg hoe een handvol Nederlandse VN-soldaten al pratend de vliegtijd stuk slaat. Ik ben op weg om me aan te sluiten bij filmer Hans Fels, camera-assistent Jackó van ‘t Hof en geluidsman Erik Langhout. De Diogenes-ploeg die al enkele dagen in Belgrado heeft gefilmd en nu volgens schema in Zagreb moet zijn aangekomen. Hoe zou het bij ‘Mussolini’ zijn? Met een extra doos filmmateriaal, meegetorst op verzoek van producer Nellie Kamer, laat ik me na aankomst in Zagreb door een taxi naar het presidentiële paleis rijden. Als het meezit kan ik nog net een door Fels en de zijnen gearrangeerde ontmoeting meemaken tussen Tudjman en Fitzroy Maclean. Het paleis, ooit een van Tito’s domeinen, ligt geheel zoals het hoort, in een even mooi als ontoegankelijk park. Maar de ‘spokeswoman for the president’ weet van mijn komst. Uniformen buigen en salueren als de taxi doorgang wordt verleend. Hier past een praatje met de chauffeur. Verlangt hij wel eens terug naar de tijd van de dictator die zo’n veertig jaar lang Joegoslavië bijeen hield?, wil ik weten terwijl hij zijn ogen uitkijkt op dit ook voor hem onbekende terrein. ‘Soms wel, soms niet,’ zegt hij, en hij wil dit gaan toelichten. En wat vindt hij van de huidige Kroatische president?, onderbreek ik hem. Zijn plotselinge zwijgzaamheid wordt voorafgegaan door: ‘Meneer, er zijn vragen waar je maar beter niet op antwoordt’.
In het paleis zelf moet eerst een batterij lakeien gepasseerd worden, alsmede een metaaldetector en enkele erg ongure types die ik houd voor bodyguards. Geen wonder, het land heeft een bijzondere reputatie waar het het ombrengen van haar leiders aangaat. Dan zijn we binnen. Waar onmiddellijk een man mij, ΓÇÿQuick, quick, quickΓÇÖ, roepend, aanspoort hem te volgen. Geluidloos hollen er mensen als op kousevoeten, er hangt een rare nervositeit in de lucht en voordat ik er erg in heb sta ik in een zaal met zoΓÇÖn vijftien journalisten. Onder hen de Diogenes-ploeg. Tijd voor een begroeting is er niet want op dat moment zwiept er een deur open en het staatshoofd maakt zijn entree.
ΓÇÿTot de ware oorlogsmisdadigers hier moet je ook de televisie-bazen rekenen, zowel van Kroatische als van Servische kant,ΓÇÖ zullen we later iemand horen zeggen. Zoals bekend wordt het nationalisme al jaren op televisie aangewakkerd. ΓÇÿHet nationalistische virus,ΓÇÖ zoals sommigen het noemen. Hoe Tudjman het massamedium naar zijn hand zet blijkt uit de aanwezigheid van de nu door hem opgetrommelde pers. Zelfs de komst van de Diogenes-ploeg en Sir Fitzroy heeft Tudjman te baat genomen als propagandamiddel: deze zelfde avond zal de Kroatische televisie in het journaal een flits uitzenden van het treffen tussen Fitzroy en de president. Direct na de eerste begroeting, die alleen uit beleefdheidsfrasen bestaat wordt de pers gemaand te vertrekken.
ΓÇÿMister President,ΓÇÖ zo opent de heer Fitzroy op doordringende toon de eigenlijke conversatie als alleen de Diogenes-ploeg, een tolk en een notuliste resteren, ΓÇÿU en ik hebben gevochten in dezelfde oorlog. En voor dezelfde idealen gestaan die gingen over ΓÇ£broederschap en eenheidΓÇ¥. Een kleine vijftig jaar is er vrede geweest. Wat is er misgegaan?ΓÇÖ
Tudjman antwoordt zorgvuldig. Het is duidelijk dat hij op zijn woorden past. Tito heeft zich altijd ingezet om etnische verschillen op te lossen, zonder deze te ontkennen. Zegt Tudjman. Maar na Tito’s dood zijn diens marxistische ideëen toch achterhaald gebleken. Vervolgt hij. En even later: ‘De Serviërs hebben Joegoslavië altijd beschouwd als één Groot Servië. That’s the problem.’ En of de heer Fitzroy ook het ‘probleem van de Moslims’ niet wil vergeten. ‘De Moslims hebben verzuimd genoegen te nemen met een federatie.’
Is het de presidentiële gratie die bijdraagt aan een wat gewijde sfeer? Hoe dan ook, al snel wordt duidelijk dat de heer Fitzroy niet over de strikvragen beschikt die het de regeringsleider lastig zullen maken. Naast Fitzroy’s stoel liggen de twee wandelstokken die hij nodig heeft bij elke stap die hij zet.
In hoeverre is deze 83-jarige nog helder van geest?, vroeg ik mij ook al af toen ik het voorwoord las in de herdruk van zijn ΓÇÿEastern ApproachesΓÇÖ gedateerd augustus 1990. De toon is daar optimistisch, als Fitzroy het heeft over de ontwikkelingen in het gehele Oostblok, met inbegrip van de Balkanlanden, dat zich dan net heeft losgemaakt van het communisme.
Maar voor menige Joegoslaaf was de situatie geruime tijd daarvoor al ronduit alarmerend. Zo beschrijft ex-Joegoslave Nina Peternel in ‘Voorheen Joegoslavië’ (Balans 1993) dat voor haar ‘the point of no return’ de beruchte toespraak was van de Servische president Milosevic, in juni 1989 bij de machtsovername door Servië in Kosovo.
Op de televisie hoorde en zag zij toen voor het eerst ‘de grote Servische volksmenner, de “Vozd” (= leider; in andere talen ook als “Führer” bekend).’ Peternel: ‘Niet alleen zijn agressieve taal, zijn demagogische redevoering en zijn - toen nog verbaal - wapengekletter deed me twijfelen aan alles wat ik veertig jaar meende te weten; de instemmende menigte sabelde me neer. Een miljoen angstaanjagend woedende Serviërs stroomde van alle kanten van de wereld aan. Ze riepen en joelden en hielden bij iedere zin van de vozd hun gebalde vuisten omhoog. (...) Ik hoorde ze liederen zingen als “Tko to kaze tko to laze Srbija je mala” (Wie zegt daar, wie liegt daar dat Servië klein is).’
Fitzroy zegt nog tegen Tudjman: ‘Ik acht de tijd rijp voor enorme financiële steun vanuit de rest van Europa, een soort Marshall-plan’.
Tudjman is het met hem eens, die hulp, zegt hij, zou niet alleen ex-Joegoslavië ten goede komen maar ook de Europese landen zelf. ‘Het helpt ze van een enorm vluchtelingenprobleem af, alleen,’ weet Tudjman, ‘Europa zou meer eenheid moeten tonen.’
Fitzroy enigszins belerend: ΓÇÿMaar vooraleer moet er vrede zijn!ΓÇÖ
Fels filmt als Sir Fitzroy steunend op zijn stokken het paleis verlaat. ΓÇÿDie vraag van Fitzroy aan Tudjamn,ΓÇÖ zegt hij even later, ΓÇÿover hun idealen van vroeger. Dat zei meteen alles. Zo maakte Fitzroy meteen duidelijk waar hij naar op zoek is. Als een oude vader van wie de zonen ineens totaal aan zijn controle zijn ontsnapt.ΓÇÖ
Dan besef ik eens te meer: het gaat de filmer om beelden. Van formuleringen. Van houdingen. Van gelaatsexpressies. Juist die ogenschijnlijke subtiliteiten waarvoor een schrijvende verslaggever doorgaans geen oog heeft. Het doet me denken aan de journalist die bij Diogenes solliciteerde en werd afgewezen door hoofdredacteur Jan Blokker die hem schreef: ΓÇÿHet is makkelijker een filmer journalistieke gaven bij te brengen, dan een journalist te leren filmen.ΓÇÖ
Sir Fitzroy Maclean zelf kijkt verre van content als wij met de filmploeg vanaf het paleis richting hotel rijden. Realiseert hij zich hoe weinig het gesprek heeft opgeleverd? Tito kon hij ooit steun van de geallieerden toezeggen. Nu kan hij wel reppen van een ΓÇÿsoort MarshallplanΓÇÖ, maar wat heeft hij nog te bieden? De ouderdom maakt uitgerangeerd en machteloos. Ik vraag hem hoe hij nu denkt over zijn optimistische voorwoord in ΓÇÿEastern ApproachesΓÇÖ. Hier vertoont hij voor het eerst de weerbarstigheid die hem steeds zal blijven kenmerken: nee, hij heeft daar zeker geen spijt van. ΓÇÿIk blijf altijd een optimist,ΓÇÖ zegt hij, ΓÇÿwant alles is beter dan Stalin en Hitler.ΓÇÖ
Het wordt me nu ook duidelijk dat het niet de filmploeg van Diogenes is die de meeste ontmoetingen heeft geëntameerd, maar Sir Fitzroy zélf. Hij wil de sleutelfiguren spreken onder wier leiding het land, dat hij ooit met Tito ontwierp, nu naar de bliksem gaat.
Ik hoor nu ook over de gefilmde ontmoetingen voorafgaand aan mijn komst vandaag. In Belgrado werd een ontmoeting vastgelegd tussen Fitzroy en Milovan Djilas, de partij-ideoloog van weleer. Alleen een gepland treffen met de Servische president ging niet door.
ΓÇÿMilosevic weigerdeΓÇÖ, zegt Fels.
ΓÇÿNoΓÇÖ, corrigeert Fitzroy, ΓÇÿhe did not refuseΓÇÖ.
Fels: ΓÇÿNu ja, hij liet na ons verzoek niets van zich horen. Er was ons nog gezegd te wachten tot een zeker tijdstip, misschien zouden we dan nog een antwoord krijgen.ΓÇÖ
En tot mij: ΓÇÿMaar Fitzroy wilde niet wachten.ΓÇÖ
Een tweede trekje van Sir Fitzroy: naast weerbarstigheid ook trots. Eigenschappen die de lezer van ΓÇÿEastern ApproachesΓÇÖ van hem al kende.
Lady Veronica Maclean, meereizend met haar man, blijkt een charmante vrouw. Hooguit iets te praatgraag. Wat dat aangaat tracht haar echtgenoot haar zo nu en dan te corrigeren. We zullen hem gedurende de reis regelmatig in zijn typerende geaffecteerde Brits horen zeggen: ΓÇÿDarling, will you please stop thatΓÇÖ. En vele varianten hierop.
ΓÇÿs Avonds begin ik te vermoeden dat als Hans Fels over Sir Fitzroy vertelt, hij tegelijk het nodige van zichzelf prijsgeeft. Ik ga nu ook Diogenes-medewerker Godfried van Run begrijpen die eerder zei: ΓÇÿHans is de enige van het team die deze film kan draaien.ΓÇÖ Fels: ΓÇÿVast staat dat Fitzroy hier in de Tweede Wereldoorlog de tijd van zijn leven heeft gehad. Ik wil dat dat in de film ook naar voren komt. Het ging hier destijds over de spanning van de oorlog. En over alles er omheen.ΓÇÖ En, op een van alle ironie ontdane toon: ΓÇÿWij hebben het niet getroffen: wij maken toch helemaal niets mee in dat vreselijke Holland? Het is dat ik voor Diogenes werk en dus veel weg kan, anders werd ik echt gek.ΓÇÖ
Toch vreemd, besef ik, uitgerekend in dit enge land hoor je iemand vol overtuiging het vreedzame Holland afschilderen als het ergste denkbaar. Wat heeft die Fels buiten die dubbele wodka eigenlijk verder nog gedronken?
Maar het is de alcohol niet. In een vraaggesprek in deze gids benoemde de nu 44-jarige Fels in 1988 al zijn thema als filmer: ‘De oorlog. Of liever: dat stuk Europese geschiedenis tussen 1917 en 1958 dat van zo’n “volstrekt unieke dimensie is en het denken van mensen zo diepgaand beïnvloed heeft.” En zijn fascinatie voor ‘die gebeurtenissen tussen ‘33 en ‘45, in het gebied waar alle grote Europese cultuur vandaan kwam, waarin “de toon is gezet”, die toon is volstrekt bepalend geweest voor de rest van deze eeuw. Voor de angsten van mensen, voor het verlangen naar een veilige wereld, voor de brutaliteit... En ik vind dat je die oorlog niet moet gebruiken om te herdenken of om jezelf te lamenteren, maar dat je je wel voortdurend van die culturele erfenis bewust moet zijn. Wij zijn de eerste generatie die met dat gegeven aan de slag moet. In onze films, in onze muziek, in onze bouwkunst, in de literatuur, in alles.’
In de lounge van het hotel gaat het nu natuurljk vooral over ex-Joegoslavië. Fels: ‘Een van de schuldigen aan deze oorlog is natuurlijk Tudjman. Hij is een van de eersten geweest die Kroatisch-nationalistische gevoelens aanwakkerde. Waarbij hij opzettelijk gebruikmaakte van oude Ustasa-sentimenten. Hij was het die de grondwet veranderde zonder rekening te houden met de gevoelens van Serviërs in Kroatië. Vergelijk dat eens met wat de in Duitsland wonende joden zouden voelen wanneer dat land nu opeens een constitutie zou aannemen die zou stellen dat Duitsland er in de eerste plaats is voor het “Germaanse volk”. Wat de Kroaten de Serviërs hebben aangedaan in WOII is met geen pen te beschrijven. En Duitsland was nu nota bene het eerste land om Kroatië te erkennen. Waarom? Onder meer omdat er veel ex-Kroaten in Duitsland wonen. Dus: om stemmen te winnen.’
Erik Langhout hoor ik even later voor het naar bed gaan voorzichtig, en zonder een spoor van kribbigheid, tegen Hans Fels zeggen: ΓÇÿProbeer goed te slapen. Je ziet er moe uit.ΓÇÖ Het demonstreert de hechte samenwerking tussen beiden die al een geschiedenis heeft van jaren. Die naast het filmen steeds ook bestaat uit eindeloos overleg: over geschikte lokaties, over veiligheid, het budget, wijzigingen in schemaΓÇÖs en wat dies meer zij.
Talloze kostbare uren van deze Diogenes-reis worden gestoken in het regelen van allerlei ontmoetingen. Logisch: juist terwijl de wereldpers bol staat van berichten over Bosnië, in het bijzonder over het Servische offensief tegen Gorazde, en er ultimatums worden afgeroepen door de NAVO, willen Sir Fitzroy en Hans Fels ontmoetingen regelen met bijvoorbeeld de president van Bosnië-Herzegowina, Izetbegovic, en met generaal Michael Rose, het hoofd van de VN-troepen in Bosnië. Er is intensief fax- en telefoonverkeer, tussen Hilversum en de filmploeg, tussen Hilversum en de Verenigde Naties en tussen de filmploeg en allerlei personen en instanties. Begrijpelijk en logisch. Echt gek-makend is echter de bureaucratie die hier door de VN en de overheden is gentroduceerd. Fitzroy: ‘Een groot kwaad van deze tijd: de bureaucratie.’ Overal zijn pasjes voor nodig, zo ook om het in 1991 geheel kapotgeschoten dorpje Pakrac, aan de grens van Kroatië en Krajina, de Servische enclave, te bezoeken. Vrijwel een hele dag wordt uitgetrokken voor pasfoto’s, perskaarten en andere identiteitsbewijzen. Dit alles te regelen bij het Ministerie van Informatie in Zagreb en bij de VN. Een compleet VN-dorp is verrezen in het hart van de stad. Ontelbare Peugeots, Nissans, en overige voertuigen met VN-embleem, rijden af en aan, er zijn persbijeenkomsten, en er is een eigen blad getiteld ‘UNPROFOR News Division of Zagreb’. Hans Fels: ‘Het is onbegrijpelijk, niet ver hier vandaan wordt toegestaan dat mensen elkaar rücksichtslos afmaken. Maar als je het wilt filmen mag dat bijna niet.’
FotoΓÇÖs op een prikbord, van twee onlangs vermoorde journalisten, laten niet na enige indruk te maken op de crew als deze wacht op een UNPROFOR-accreditatie. Hans wil de oude Fitzroy de volgende dag met soldaten filmen. ΓÇÿLaten we de Kroaten doen geloven dat we hun ΓÇ£dappere defensieΓÇ¥ in beeld willen brengen. Dan valt er vast wel iets te regelen.ΓÇÖ
Aldus geschiedt.
ΓÇÿS Avonds volgt eerst nog het diner in het kapitale Hotel Esplanade waar we verblijven. Op pad met een Britse Sir en diens Lady is een damasten tafellaken, zelfs in een land in oorlog, niet altijd te vermijden. En dus is het eten ditmaal luxueus. En kostbaar. Wat Hans enigszins bezorgd doet verzuchten: ΓÇÿHoeveel tientjesleden gaan er vanavond voor ons betalen?ΓÇÖ
Vele spijzen, waaronder oesters, exquise vissoorten en risotto worden aangevoerd. Lady Veronica maakt er, geheel in verrukking, een ware Spitting Image-vertoning van: ‘Look... What... We’ve... Got... There...! How nice!’ Er wordt excellente wijn geschonken. Dat beeld: zangers die optreden en Fitzroy die met zijn zilveren bestek in een kreeft zit te peuren. Mogelijk heb ik iets te veel films over de decadente kant van de Weimarrepubliek gezien maar de gelijkenis lijkt me treffend. Niet ver hier vandaan zit de bevolking van Gorazde in de val terwijl geen hond iets doet, delen van Bosnië ontberen stromend water, electriciteit en andere primaire levensbehoeften. Er worden meer dan tweehonderdduizend slachtoffers betreurd. En hier wordt het personeel geacht zich, gestoken in Kroatische klederdracht, in de eerste plaats druk te maken over het correct uitserveren van de ‘curtlfisch’. Ook Hans wordt het zwaar te moede, hij bedenkt een gulden regel: ‘Mijd restaurants waar het personeel verkleed is.’
Er is n├│g iets waardoor de stemming aan tafel wat gedrukt is. Terwijl Fitzroy na de kreeft een van zijn hazeslaapjes doet - hij zal tijdens de reis op de meest onverwachte momenten plotseling in slaap vallen en er even later net zo makkelijk weer uit ontwaken -, bekent Erik Langhout: ΓÇÿHet filmen gaat eigenlijk niet goed. We moeten een venster hebben. De juiste invalshoek. Tot dusver hebben we alleen nog maar ΓÇ£versieringΓÇ¥ gefilmd.ΓÇÖ
Geen paniek. Het lijkt te horen bij de totstandkoming van Diogenes. ΓÇÿSoms denk je,ΓÇÖ houdt Langhout de moed er in, ΓÇÿdat alles mis gaat en dan opeens is er een dag waarop je vier rollen filmt en dan heb je een hele uitzending.ΓÇÖ (Een volle ΓÇÿfilmrolΓÇÖ bevat tien minuten film, voor de uiteindelijke uitzending van zondag werd geput uit het materiaal van in totaal zeventig rollen). Hans vertelt verder over het filmen, en zijn vrij uitzonderlijke positie waarin hij tegelijk cameraman, interviewer en regisseur is. ΓÇÿIk draai en kan dus bijna niets zeggen, anders schudt de camera. Dat dwingt mij to the point te zijn. Bert Haanstra hamerde daar ook altijd op: filmen is filmen en niet kletsen.ΓÇÖ
En nog eens herhaalt Fels als voor zichzelf zijn bedoeling met deze Diogenes-uitzending: ΓÇÿNatuurlijk wil ik veel achtergronden geven van het Balkan-conflict. Wanneer is het misgegaan? Wat was de rol van Tito? Maar wat ik ook wil is: een portret van een oude man die terugkijkt op zijn leven. Het land, waar hij trots op was en dat trots op hem was, is niet meer wat het was.ΓÇÖ
Fels stelt zich bij de autotocht gepland voor de volgende dag op weg naar Pakrac een persoonlijk onderhoud voor met de heer Fitzroy. ΓÇÿTomorrow,ΓÇÖ zegt hij tegen hem, ΓÇÿI want to sit next to you in the car.ΓÇÖ
Fitzroys antwoord klinkt niet al te hoopvol: ΓÇÿYou will probably have to wake me sometimes.ΓÇÖ
De vraag is: hoe krijg je een ex-militair als Sir Fitzroy, tegelijk altijd een diplomaat gebleven, zo ver dat hij iets van zichzelf prijsgeeft? Deze vraag geldt in gelijke mate voor de meeste andere personen die we ontmoeten. Zoals de vroegere Partizaan, de 87-jarige Vlatko Velebit, die we enkele dagen later treffen. Fels tijdens een voorgesprek: ΓÇÿIk wil met u praten over de feiten, maar ook met een zekere melancholie. Ik wil naast een historisch overzicht ook uw persoonlijke verhaal.ΓÇÖ
Waarop Velebit: ΓÇÿIk ben bang dat dat nogal botst met mijn persoonlijkheid. Het ligt niet in mijn aard ΓÇ£to cry over spilled milkΓÇ¥. Ik ben een Real-politiker, maar ik zal proberen zo sentimenteel te zijn als ik kan.ΓÇÖ
Emoties, dat is meer iets voor dames, zo lijkt hij aan te geven als Fels hem later vraagt naar zijn gevoelens over de huidige catastrofe in zijn land. Want na een pauze zegt hij dan: ΓÇÿMijn vrouw lijdt het meest. Ze kan vaak niet slapen. Onze kinderen leven in Zwitserland en het meest schrijnende is dat wij daar blij om moeten zijn. Stelt u zich voor: een patriot als ik.ΓÇÖ
