Een spreekverbod als gemeenschappelijk geloofsbeginsel, mooier kan het niet. Zo werken ze bij de Concertzender Amsterdam. Maar, liefhebbers, opgelet. Nog luttele weken en de Concertzender Nederland is in aantocht. Een impressie in vrijwilligersland.
Het koffiezetapparaat blaast zuchtend kleine wolkjes stoom het studiootje in. Het is bijna zeven uur ΓÇÖs avonds, het uur waarop de live-uitzending van de Amsterdamse Concertzender begint. Van een heimelijke nervositeit is niets te merken. In de spreekcel bekijkt presentator Onno de Bruin zijn teksten met een nieuwe vrijwilliger. Programmaleider en hoofd techniek Evert de Cock verzet wat schuiven op de mengtafel. ΓÇÿTijdens het eerste nummer wordt de koffie gezet, tijdens het tweede drinken we die op,ΓÇÖ legt hij uit.
Het avondprogramma begint een paar minuten te laat, maar niemand lijkt zich daarover druk te maken. Nadat Evert de Cock een band heeft gestart, klinken de hamerende openingsakkoorden van Schuberts Wanderer-Fantasie gespeeld door pianist Ronald Brautigam. De programmaleider drukt een grote stopwatch in en draait zich om. ‘Het is weer feest op de kabel,’ zegt hij, doelend op het lispelende gekraak dat achter de pianotonen te horen is. Hij begint een technisch exposé over zendpiraten, COAX-kabels en een modulator die niet in orde zou zijn.
Onno de Bruin praat ondertussen met zijn pupil over een kleine verspreking. Complact plaat, heeft hij gezegd. Niets aan de hand. ‘Les één: gewoon doorpraten. De luisteraar heeft het waarschijnlijk niet eens gehoord. Het valt pas op als je stopt of gaat hakkelen.’ De presentator heeft een overzicht gegeven van het programma van maandagavond 1 februari. Eerst een uur eigen opnamen van concerten in Amsterdam gevolgd door nieuws uit het Concertgebouw en Gaudeamus met eigentijdse muziek. Dan het programma Piepende deuren dat de grenzen van de serieuze muziek verkent en tenslotte Het Verschil, waarin steeds twee of drie opnamen van hetzelfde werk worden gedraaid. Vanavond krijgt de luisteraar twee opnamen te horen van Schönbergs Pierrot lunaire.
De aanwezigen in de studio maken zich op voor een gemoedelijk avond in de wetenschap dat het programma gehoord zal worden door een kleine, maar trouwe schare luisteraars. Spijkerharde cijfers zijn er niet, maar volgens directeur Aad van Nieuwkerk blijkt uit een recent onderzoek dat zoΓÇÖn 18 procent van de inwoners van het gebied waar de klassieke stadszender te ontvangen is (Amsterdam, Amstelveen en de gemeenten Purmerend en Uithoorn) zo nu en dan afstemt op de Concertzender.
Als alles gaat zoals het bestuur en de honderd vrijwilligers van de Concertzender willen, zijn de programmaΓÇÖs vanaf 1 april te ontvangen in een groot aantal kabelgebieden in Nederland. Het wachten is op een definitieve toestemming van het ministerie van WVC, maar die komt er wel, denkt Van Nieuwkerk. ΓÇÿOfficieel moeten we kunnen aantonen dat ons signaal wordt doorgegeven aan minimaal anderhalf miljoen kabelaansluitingen. We verwachten dat we dat aantal zullen halen op of rond 1 april.ΓÇÖ Steden als Rotterdam, Hilversum en Amersfoort gingen al akkoord. Met de kabelexploitanten in Den Haag, Utrecht, Maastricht, Nijmegen en in de provincies Groningen en Drenthe hoopt men snel tot overeenstemming te komen.
Met de landelijke doorbraak van de inmiddels tienjarige Amsterdamse zender voor ‘serieuze’ muziek (met de aanduiding doelt men naast klassiek, ook op jazz en wereldmuziek) gaat een langgekoesterde wens in vervulling. Al jaren streeft men ernaar 24 uur per dag uit te zenden in heel Nederland. Door een amendement op de Mediawet in 1991 was de weg vrij dit ideaal te verwezenlijken. Kort geleden werd daarom een Stichting Concertzender Nederland opgericht die als commerciële omroep de programma’s van de Amsterdamse zender zal gaan doorgeven.
De term ΓÇÿcommercieelΓÇÖ dient overigens niet letterlijk te worden genomen, beklemtoont Van Nieuwkerk. ΓÇÿHet is beslist niet onze bedoeling winst te maken. Wij zijn en blijven een organisatie die draait op de inzet van vrijwilligers. We worden niet gefinancierd uit de publieke pot van de omroepbijdrage. Net als in het verleden zullen we onze kosten moeten dekken uit giften van donateurs - dat zijn er op dit moment zoΓÇÖn 2500 - en incidentele gemeentelijke subsidies. Ook gaan we proberen bedrijven zo ver te krijgen dat ze ons gaan ondersteunen door sponsoring.ΓÇÖ
Het idee voor de Concertzender werd zo’n tien jaar geleden gelanceerd door P. Hans Frankfurter naar het voorbeeld van Amerikaanse lokale klassieke zenders. Samen met directeur Jan Wolff van het Amsterdamse muziekcentrum De IJsbreker probeerde hij een machtiging voor een proefuitzending te krijgen. De nieuwe zender moest zich in één ding scherp onderscheiden van de Hilversumse klassieke zender: er zou niet of nauwelijks gesproken worden. Jan Wolff herinnert zich de teleurstelling bij veel musici over de manier waarop Hilversum 4 al snel was ontaard in een lappendeken van gebabbel. ‘Met de Concertzender wilden wat die fout niet maken. Wat ons voor ogen stond was een zender die een spiegel was van het Amsterdamse muziekleven. Een zender bovendien, die ook heel krachtig gekoppeld was aan de publiciteits- en promotiebudgetten van de ensembles in de Randstad.’
Maar zoals wel vaker met een lofwaardig initiatief, het ging allemaal niet vanzelf. Het omroepbestel liet geen ruimte voor een particuliere zender en het verzoek om een zendmachtiging werd dan ook afgewezen. Er kwam een comité van aanbeveling met klinkende namen en vijfenzeventig Amsterdamse kunstinstellingen schaarden zich achter het project. In december 1982 werd de Stichting Concertzender Amsterdam opgericht, die kantoor hield in het pand van De IJsbreker. De eerste proefuitzending werd gepland in februari 1983. Maar de Raad van State oordeelde dat de programmering niet ‘Amsterdams’ genoeg was voor een lokale zender en verbood de eerste uitzending.
Het besluit betekende een grote teleurstelling, maar de programmamakers verzonnen een list. Plotseling hadden de programma’s allemaal zijdelings te maken met Amsterdam: de platenkeus van Amsterdamse musici, Amsterdamse carillons, concerten vanaf lokaties in Amsterdam en de aardigste: een programma over ‘Amsterdamse straten en pleinen’. De Beethovenstraat, het Bachplein, de Van Breestraat, de Verhulststraat en al die andere componistenstraten in de Concertgebouwbuurt gaven de mogelijkheid vele uren zendtijd te vullen. De Omroepraad ging overstag en er kwam toestemming om uit te zenden op de kabel. De ether bleef verboden terrein. De allereerste uitzendingen kwamen tot stand op de zolder van het huis van Jan Wolff. ‘Daar hadden we met oude deuren, lappen en dekens een studiootje gemaakt, een soort bedoeïenentent die grensde aan mijn platencollectie. Als we wat extra zendtijd over hadden, snuffelde iemand even tussen mijn muziek.’
Zond de Concertzender aanvankelijk maar één avond in de week uit, tegenwoordig is zij zeven dagen per week in de lucht van ’s ochtends zeven uur tot middernacht. De uitzendingen worden verzorgd vanuit een kleine studio van de lokale zendgemachtigde Salto, voor wie de Concertzender feitelijk als toeleveringsbedrijf opereert.
Net als de studio is de redactieruimte gevestigd boven het postmoderne grand café De Kroon aan het Rembrandtplein. Er staan wat bureau’s, computers en kasten met archiefmappen en cd’s. De ruimte ademt de aangename sfeer van rommelige activiteit, eigen aan een vrijwilligersorganisatie die moet woekeren met de bescheiden middelen. De vrijwilligers zijn de kurk waarop de zender drijft, stelt Aad van Nieuwkerk. ‘We hebben maar twee betaalde krachten. De rest van de medewerkers doet het voor de muziek, de liefde voor de radio en sommigen zien het als opstapje naar een baan bij de radio.’ Dat de Concertzender soms als een kweekvijver fungeert voor de Hilversumse zenders, vervult hem alleen maar met voldoening.
De vele uren zendtijd worden geprogrammeerd door een grote groep programmamakers. Hun inspanningen worden op elkaar afgestemd door een programmaredactie. Programmaleider Evert de Cock: ΓÇÿEr wordt horizontaal geprogrammeerd, wat wil zeggen dat programmaΓÇÖs op vaste tijdstippen terugkeren. We werken volgens twee principes. Composities worden altijd in hun geheel uitgezonden, dus geen delen of fragmenten zoals bij andere zenders anders wel gebeurt. Daarbij proberen we zo weinig mogelijk terug te vallen op teksten. We houden de toelichtingen zo kort en feitelijk mogelijk: alleen de namen van werken en delen. Verder noemen we natuurlijk de uitvoerenden. Soms, bij een lange, onbekende opera, gaan we kort in op het verhaal, omdat anders niemand meer snapt waar de muziek over gaat.ΓÇÖ
Het spreekverbod is een gemeenschappelijk geloofsbeginsel waaraan alle medewerkers zich conformeren. Op de Concertzender hoort de luisteraar geen kwizzen, praatprogrammaΓÇÖs en panels over de kwaliteit van nieuwe cdΓÇÖs. Presentator Onno de Bruin, overdag wiskundeleraar: ΓÇÿJe kunt over muziek niet praten. De muziek moet voor zichzelf spreken.ΓÇÖ Ook het uitspreken van oordelen over de uitgezonden muziek is taboe. Evert de Cock: ΓÇÿHet feit dat we een stuk uitzenden wil zeggen dat we het de moeite waard vinden. De luisteraar is uitstekend in staat zelf een waardeoordeel te vellen.ΓÇÖ De waardeneutraliteit betekent niet dat de medewerkers het altijd met elkaar eens over de keuze van stukken en uitvoeringen. Tijdens de programmavergaderingen komt het meer dan eens tot heftige discussies. Komt een volslagen onbekende klaveciniste toch in aanmerking voor het predikaat ΓÇÖgrote vertolkerΓÇÖ? En is die nieuwe uitvoering van de Cellosuites van Bach muzikaal interessant of niet om aan te horen?
De zelfopgelegde beperking in het toelichten van muziek stelt hoge eisen aan de inventiviteit van de programmasamenstellers. Voor Evert de Cock is het de kunst composities zo te combineren dat de luisteraar zelf samenhangen gaat ontdekken. ΓÇÿOnze luisteraars hebben de radio niet aan als aangenaam gekabbel op de achtergrond. Overbekende wonderschone melodietjes zal je bij ons maar heel zelden aantreffen.ΓÇÖ
De Concertzender beperkt zich niet tot het thematisch verantwoord draaien van cdΓÇÖs en grammofoonplaten. Drie maal per week is er Amsterdamse Lokaties, een programma waarin eigen concertregistraties te beluisteren zijn. Maandelijks wordt een selectie gemaakt uit het overweldigende concertaanbod in Amsterdam en bij uitzondering daarbuiten. Dan volgen intensieve telefonades naar zaaleigenaren en musici met het verzoek om toestemming voor een opname. Is die er, dan kan het gebeuren dat de geluidstechnicus van de Concertzender zijn fiets parkeert tussen de grote registratiewagens uit Hilversum en zich met een rugzak vol apparatuur bij de portier meldt. De musici krijgen geen geld voor hun medewerking. In plaats van een honorarium geeft de Concertzender hen wel het laatste woord in wat er uiteindelijk wordt uitgezonden. Voor veel muzikanten blijkt het aantrekkelijk een representatieve opname te hebben van een concert. ΓÇÿZelfs dure sterren en topensembles of gevestigde symfonieorkesten bleken binnen ons bereik te liggen,ΓÇÖ vertelt Myrthe van Dijk, co├╢rdinatrice Externe Opnamen.
Door de studio, dwars over de draaitafels voor grammofoonplaten hangt als een serpentine een lange magneetband. Het smalle lint vormt een lus die langs de koppen van een bandrecorder draait. Het is een technisch foefje om een klein stukje muziek eindeloos vaak te herhalen. Evert de Cock heeft er tussen de bedrijven door aan geknutseld. De vondst was nodig voor een programma over de krankzinnige Zwitserse kunstenaar Adolf W├╢lfli (1864-1930). Na een aantal geweldsmisdrijven werd W├╢lfli levenslang opgesloten en in die tijd maakte hij barokke tekeningen en schilderijen die met wat fantasie als partituren gelezen kunnen worden. Als contrapunt klinkt muziek van de filosoof Friedrich Nietzsche, die zijn laatste jaren sleet in mentale duisternis. Nietzsche componeerde ooit een muziekje dat, als je er eenmaal aan begint, niet meer eindigt. Aad van Nieuwkerk: ΓÇÿHet stukje klinkt tijdens de hele uitzending als een sombere dreiging op de achtergrond en komt pas aan het eind duidelijk naar voren.ΓÇÖ
Het eindeloze magneetlint met de curieuze noten van Nietzsche illustreert het plezier waarmee de vrijwilligers van de Concertzender hun programmaΓÇÖs maken. Ze volgen hun eigen belangstellingen en voorkeuren en houden zich verre van het eeuwig terugkerende gietijzeren repertoire. Ze twijfelen er niet aan of er zal ook buiten Amsterdam behoefte zijn aan een zender die met een minimum aan gesproken woord avontuurlijk serieuze muziek programmeert. Aad van Nieuwkerk: ΓÇÿEr is een trend naar kwaliteit die zich onder meer vertaalt in luisteren naar klassieke muziek. Voor een deel gaat het om mensen die graag met een goed glas cognac naar mooie klassieke muziek willen luisteren. Maar er zijn ook veel popliefhebbers die zich gaan interesseren voor Mahler. Wij sluiten met onze programmaΓÇÖs perfect aan op die nieuwsgierigheid naar onbekende muziek.ΓÇÖ
Van Nieuwkerk lijkt zich ook bewust te zijn van het gevaar te blijven steken in een even interessante als marginale positie. Ergens zullen de fondsen aangeboord moeten worden om de ambities te financieren. Het gevecht om de financiën is al zo oud als de Concertzender. Een poging verlichting te verschaffen voor de armlastige zender waren de zogenaamde ABC’s, de Amsterdamse Bedrijfs Concerten. De gasten van een bedrijf bezochten een concert, genoten een hapje en een drankje en konden kennismaken met de musici. Het concert werd door de Concertzender opgenomen en op een later tijdstip uitgezonden.
Secretaris Wilfried Godwaldt van de Stichting Concertzender gelooft nog steeds in de waarde van deze formule die overigens al weer enkele jaren verlaten is. Want de zender heeft geld nodig. ‘Ik beschouw het als mijn taak te zorgen dat de Concertzender een deugdelijke financiële basis krijgt. Als we landelijk gaan uitzenden, moeten we terug kunnen vallen op een kleine kern van betaalde medewerkers die op hun verantwoordelijkheden zijn aan te spreken.’ Want hoewel het zelden voorkomt dat een presentator nog aan de afwas staat op het moment dat zijn programma begint, brengt het werken met vrijwilligers soms ook onzekerheden met zich mee.
Van Nieuwkerk: ΓÇÿJe hebt bij vrijwilligers geen sanctie. Als mensen zeggen: ik heb echt geen tijd, dan hebben ze uiteraard de vrijheid om een keer verstek te laten gaan. Maar het regelt zich heel aardig. Je kunt niet zonder vrijwilligers, het kader heeft alleen maar een voorwaarden scheppende functie.ΓÇÖ Godwaldt valt hem bij: ΓÇÿBevlogenheid is heel belangrijk. Je moet een beetje getikt zijn om mee te willen doen.ΓÇÖ Van Nieuwkerk: ΓÇÿWe zijn er niet om mensen hun hobby te laten uitleven. Vrijwilligers beschouwen het als een eer om bij de Concertzender te werken. Dan ben je net iets beter dan het gemiddelde.ΓÇÖ
Evert de Cock legt behoedzaam een langspeelplaat op de draaitafel. Het programma Piepende deuren is in de lucht en er klinkt verontrustende muziek van het duo Alan Vega en Martin Rev, beter bekend als Suicide. Iemand die nu nietsvermoedend inschakelt op zoek naar welluidende klassieke klanken wordt ongetwijfeld afgeschrikt bij het horen van deze muziek, maar De Cock maakt zich daar in het geheel niet ongerust over. ΓÇÿIk ga uit van een actieve luisterhouding. Zonder nu meteen paternalistisch te willen klinken, we proberen mensen een beetje op te voeden als radioluisteraar. Zelf vind ik dat er niets mooiers is dan uren lang alleen maar luisteren.ΓÇÖ
Maar is het wel terecht zoΓÇÖn zware hypotheek te nemen op de bereidheid van de gemiddelde luisteraar om aandachtig naast de radio te zitten en muziekhistorische verbanden te leggen? Oprichter Jan Wolff heeft zo zijn twijfels. Hij memoreert dat de zender ooit werd opgezet door musici die haar zagen als een verlengstuk van de concertzaal. Maar de laatste jaren is hij tot het inzicht gekomen dat er een fundamenteel verschil is tussen het luisteren in een concertzaal en naar de radio. Wolff: ΓÇÿRadio heeft een verdovend effect. Het apparaat staat zachtjes aan. Het wakkert het herkennend luisteren aan en brengt geen vernieuwing. Thuis zet je de radio uit als het je niet bevalt, met een concert kun je dat niet doen.ΓÇÖ
De programmering van de Concertzender verschilt volgens Jan Wolff niet wezenlijk van die van Radio 4. ΓÇÿZe willen toch ook weer de lier op het dak. Er is een tendens naar het grote veilige repertoire.ΓÇÖ Toch juicht hij de ΓÇÿvlucht naar vorenΓÇÖ van de huidige Concertzender toe. ΓÇÿZe zullen er absoluut goed uitkomen. Radio 4 heeft misschien een betere uitgangspositie, maar de Concertzender komt vaak met hele inventieve oplossingen. Ik denk dat er ruimte genoeg is voor twee goede landelijke klassieke zenders.ΓÇÖ
In het studiootje aan het Rembrandtsplein wordt het laatste kwartier zendtijd van de avond gevuld met recent verschenen cdΓÇÖs. Zoals elke technicus van dienst heeft ook Evert de Cock wat muziek uitgezocht voor het geval er tijd over is. Geen probleem, weet hij. De Cock: ΓÇÿIemand heeft eens uitgerekend dat er voldoende muziek is opgenomen om zeven dagen per week de hele dag uit te zenden. Daar kun je 428 jaar mee doorgaan zonder ooit hetzelfde te laten horen.ΓÇÖ
