Johann Strauss II

 Johann Strauss II (25.X.1825, Wiede± - 3.VI.1899, Wiede±). Rok 1825 by│ rokiem prze│omowym - dla dynastii Strauss≤w, dla walca, dla wiede±skiej operetki... 11 lipca tego roku m│ody skrzypek Jan Strauss z wiede±skiej kapeli Lannera po╢lubi│ AnnΩ Streim, c≤rkΩ w│a╢ciciela gospody "Pod czerwonym Kurem"; 1 wrze╢nia m│ody ma│┐onek wycofa│ siΩ z zespo│u Lannera i za│o┐y│ w│asn▒, konkurencyjn▒ orkiestrΩ ogr≤dkow▒; 25 pa╝dziernika w ma│┐e±stwie Strauss≤w przyszed│ na ╢wiat syn, kt≤remu na imiΩ r≤wnie┐ dano Jan. Jan II.

  Orkiestra Straussowka zyska│a w kr≤tkim czasie powodzenie wprost niewiarygodne, przede wszystkim dziΩki kompozycjom swego szefa: walcom, marszom i polkom; │▒cz▒c wykwint z prostot▒ i piΩkno melodii z rozko│ysanym rytmem, przemawia│y jednakowo - do cesarskiego dworu i do wiede±skich ogr≤dk≤w, gdzie ╢piewali je m│odzi ch│opcy z m│odymi dziewczΩtami nad szklankami jeszcze m│odszego wina. Oko│o 1830 kontrakty z Wiednia, z ca│ej Austrii, nawet z zagranicy, sypa│y siΩ w takich ilo╢ciach, i┐ Strauss zatrudnia│ niekiedy 200 instrumentalist≤w; stworzy│ ca│e muzyczne przedsiΩbiorstwo, podzielone na szereg ma│ych zespo│≤w - jedne wyje┐d┐a│y na koncerty do Niemiec, do Pary┐a, do Anglii, inne pozostawa│y w wiede±skich restauracjach. Wszystkie pod firm▒ Straussa i w jego w│asnym, wypr≤bowanym repertuarze.

  Mimo, ┐e interes szed│ ╢wietnie, Strauss nie chcia│, aby synowie pod▒┐ali jego muzycznym ╢ladem. Anna Streim potajemnie wiΩc posy│a│a najstarszego z nich, Jana, na lekcje fortepianu, skrzypiec i kompozycji, a gdy w 1843 ma│┐e±stwo Strauss≤w rozpad│o siΩ (oficjalny rozw≤d nast▒pi│ w 1846), nic ju┐ nie sta│o na przeszkodzie debiutowi Jana II z w│asn▒, now▒ orkiestr▒. Wprawdzie przez jaki╢ czas zagniewany ojciec namawia│ w│a╢cicieli wiede±skich lokali z muzyk▒ do bojkotu synowskich uzdolnie±, ale ostatecznie 15.X.1844 w restauracji Dommayera niedaleko Schonbrunnu 19-letni Strauss II zadebiutowa│ prowadz▒c w│asny zesp≤│ i oceny otrzyma│ entuzjastyczne. "Dobranoc, Lanner! Dobry wiecz≤r, Straussie! Dzie± dobry, Straussie-synu!" - powita│ go popularny felietonista.

  Od tego dnia walc sta│ siΩ ta±cem stulecia; zachowuj▒c specyficzny wiede±ski charakter, zyska│ jednocze╢nie rangΩ og≤lno╢wiatowej mody. Kiedy w 1849 zmar│ Strauss-ojciec, Jan II po│▒czy│ jego zesp≤│ z w│asnym w orkiestrΩ, kt≤ra sta│a siΩ ╢wiatow▒ sensacj▒. Koncertowa│a wszΩdzie, a tam gdzie nie dotar│ zes≤│, tam - innymi muzykami - dyrygowa│ Jan Strauss, od Petersburga po Boston ( w lipcu 1870, zastΩpuj▒c swego chorego brata, J≤zefa, Jan wyst▒pi│ tak┐e i w Warszawie; poprzednio dyrygowa│ u nas w pocz▒tkach swej kariery, w 1850). W repertuarze Strauss mia│ przede wszystkim kompozycje w│asne, pisane w ilo╢ciach zaiste zawrotnych (pozostawi│ 479 opusowanych utwor≤w tanecznych).

  W komponowaniu walc≤w doszed│ do szczyt≤w doskona│o╢ci; to ju┐ nie by│y walce, lecz wspania│e poematy w rytmie 3/4. Nie wszystkie z nich zyskiwa│y natychmiastowe uznanie, czasem by│y po prostu zbyt trudne dla zwyk│ych odbiorc≤w ogr≤dkowej muzyki, zbyt wyrafinowane... W 1870, po ╢mierci J≤zefa, prowadzenie dworskich bal≤w i koncert≤w kapeli Straussowskiej powierzy│ Jan II najm│odszemu z braci, Edwardowi, sam za╢ zacz▒│ powa┐nie my╢leµ o rywalizacji z Offenbachem, do czego go od dawna namawiano. Pary┐ by│ do czas≤w wojny prusko-francuskiej najbardziej rozbawion▒ stolica Europy, lecz drug▒ - by│ Wiede±. W dodatku Wiede± mia│ r≤wnie┐ dw≤r cesarski, z kt≤rego mo┐na by│o dobrotliwie pokpiwaµ, totez nic dziwnego, ┐e Offenbachowsk▒ tw≤rczo╢µ najszybciej przeszczepiono w│a╢nie na grunt wiede±ski. Pierwszy zaadaptowa│ Offenbachowskie pomys│y do naddunajskiego kolorytu Franz von Suppe; parodystyczny styl francuski zabarwia│ lekko lokalnym, wiede±skim folklorem, dorzucaj▒c tak┐e wp│yw w│oskiej opery buffo. A to, co do╢µ nie╢mia│o rozpocz▒│ Suppe, po mistrzowsku kontynuowa│ Strauss.

  Jetty Trefzz, pierwsza ┐ona Straussa, kobieta rozs▒dna i ambitna, dawna ╢piewaczka Theater an der Wien, pozna│a go z dyrektorem tego teatru, Steinerem, kt≤ry rozmy╢la│ nad pr≤b▒ prze│amania operetkowego monopolu Offenbacha - Strauss by│ jego najwiΩksz▒ nadziej▒. Natychmiast wyszuka│ mu libretto (Josefa Brauna Die lustigen Frauen von Wien), Strauss zacz▒│ pisaµ muzykΩ, lecz operetki ostatecznie nie uko±czy│. Kolejnym librettem zaofiarowanym Straussowi by│o Indygo (Indygo und die vierzing Rauber). I ono sta│o siΩ podstaw▒ pierwszej operetki Straussa, kt≤ra ujrza│a scenΩ; premiera odby│a siΩ 10.II.1871 roku. Publiczno╢µ przyjΩ│a utw≤r bardzo gor▒co, wszyscy szli do teatru z nastawieniem, i┐ Strauss "roz│o┐y" Offenbacha na obie │opatki, i ma│o kto chcia│ to nastawienie zmieniµ, bez wzglΩdu na to, czy wynudzi│ siΩ czterogodzinnym spektaklu, czy nie. ZwyciΩztwo Straussa nie by│o jednak wcale jednoznaczne. Strauss nie tylko nie prze╢cign▒│ tutaj swego francuskiego kolegi, lecz przeciwnie: wr≤ci│ do form, jakie tamten dawno ju┐ porzuci│, do swoistej opery komicznej, czy nawet ╢piewogry.

  Niemniej to pierwsze sceniczne dzie│o Straussa niepredko zesz│o z afisza, pojawi│o siΩ tak┐e w paru innych miastach poza Wiedniem (m. in. w Warszawie, 1877), na koniec odrzucono kiepskie libretto i z nowym, napisanym w 1906, operetka zatytu│owana Tausendundeine Nacht (Tysi▒c i jedna noc) wznawiana jest nawet do dzi╢.

  ZachΩcony nie najgorszym startem, napisa│ Strauss dwa lata p≤╝niej Karnawa│ rzymski (Karneval in Rom; 1873). Dzie│ko okaza│o siΩ niezbyt wysokiego lotu, natomiast tym, co na dobre wprowadzi│o Straussa do historii teatru muzycznego i co do dzi╢ stanowi jeden z klasycznych wzorc≤w tej sztuki, sta│ siΩ jego nastΩpny utw≤r: Zemsta nietoperza (Die Fledermaus; 1874)... W Zem╢cie ukaza│ Strauss kawa│ek prawdziwego Wiednia, ale - tylko kawa│ek: ╢rodowisko bogatych mieszczan i arystokracji, ludzi salon≤w i ludzi interesu. W nastepnym swym utworze dla sceny chcia│ zatem zwr≤ciµ siΩ w stronΩ wiede±skiego ludu i ukazac wiede±ski folklor. Do tekstu Zella i Gene skomponowa│ co╢ na kszta│t singspielu Cagliostro w Wiedniu (Cagliostro in Wien; 1875), niestety - bez wiΩkszego sukcesu. Podobnie nie powiod│o mu siΩ z operetkami - Prinz Methusalem (1877) i Blindekuh (1878); mo┐e i dlatego, ┐e pisz▒c te utwory boryka│ siΩ jednocze╢nie z komplikacjami ┐ycia rodzinnego. W kwietniu 1878 zmar│a jego ukochana ┐ona Jetty, a w sze╢µ tygodni p≤╝niej, zrozpaczony po stracie ┐ony, Strauss nieoczekiwanie... o┐eni│ siΩ po raz drugi, z Angelik▒ Dittrich, o 25 lat m│odsz▒. Angelika wkr≤tce odesz│a od niego do Steinera, d│ugoletniego przyjaciela Straussa, dyrektora Theater an der Wien (rozw≤d nastapi│ 1882).

  Kolejne operetki Straussa reprezentuj▒ ju┐ znacznie lepszy poziom: Koronkowa chusteczka (Das Spitzentuch der Konigin; 1880), Weso│a wojna (Der lustige Krieg; 1881), a przede wszystkim Noc w Wenecji (Eine Nacht in Venedig; 1883), kt≤rej premiera odby│a siΩ pocz▒tkowo nie w Wiedniu, lecz w Berlinie. Rok po tej premierze 59-letni Strauss obchodzi│ uroczyscie 40-lecie pracy artystycznej. Urz▒dzono mu wspania│y jubileusz, wrΩczono dyplom honorowego obywatela Wiednia, ale - nie bacz▒c na to - "honorowy obywatel" i "najbardziej austryjacki a Austriak≤w", wyrzek│ siΩ wkr≤tce potem... obywatelstwa austryjackiego.
Przyczyn▒ sta│o siΩ jego trzecie ma│┐e±stwo (1887). Strauss pragn▒│ po╢lubiµ z ko╢cielnym ceremonia│em m│od▒ wdowΩ po bankierze, AdelΩ Deutsch, w oczach ko╢cio│a by│ jednak nadal ┐onaty z Angelik▒. Skorzysta│ wiΩc chΩtnie z przys│ugi, jak▒ wy╢wiadczy│ mu jego entuzjasta, ksi▒┐Ω Ernest II, w│adca ksi▒stewka kobursko-gotajskiego. Strauss zamieszka│ na kr≤tko w jego ma│ym pa±stwie i przyj▒│ tamtejsze obywatelstwo, a ksi▒┐Ω uzna│ ma│┐e±stwo sewgo "poddanego" za rozwi▒zane. Strauss przeszed│ z kolei na protestantyzm i w dworkiej kaplicy ksiΩstwa wzi▒│ z ca│▒ pomp▒ ╢lub z ukochan▒ Adel▒. Nigdy ju┐ - prawdopodobnie przez zapomnienie - nie zrzek│ siΩ nowego obywatelstwa, nigdy nie wr≤ci│ do austryjackiego, choµ naturalnie ┐ycie spΩdza│ w Wiedniu.
Jeszcze przed ceremonialnym ╢lubem 60-letni Strauss osi▒gn▒│ kolejny szczyt tw≤rczo╢ci: uko±czy│ Barona cyga±skiego (Der Zigeunerbaron; 1885). By│ to ostatni ju┐ wzlot jego talentu. Pozosta│e operetki: Simplicjusz (Simplicius; 1887), KsiΩ┐na Ninetta (Furstin Ninetta, 1893), Jabuka (Jabuka oder Das Apfelfest; 1894), Marzanna (Waldmeister, 1895), Die Gottin der Vernunft (1897), a zw│aszcza opera Ritter Pozman (1892), nie licz▒ siΩ ju┐ w literaturze muzycznej. CzΩsto natomiast grywa siΩ, opracowan▒ przez A. Mullera jr. z dawnych melodii Straussa, Wiede±sk▒ krew (Wiener Blut, 1899). Wielokrotnie te┐ i p≤╝niej zestawiano, ju┐ w XX w., r≤┐ne fragmenty scenicznych i tanecznych utwor≤w Straussa, opracowuj▒c z nich nowe operetki - od Grafin Pepi (1902), po CleopatrΩ (1964). Bodaj najwiΩksz▒ popularno╢µ po╢r≤d tych opracowa± zyska│a Die Tanzerin Fanny Elssler (1934), z librettem Hans Adlera, w muzycznej adaptacji Oscara Stalli. U nas taka "now▒ operetkΩ" ze starych melodii Straussa zestawili Jan Majdrowicz i Kazimierz Winkler (libretto i teksty) oraz Jerzy Dobrza±ski (opracowanie muzyczne); tytu│: Kr≤l walca (1977).

  22 maja 1899, silnie przeziΩbiony, schorowany Strauss dyrygowa│ uwertur▒ na popo│udniowym przedstawieniu Zemsty nietoperza w Hofoper. By│ to jego ostatni wystΩp publiczny; 11 dni p≤╝niej zmar│.

Lucjan Kydry±ski - "Przewodnik operetkowy", PWM 1994