|
 |
||||
| Temat
miesi▒ca
Spis artyku│≤w Archiwum Kontakty Informacje Strona g│≤wna Poczta do redakcji
|
|
Na odbywaj▒cym siΩ sejmiku w ªrodzie Wielkopolskiej w dniu 10 IX 1590 roku, g│os zabra│ ªwiΩtos│aw Orzelski, dziejopis, pisarz i znakomity m≤wca, piastuj▒cy licz▒ce siΩ w╢r≤d braci szlacheckiej urzΩdy sΩdziego ziemskiego kaliskiego i starosty radziejowskiego. Powiedzia│ on: Ale ┐e my pos│owie wim, ba, ani wszystko ko│o autores byli, wy╢wiadczyµ mo┐e mimo insze wywody, samo opisanie wszystkich tak r≤┐nych stan≤w ludzi, bo i owe dignitates duchowne, kto z ╢wieckich wiedzieµ mo┐e jako ich wiele, by nie sami Ichmo╢ciowie Panowie Duchowni tego podali? Tak┐e urzΩdy ┐upne, komu┐, jedno wiadomemu, a nie nam Wielgopolakom albo i drugim wiedzieµ nale┐y? UrzΩdami rozmaitymi kupieckimi w r≤┐nych gradibus mie╢ciech, kto siΩ z nas zabawia, ┐eby je wiedzieµ mia│? UrzΩdy owe z nies│ychanymi nam przezwiski w Litwie, na Podlaszu w│o┐one, komu z nas s▒ znajome? Dzisiejszy czytelnik z du┐ymi oporami przebrnie przez powy┐szy tekst, ukraszony │aci±skimi wtrΩtami i specyficznymi okre╢leniami. Orzelskiemu chodzi│o o trudno╢ci w zorientowaniu siΩ w masie urzΩd≤w, zr≤┐nicowanych nie tylko w zale┐no╢ci od istniej▒cych warstw spo│ecznych, lecz tak┐e i poszczeg≤lnym region≤w kraju. Skoro ≤wczesny, wykszta│cony i stoj▒cy wysoko w hierarchii spo│ecznej mia│ trudno╢ci z pojΩciem tego wszystkiego, o ile┐ trudniejsze i bardziej skomplikowane bΩdzie to dla nas. Interesuj▒c siΩ urzΩdami w dawnej Polsce musimy najpierw ustaliµ, kogo mo┐emy nazwaµ urzΩdnikiem. ╙wcze╢nie za urzΩdnika uwa┐ano ka┐dego, kto posiada│ jak▒╢ godno╢µ. Dzi╢ mo┐na mieµ w▒tpliwo╢ci, czy za urzΩdnik≤w mo┐na uznaµ np. marsza│k≤w, koniuszych czy piwnicznych pa±skich dwor≤w oraz innych przedstawicieli w│adzy pa±skiej. Magnateria na swoich dworach stara│a siΩ na╢ladowaµ dw≤r kr≤lewski w powielaniu jego organizacji. Mia│o to na celu podniesienie znaczenia magnata. Ich dwory posiada│y w│asn▒ hierarchiΩ swoich urzΩdnik≤w z│o┐on▒ z dworskich dworzan. Dzisiejsi historycy za urzΩdnik≤w uwa┐aj▒ przedstawicieli w│adzy pa±stwowej lub instytucji spo│ecznej. Wszystko to jednak gmatwa fakt, ┐e niekt≤re godno╢ci z prywatnej s│u┐by kr≤la zaliczano w poczet urzΩd≤w pa±stwowych. Drugim problemem jest ustalenie rozdzia│u kompetencji poszczeg≤lnych urzΩdnik≤w. Problem ten wystΩpuje wtedy gdy nazwa urzΩdu sugeruje jego podporz▒dkowanie innemu. Np. uwa┐a siΩ, ┐e podstoli by│ podw│adnym stolnika czy podczaszy cze╢nika. W rzeczywisto╢ci nie istnia│ pomiΩdzy tymi urzΩdami ┐aden stosunek podleg│o╢ci. Na przestrzeni lat dochodzi do tego zmiana wa┐no╢ci urzΩd≤w. jedne trac▒ na wa┐no╢ci inne nabieraj▒ wiΩkszego znaczenia. Np. marsza│ek z samego do│u drabiny urzΩdniczej wszed│ na jej szczyt a np. sΩdzia spad│ z bardzo wysokiej pozycji prawie na sam d≤│. Niekt≤re urzΩdy zanika│y, inne zmienia│y swoje funkcje. Trzecim problemem jest ogromne zr≤┐nicowanie ustrojowe dawnej Rzeczypospolitej. Okazuje siΩ, ┐e pomiΩdzy wojew≤dztwami, a nawet ziemiami i powiatami jednego wojew≤dztwa istnia│y spore r≤┐nice w systemie w│adzy. R≤┐ni│y siΩ ustrojowo Korona, Litwa i Prusy Kr≤lewskie. W niekt≤rych rejonach niekt≤re stopnie hierarchii by│y pomijane, w innych natomiast dublowane. Tak wiΩc usystematyzowanie struktury urzΩdniczej w dawnej Polsce nie jest tak proste jak dzisiaj. Ka┐dy czytaj▒cy ten tekst mo┐e wnie╢µ do niego co╢ nowego, z po┐ytkiem dla innych badaczy historii. KORZENIEPierwsze wiadomo╢ci o urzΩdach polskich mo┐emy znale╝µ w kronice Galla Anonima (XII wiek). Wymienia on komes≤w jako przedstawicieli wy┐szych urzΩd≤w kr≤lewskich. Z nazwy wymienia: cze╢nik≤w, stolnik≤w, komornik≤w i namiestnik≤w. Jako pierwszego po panuj▒cym wymienia wojewodΩ. Wspomina r≤wnie┐ o kanclerzu, wojskim i poborcach podatkowych oraz kasztelanach. Lata p≤╝niejsze przynosz▒ wiadomo╢ci o coraz to nowych urzΩdach. Pocz▒tki stabilizacji hierarchii urzΩdniczej przynios│y dopiero czasy W│adys│awa úokietka i nastΩpnie Kazimierza Wielkiego. Od Kazimierza Jagiello±czyka nastΩpuje wyra╝ny podzia│ na urzΩdy dworskie i ziemskie. UrzΩdnikiem do ko±ca XV wieku m≤g│ zostaµ opr≤cz szlachcica r≤wnie┐ mieszczanin. Dopiero w 1496 roku konstytucje sejmu piotrkowskiego pozbawi│y mieszcza±stwo tego przywileju. Prawo to odzyskali (czΩ╢ciowo - tylko do ni┐szych urzΩd≤w administracyjnych i s▒dowych) mieszka±cy miast kr≤lewskich na mocy ustawy o miastach z 18 IV 1791 roku. Nie ka┐dy jednak szlachcic m≤g│ piastowaµ urz▒d. Poza cenzusem wieku wynosz▒cym 23 lata wymagany by│ cenzus maj▒tkowy. W czasach kontrreformacji przestrzegano cenzusu wyznaniowego (r≤wnouprawnienie z innowiercami wprowadzono w 1773 roku). Od 1422 roku wprowadzano coraz wiΩcej przepis≤w maj▒cych na celu powstrzymanie kumulacji r≤┐nych urzΩd≤w w jednych rΩkach. Chodzi│o o obdarzenie nimi jak najwiΩkszej ilo╢ci szlachty. szczeg≤lnie natomiast dbano o niezale┐no╢µ urzΩd≤w s▒dowych. ¼R╙DúA
Najwcze╢niejsze pozycje, z kt≤rych mo┐na korzystaµ, chc▒c lepiej poznaµ ustr≤j I-szej Rzeczypospolitej to:
Przemys│aw Bielewicz
Historia | Pogl▒dy | Wywiady
| Heraldyka | Religia i polityka
| Polska daleka i bliska
|
Data publikacji
|
|
|
||||
|
|
|
