|
 |
||||
| Temat
miesi▒ca
Spis artyku│≤w Archiwum Kontakty Informacje Strona g│≤wna Poczta do redakcji
|
|
Na czo│o urzΩdnik≤w administracji centralnej, kt≤rzy nie zasiadali w senacie wysunΩli siΩ sekretarze wielcy. Mieli oni pierwsze±stwo przed wszystkimi urzΩdnikami ziemskimi i nadwornymi. UstΩpowali tylko marsza│kowi nadwornemu. Stanowiska sekretarzy wielkich obsadzano wy│▒cznie duchownymi. Osoby ╢wieckie mog│y obejmowaµ to stanowisko dopiero po 1764 roku. Sekretarzy wielkich by│o dw≤ch: sekretarz wielki koronny i sekretarz wielki litewski. Pierwszego powo│a│ w 1504 roku kr≤l Aleksander, drugiego kr≤l Zygmunt August. Obowi▒zki mieli zbli┐one do kanclerskich. W razie jego nieobecno╢ci mogli nawet go zastΩpowaµ, ale bez prawa u┐ywania pieczΩci. W razie konieczno╢ci pos│ugiwali siΩ sygnetem kanclerza. Przygotowywali korespondencjΩ tajn▒, odczytywali w sejmie uchwa│y senatu i pisma kr≤la. Na sejmie koronacyjnym odczytywali nowemu kr≤lowi pakta konwenta. Zasiadali te┐ z urzΩdu w s▒dach asesorskich, sk▒d nazywano ich asesorami urodzonymi. Kolejne miejsce po sekretarzach wielkich zajmowali referendarze. By│o ich czterech (po dw≤ch dla Korony i Litwy). W ka┐dej parze jeden musia│ byµ duchowny a drugi ╢wiecki. Starsze±stwo miΩdzy nimi zale┐a│o od d│ugo╢ci czasu piastowania urzΩdu. Referendarzy koronnych oficjalnie powo│a│ w 1507 roku Zygmunt I. Referendarzy litewskich Zygmunt August. Referendarze urzΩdowali stale przy kr≤lewskim dworze (nie mogli siΩ z niego oddalaµ). Do ich obowi▒zk≤w nale┐a│o przyjmowanie od os≤b prywatnych pr≤╢b i skarg, kt≤re nastΩpnie referowali (st▒d ich nazwa) kanclerzom i kr≤lowi. Od oko│o 1600 roku referendarze stali siΩ urzΩdnikami s▒dowymi prowadz▒c s▒dy referendarskie, kt≤rych celem by│o rozstrzyganie spory ch│op≤w z d≤br kr≤lewskich z dzier┐awcami lub ze starostami. Mogli te┐ zasiadaµ w s▒dach asesorskich, relacyjnych (odbywaj▒cych siΩ w obecno╢ci kr≤la i senator≤w) i sejmowych, kompetentnych w sprawach np. obrazy majestatu, czy nadu┐yµ ministr≤w. W II po│. XVIII wieku spo╢r≤d referendarzy wybierano sekretarzy Rady Nieustaj▒cej i jej Departamentu Interes≤w Cudzoziemskich. Bliski urzΩdowi referendarza by│ instygator, najwy┐szy prokurator pa±stwa (urz▒d powsta│y dopiero w 1565 roku).Instygator≤w by│o dw≤ch (po jednym dla Korony i Litwy). W imieniu kr≤la ╢ciga│ on przestΩpstwa pope│niane przeciwko panuj▒cemu lub pa±stwu. M≤g│ te┐ wnosiµ przed s▒d z oskar┐enia publicznego sprawy prywatne, kt≤rymi nie chcia│a siΩ zaj▒µ ┐adna inna instancja s▒dowa. Mia│ te┐ prawo oskar┐aµ niesumiennego ministra, podskarbiego malwersanta i przekupnego sΩdziego. Po 1764 roku m≤g│ interweniowaµ w Komisjach Skarbowych w sprawach dotycz▒cych nadu┐yµ finansowych. By│ on p│atny ze skarbu pa±stwa. Instygator koronny pobiera│ rocznie 6.000 z│, litewski za╢ 4.000 z│. Instygatorzy mieli swoich zastΩpc≤w zwanych viceinstygatorami (zniesiono ich w 1775 roku powiΩkszaj▒c o dw≤ch liczbΩ ju┐ istniej▒cych instygator≤w). Wa┐nymi urzΩdami byli te┐ pisarze wielcy koronni i pisarze wielcy litewscy. Pracowali przy boku kr≤la i kanclerzy. Powo│ano ich prawdopodobnie w 1504 roku. Niewyja╢nion▒ ciekawostka jest, ┐e w Koronie by│ jeden, a na Litwie a┐ trzech (w roku 1764 ustanowiono po dw≤ch pisarzy wielkich dla ka┐dego z narod≤w). Do tego te┐ roku urzΩdy te mogli obsadzaµ r≤wnie┐ duchowni. W 1775 roku podwojono ich liczbΩ, przy czym, jeden m≤g│ byµ ╢wiecki a reszta duchownymi. Pisarze wielcy zajmowali siΩ wyja╢nianiem uchwa│ i postanowie± w sprawach publicznych. Wydawali r≤wnie┐ gotowe dokumenty i dyplomy adresatom. CzΩsto te┐ byli pos│ami do obcych dwor≤w. Zasiadali te┐ w s▒dach asesorskich, gdzie opracowywali sentencje wyrok≤w. Przy kr≤lu i podskarbim funkcjonowa│ urz▒d kustosza koronnego. Strzeg│ on skarbca Rzeczypospolitej, gdzie przechowywano insygnia kr≤lewskie i najwa┐niejsze dokumenty pa±stwowe. Jego znaczenie zmala│o, gdy┐ w praktyce opieka nad skarbcem wygl▒da│a do╢µ skomplikowanie. Formalnie opiekowa│ siΩ nim podskarbi wielki koronny. Dodatkowo skarbiec nadzorowali kasztelan krakowski i sze╢ciu wojewod≤w (dw≤ch z Wielkopolski, dw≤ch z Ma│opolski i dw≤ch z Litwy). Ka┐dy z nich posiada│ klucz do skarbca. Aby go otworzyµ musieli zebraµ siΩ wszyscy razem (nie licz▒c zgody sejmu). Kiedy w 1596 roku przeniesiono stolice do Warszawy a skarbiec pozosta│ w Krakowie urz▒d kustosza koronnego odzyska│ dawne znaczenie. Stanowisko to zawsze zajmowali kanonicy i pra│aci katedry wawelskiej. Jako ciekawostkΩ mo┐na podaµ, ┐e kustosze koronni trzy razy w ci▒gu dziej≤w sprzeciwili siΩ wydaniu ze skarbca koron. Pierwszy raz w 1697 roku kustosz odm≤wi│ wydania insygni≤w na koronacje Augusta II (nie otrzymawszy kluczy zwolennicy Augusta II wybili dziurΩ w murze). Drugi raz w 1733 roku, aby uniemo┐liwiµ koronacjΩ Augusta III kustosz wywi≤z│ insygnia z Wawelu i ukry│ w Warszawie (koronacji Augusta III dokonano insygniami przywiezionymi z Drezna). Trzeci raz w tragicznych dniach ostatniego rozbioru. W 1795 roku Prusakom otworzy│ skarbiec wezwany przez nich ╢lusarz. Po╢rednio opieke nad skarbcem sprawowali r≤wnie┐ strzeg▒cy Wawelu burgrabiowie krakowscy. Kustosza posiada│a tak┐e Litwa. Tam nazywa│ on siΩ skarbnym i rezydowa│ na zamku w Wilnie, gdzie pilnowa│ archiwum i skarbca Wielkiego ksiΩstwa Litewskiego. Niestety nie doczeka│ siΩ wliczenia w poczet hierarchii urzΩdowej genera│ poczmistrz (nazywany te┐ poczmistrzem naczelnym lub poczmistrzem generalnym – za Waz≤w; generalnym poczmistrzem Rzeczypospolitej Polskiej – za Sas≤w; czy generalnym dyrektorem poczty – za Stanis│awa Augusta). Powo│a│ go w 1647 roku W│adys│aw IV, nadaj▒c ordynacjΩ dotychczasowej poczcie kr≤lewskiej istniej▒cej od 1558 roku. Od 1649 roku dzia│a│a tak┐e poczta litewska kierowana przez pocztmagistra litewskiego. Naczelnik≤w poczty mianowa│ kr≤l. Przemys│aw Bielewicz
Historia | Pogl▒dy | Wywiady
| Heraldyka | Religia i polityka
| Polska daleka i bliska
|
Data publikacji
|
|
|
||||
|
|
|
