POLSKA DALEKA I BLISKA

Pucel to termin niedawno przyswojony polszczy╝nie z angielskiego puzzle, oznaczaj▒cego uk│adankΩ. Puclem do z│o┐enia, o jakim tutaj mowa, jest wieniec m│odych miast dopiero w XX w. wok≤│ Gda±ska wyros│ych, kt≤rych jako╢ nie spos≤b administracyjnie scaliµ z Gda±skiem w jedno wielkie, blisko milionowe miasto nad Zatok▒ Gda±sk▒.

Przypomnijmy co to za miasta i w jakiej kolejno╢ci nadawano im prawa miejskie: Sopot (1901), Gdynia (1926), Pruszcz Gda±ski (1941), Rumia (1954), Reda (1969), »ukowo (1989). W sumie sze╢µ nowych miast, przed XX w. nie istniej▒cych.

O dawnym, niemieckim Gda±sku pisa│ Gⁿnter Grass: By│o sobie kiedy╢ miasto, kt≤re obok przedmie╢µ Orunia, Siedlce, Oliwa, Emaus, Pruszcz, ªwiΩty Wojciech, M│yniska i Nowy Port mia│o przedmie╢cie o nazwie Wrzeszcz (Psie lata, Gda±sk 1990, s. 298). Mo┐na wymieniµ du┐o wiΩcej owych urbanizuj▒cych siΩ okolic Gda±ska, sukcesywnie w jego granice w│▒czanych, na przyk│ad Che│m, o kt≤rym mowa ni┐ej.

„Wyliczanka” przedstawiona przez Grassa jest literackim obrazem, retorycznym skr≤tem procesu rozrastania siΩ dawnego Gda±ska; do tego zniekszta│conym, gdy┐ Pruszcz dzielnic▒ Gda±ska nie by│, a wyodrΩbni│ siΩ jako miasto dopiero za Trzeciej Rzeszy, w 1941 r. Rzeczywisty obraz rozrostu miasta Gda±ska w toku jego dziej≤w jest znacznie bogatszy.

We╝my ≤w Gda±sk przedrozbiorowy, otoczony wa│ami, rdze± dzisiejszego organizmu miejskiego. Czy mo┐na go traktowaµ jako jednolit▒ ca│o╢µ, pojedyncz▒ dzielnicΩ obecnego Gda±ska? Przecie┐ i owo centrum systematycznie rozrasta│o siΩ, wch│aniaj▒c kolejne jednostki urbanistyczne, wszystkie razem p≤╝niej otoczone wa│ami obronnymi.

Rdzeniem historycznym by│o G│≤wne Miasto, za│o┐one na prawie lubeckim przez ksiΩcia ªwiΩtope│ka Wielkiego w po│owie XIII w., dzi╢ wzorem Warszawy, a raczej „slangu” warszawskiego, przezywane Star≤wk▒. Gdy w dwa wieki po za│o┐eniu miasto Gda±sk zrzuci│o jarzmo teokratycznego Pa±stwa Zakonnego i odda│o siΩ pod opiekΩ Kr≤lestwa Polskiego, by│o ju┐ obro╢niΩte licznymi obszarami zurbanizowanymi, temu G│≤wnemu Miastu podporz▒dkowanymi. Spogl▒daj▒c w kierunku Mot│awy, po lewej stronie znajdowa│y siΩ jednostki osadnicze o starszej od G│≤wnego Miasta historii: Zamczysko, Osiek i Stare Miasto. Po przeciwnej, prawej stronie wyros│o Stare Przedmie╢cie, a na styku jego z G│≤wnym Miastem - szkutnicza nadmot│awska Lastadia.

I ten zesp≤│ szybko rozr≤s│ siΩ w cztery strony ╢wiata. Od p≤│nocy dosz│o do niego krzy┐ackie Nowe Miasto, od po│udnia Zaro╢lak. Przeskakuj▒c Mot│awΩ, powiΩkszy│ siΩ Gda±sk na wschodzie o dzielnicΩ nazwan▒ D│ugimi Ogrodami, a na zachodzie o inn▒ - Nowe Ogrody. To wszystko objΩ│y wa│y miejskie powsta│e za dawnej Rzeczypospolitej. W ich obrΩbie znalaz│y siΩ te┐ trzy wyspy istniej▒ce pomiΩdzy rozwidlonymi ramionami Mot│awy - najwa┐niejsza Wyspa Spichrz≤w, a po obu jej kra±cach - O│owianka i Smolarnia. W sumie jest to dwana╢cie nazw miejscowych, wyr≤┐niaj▒cych cz▒stki sk│adowe historycznego Gda±ska „intra muros”.

Wydane w 1959 r. podstawowe dzie│o Jerzego Stankiewicza i Bohdana Szermera Gda±sk. Rozw≤j urbanistyczny i architektoniczny oraz powstanie zespo│u Gda±sk-Sopot-Gdynia przypomina etapy dalszego poszerzania siΩ obszaru miasta Gda±ska, od XIX w. wylewaj▒cego siΩ ju┐ „extra muros”. Pierwszy etap tego nast▒pi│ po zako±czeniu wojen napoleo±skich, w 1817 r.: W granicach miejskiej gminy, poza ╢r≤dmie╢ciem znalaz│y siΩ tak┐e niekt≤re przedmie╢cia: Nowy Port i Westerplatte, Nowe Szkoty, Wrzeszcz (bez M│ynisk, Studzienki i Strzy┐y G≤rnej), Strzy┐a Dolna, Siedlce (bez Emaus), Che│m, Stare Szkoty i Oru±skie Przedmie╢cie (bez Oruni) (s. 171).

W latach 1828 i 1864 w│▒czono do Gda±ska obie czΩ╢ci wsi ªwiΩty Wojciech. Jest rzecz▒ ciekaw▒, ┐e nie w│▒czono r≤wnocze╢nie do miasta Oruni. W r. 1877 przy│▒czono Nowe Szkoty, Sk│ady, tereny po│o┐one miΩdzy Alej▒ a Wis│▒ oraz Sienn▒ GroblΩ. W r. 1902 przy│▒czono Strzy┐Ω G≤rn▒, Suchanino, StudzienkΩ oraz Ostr≤w. W r. 1906 - czΩ╢µ M│ynisk, w r. 1907 - Przer≤bkΩ. ú▒czny obszar miasta w r. 1907 wynosi│ 3260 ha. W r. 1914 w│▒czono do miasta dalsze, rozleg│e terytoria, a wiΩc Wis│ouj╢cie, Stogi, Krakowiec, G≤rki Zachodnie - s│owem ca│e Zawi╢le, odcinek mierzei pomiΩdzy starym a nowym uj╢ciem Wis│y z r. 1840, jak r≤wnie┐ Brze╝no, ZaspΩ i M│yniska. Ostatecznie przed I wojn▒ ╢wiatow▒ obszar Gda±ska przekroczy│ 6000 ha (s. 192).

Wreszcie trzeci etap rozrostu Gda±ska „extra muros” dokona│ siΩ w okresie miΩdzywojennego Wolnego Miasta: Granice administracyjne samego miasta Gda±ska pokrywa│y siΩ pocz▒tkowo z granicami z ko±ca 1914 r. Dopiero w r. 1926 przy│▒czono do miasta OliwΩ z Jelitkowem, a w r. 1933 BrΩtowo wraz z osiedlami wzd│u┐ potoku Strzy┐y, Emaus, OlszynkΩ, B│onia oraz P│oniΩ (s. 222-3).

By│ to ju┐ ostatni akt rozrostu niemieckiego miasta Gda±sk. W szczeg≤lno╢ci godn▒ uwagi jest w nim inkorporacja do Gda±ska starszej od jego praw miejskich Oliwy. Jej dzieje, liczone od za│o┐enia tam opactwa cysterskiego, rozpoczynaj▒ siΩ jeszcze w XII w. Ta stara metryka i bogate p≤╝niejsze dzieje nie przeszkodzi│y temu, aby od Gda±ska odrΩbna Oliwa przekszta│ci│a siΩ w jego dzielnicΩ jako Gda±sk-Oliwa. I ta ostatnia nazwa przyjΩ│a siΩ, sta│a siΩ czym╢ naturalnym.

Po w│▒czeniu Oliwy granice administracyjne Gda±ska dotar│y do obszaru miasta Sopotu, licz▒cego w≤wczas zaledwie µwierµ wieku od uzyskania przeze± praw miejskich. Gdyby nie katastrofa II wojny ╢wiatowej, nastΩpnymi etapami powiΩkszania siΩ Gda±ska by│oby bez w▒tpienia w│▒czenie do niego od p≤│nocy Sopotu, a od po│udnia dopiero podczas II wojny ╢wiatowej przekszta│conego w miasto Pruszcza Gda±skiego.

W tym samym roku 1926, w kt≤rym starodawna Oliwa sta│a siΩ dzielnic▒ Gda±ska, nadano prawa miejskie Gdyni, budowanej wtedy tu┐ za p≤│nocn▒ miedz▒ graniczn▒ Wolnego Miasta. W Polsce dwudziestolecia miΩdzywojennego priorytet polityczny nadano budowie tutaj polskiego portu morskiego, a przy nim polskiego nadmorskiego miasta - jako przeciwstawienie niemieckiemu, pozostawionemu wtedy poza granicami Polski - Gda±skowi.

By│ to kolejny dow≤d na to, ┐e historia nieraz siΩ przecie┐ powtarza. By│o wcze╢niej w dziejach Gda±ska podobne dwudziestolecie, pomiΩdzy pierwszym (1772) i drugim (1793) rozbiorem Rzeczypospolitej. W 1772 r. zagarnΩ│y Prusy ca│o╢µ nale┐▒cych do Rzeczypospolitej Prus Kr≤lewskich, z wyj▒tkiem dw≤ch miast: Gda±ska i Torunia. ªwiadome swej pozycji bogatych, niezale┐nych miast hanzeatyckich, polegaj▒cych w swej obronie na samych sobie - miasta te nie chcia│y byµ podporz▒dkowane absolutyzmowi - choµ „o╢wieconemu” - kr≤la pruskiego. W tamtych czasach to┐samo╢µ etniczna nie mia│a mocy decyduj▒cej. Gdy w 1793 r. wreszcie wojska pruskie wesz│y do Gda±ska, opu╢ci│ je ojciec Artura Schopenhauera z piΩcioletnim wtedy przysz│ym filozofem i reszt▒ rodziny, przenosz▒c siΩ do innego z wolnych miast hanzeatyckich - Hamburga, a┐eby - jak powiada│ - wolnym oddychaµ powietrzem.

Oswald Spengler w swym monumentalnym dziele o cywilizacjach podkre╢la potrzebΩ wyra╝nego rozr≤┐nienia miΩdzy analogiami a homologiami. Pierwsze to podobie±stwa sytuacyjne, drugie wyra┐aj▒ to┐samo╢µ funkcjonaln▒. Analogiami s▒ w tym znaczeniu dwa gda±skie Wolne Miasta - napoleo±skie (1807-1813) i miΩdzywojenne (1919-1939); homologiami - Gda±sk okupowany przez owe sze╢µ lat przez Napoleona i podobnie przez sze╢µ lat (1939-1945) poddany w│adzy Hitlera, ale tak┐e Gda±sk pod presj▒ prusk▒ w dwudziestoleciu pomiΩdzy kolejnymi rozbiorami i Gda±sk pod presj▒ polsk▒ w dwudziestoleciu miΩdzywojennym.

O tym pierwszym dwudziestoleciu pisze Kazimierz Piwarski: W rezultacie w pierwszym rozbiorze Polski w r. 1772 Pomorze przesz│o do Prus, a Gda±sk pozosta│ przy Polsce, z kt≤r▒ by│ po│▒czony jedynie drog▒ wi╢lan▒. Wy│oni│o siΩ teraz pytanie, gdzie ko±czy siΩ terytorium Pomorza, a zaczyna terytorium Gda±ska? Fryderyk II rozstrzygn▒│ je, oczywi╢cie, w spos≤b dla siebie najkorzystniejszy... Wojska pruskie zajΩ│y m.in. Wrzeszcz, Star▒ SzkocjΩ (Alt Schottland), Stolzenberg, chwilowo r≤wnie┐ SzkarpawΩ i Hel, a co najwa┐niejsze - Nowy Port, jako terytorium nale┐▒ce do klasztoru oliwskiego. Oznacza│o to odciΩcie Gda±ska od morza... Natomiast z wiosek podmiejskich utworzy│ osobne miasto (Stolzenberg), kt≤re mia│o spe│niµ tΩ rolΩ, jak▒ niegdy╢ Krzy┐acy wyznaczyli Nowemu Miastu: konkurenta dla Gda±ska. Wabi│ ludno╢µ do tej osady r≤┐nymi udogodnieniami, za│o┐y│ tam dyrekcjΩ poczty, kt≤ra utrudnia│a komunikacjΩ pocztow▒ miasta. Dla konkurencji z targami gda±skimi urz▒dzi│ targi w Starej Szkocji (Alt Schottland) (Dzieje Gda±ska w zarysie, Gda±sk 1997, s. 170-174).

Czy┐ nie przypomina to wypisz wymaluj sytuacji z dwudziestolecia miΩdzywojennego, kiedy gdy±ski port morski stanowi│ odpowiednik dawnego Nowego Portu, a powstaj▒ce przy nim wielkie miasto Gdynia - owego Stolzenbergu, czyli po nowemu Che│ma? Gdy tylko gda±szczanie zyskali wp│yw na odwr≤cenie dawnej niekorzystnej sytuacji, od razu, przy pierwszym powiΩkszeniu miasta w 1817 r. wszystkie wymienione konkurencyjne podmiejskie osady - Wrzeszcz, Stare Szkoty, a nade wszystko Che│m (Stolzenberg) i Nowy Port wesz│y w granice administracyjne miasta jako nowe dzielnice Gda±ska.

Mo┐na by│o oczekiwaµ, ┐e i w XX w., gdy tylko zniknie granica pa±stwowa oddzielaj▒ca GdyniΩ od Gda±ska, scalenie administracyjna tych miast bardzo szybko nast▒pi. Podczas II wojny ╢wiatowej administracja Trzeciej Rzeszy po│▒czenia tych miast w jedno nie dokona│a. Ograniczy│a siΩ do symbolicznego aktu po│▒czenia Gda±ska poprzez Sopot z Gdyni▒ przez unifikacjΩ g│≤wnej ulicy przez te trzy miasta prowadz▒cej. Na ca│ej d│ugo╢ci, od Bramy Oliwskiej w Gda±sku po Plac Kaszubski w Gdyni, nadano jej nazwΩ Alei Adolfa Hitlera.

Nazwa ta oczywi╢cie znik│a po wojnie, ale i jednolita ulica rozpad│a siΩ na piΩµ odcink≤w pod r≤┐nymi nazwami: z Gda±ska do Wrzeszcza jest to Al. ZwyciΩstwa, poprzez Wrzeszcz i OliwΩ - ul. Grunwaldzka, poprzez Sopot - Al. Niepodleg│o╢ci, przez Or│owo i Red│owo - ponownie Al. ZwyciΩstwa i na koniec w ╢r≤dmie╢ciu Gdyni staje siΩ ul. ªwiΩtoja±sk▒. Ta dezintegracja ulicy symbolizuje utrzymuj▒c▒ siΩ dezintegracjΩ miejsk▒, podobnie jak i powtarzanie siΩ tych samych nazw ulic i plac≤w w poszczeg≤lnych administracyjnie odrΩbnych jednostkach miejskich.

Czy ju┐ podczas wojny powsta│ plan wsp≤lnego zagospodarowania miast wzd│u┐ tej g│≤wnej trasy po│o┐onych? S▒ tacy, kt≤rzy kryptonim „Plan GD”, jaki pojawi│ siΩ rych│o po wojnie, obja╢niali jako zbitkΩ pierwszych liter nazwy Gda±ska jak i Gdyni; inni z kolei dowodzili, ┐e owo „GD” to pozosta│o╢µ po niemieckim planie Gotenhafen-Danzig, skr≤cie od niemieckich nazw obu g│≤wnych miast.

W Polsce Ludowej nale┐a│o zacz▒µ od stworzenia tutaj jednego wielkiego miasta. Dlaczego tego w≤wczas nie zrobiono? Potrzeby ┐ycia codziennego spo│eczno╢ci, jaka teraz zaczΩ│a siΩ tutaj osiedlaµ, jednoznacznie za tak▒ integracj▒ przemawia│y. Zahamowania wystΩpowa│y jedynie w sferze ╢wiadomo╢ci. Sentyment do „polskiej” Gdyni sugerowa│ utrzymanie jej odrΩbno╢ci miejskiej jako symbolu - pami▒tki po dwudziestoleciu miΩdzywojennym. Takie resentymenty, namiΩtno╢ci i animozje prowadzi│y do konkluzji wrΩcz paranoicznych: Nie brakowa│o w╢r≤d nich nawet takich pomys│≤w... jak rezygnacja z odbudowy Gda±ska i ca│kowite postawienie na „polsk▒” GdyniΩ - czytamy w studium Stankiewicza i Szermera (Gda±sk. Rozw≤j urbanistyczny i architektoniczny oraz powstanie zespo│u Gda±sk-Sopot-Gdynia, s. 275). To zupe│nie tak, jak gdyby w│adze pruskie po wojnach napoleo±skich przesta│y siΩ interesowaµ „krn▒brnym” wobec nich Gda±skiem, rozbudowuj▒c w dalszym ci▒gu konkurenta Gda±ska z dwudziestolecia miΩdzyrozbiorowego - ≤w Stolzenberg, czyli Che│m.

Potrzeby ┐ycia codziennego tworzy│y szybko przeciwstawn▒ do tamtej, „integracyjn▒” ╢wiadomo╢µ mieszka±c≤w wchodz▒cych tu w grΩ miast. »ywio│owo wytworzy│a siΩ nazwa Tr≤jmiasto na wsp≤lne okre╢lenie dla Gda±ska, Sopotu i Gdyni. Nazwa „sama w sobie” sympatyczna, bΩd▒ca polskim odpowiednikiem greckiego Tripolis, kt≤rego trzy antyczne egzemplarze znajdujemy w basenie ╢r≤dziemnomorskim. By│aby odpowiednia dla potr≤jnego miasta ╢wie┐o powsta│ego, bez korzeni, bez tradycji. Barbarzy±stwem natomiast by│oby zastΩpowanie tysi▒cletniej ju┐ nazwy Gda±sk takim bezosobowym „Tr≤jmiastem”.

Pomimo to nazwa ta ci▒gle straszy, bo wci▒┐ jeszcze gda±ski pucel pozostaje rozsypany.

Andrzej Piskozub

Autor jest profesorem zwyczajnym na Uniwersytecie Gda±skim, gdzie kieruje Katedr▒ Nauki o Cywilizacji na Wydziale Nauk Spo│ecznych.

CzΩ╢µ druga

Zobacz:
Na marginesie artyku│u: "Pucel do z│o┐enia" - Marek Najmajer

Historia | Pogl▒dy |  Wywiady | Heraldyka | Religia i polityka | Polska daleka i bliska
Cz│owiek i cywilizacja | »ycie codzienne | Clintonland story | Podr≤┐e | Poradnik

 Data publikacji
1999-12-20