Ukszta│towanie powierzchni
Klimat
Rzeki i jeziora
Ludno╢µ
JΩzyki
GΩsto╢µ zaludnienia

Afryka jest po Azji drugim pod wzglΩdem wielko╢ci kontynentem ╢wiata. Obejmuje ona razem z wyspami 30,3 mln km2, co stanowi 20% l▒dowej powierzchni Ziemi. Obecnie po zako±czeniu dekolonizacji, znajduj▒ siΩ tam 54 suwerenne pa±stwa stanowi▒ce 33% wszystkich cz│onk≤w Organizacji Narod≤w Zjednoczonych. Jako kontynent jest potΩ┐n▒ bry│▒ l▒dow▒ prawie zupe│nie pozbawion▒ p≤│wysp≤w i zatok, kt≤re otwiera│yby dostΩp do wnΩtrza. Wyj▒wszy Madagaskar, na wszystkie wyspy i p≤│wyspy afryka±skie przypada zaledwie0,1% powierzchni kontynentu, gdy w Europie 35%, a w Ameryce P≤│nocnej 25%. ªwiadczy to o monotonii linii brzegowej, kt≤ra jest rozwiniΩta nad wyraz ubogo. Tylko na p≤│nocnym zachodzie, gdzie │a±cuch Atlasu dochodzi do Morza ªr≤dziemnego i do Atlantyku, brzegi tworz▒ w wielu miejscach dogodne dla ┐eglugi zatoki z portami: Tanger, Oran, Algier, Bizerta i Tunis.

Od Tunisu do uj╢cia Nilu, a wiΩc prawie na ca│ym ╢r≤dziemnomorskim wybrze┐u Afryki, brzegi s▒ przewa┐nie p│askie, wyr≤wnane, dla ┐eglugi trudno dostΩpne. R≤wnie niedostΩpne, a w wielu okolicach nawet bardzo niebezpieczne, s▒ strome wybrze┐a Morza Czerwonego, usiane drobnymi wyspami lub rafami koralowymi.

Od przyl▒dka Guardafui do uj╢cia Limpopo krawΩdzie p│askowy┐u afryka±skiego oddalaj▒ siΩ od morza, tworz▒c miejsce dla do╢µ szerokiego pasa nizin nadbrze┐nych. Tutaj porty Mogadiszu i Mombasa otwieraj▒ drogΩ do wielkich jezior afryka±skich, a Beira i Maputo (Lourenco Marques) ku Zimbabwe (Rodezji), Szabie (Katanga) i Transwalowi.

Po│udniowe wybrze┐a Afryki s▒ bardziej urozmaicone, wysokie, rozcz│onkowane, obfituj▒ce w g│Ωbokie zatoki z dogodnymi portami: Durban, East London, Port Elizabeth i Kapsztad. Natomiast zachodnie, atlantyckie wybrze┐a Afryki, podobnie jak p≤│nocne, ╢r≤dziemnomorskie, s▒ monotonne i niedostΩpne. Wprawdzie Zatoka Gwinejska wrzyna siΩ g│Ωboko w l▒d, ale stamt▒d jest on trudno dostΩpny, gdy┐ przybrze┐ne p│ycizny i ska│y zmuszaj▒ wiΩksze statki do zatrzymywania siΩ na redzie daleko od brzegu i do prze│adowywania towar≤w na ma│e │odzie. Nawet do takich du┐ych port≤w jak Lagos, Duala, Akra i Dakar, dostΩp jest mo┐liwy tylko podczas przyp│ywu morza. Wreszcie na p≤│nocno-zachodnich kra±cach kontynentu, gdzie │a±cuch Atlasu zbli┐a siΩ do Atlantyku, wytworzy│y siΩ ma│e zatoczki z portami Agadir, Casablanca i Rabat.

Ukszta│towanie powierzchni

L▒d afryka±ski tworzy prastary blok kontynentalny, kt≤ry w ci▒gu wielu okres≤w geologicznych zosta│ stopniowo wypiΩtrzony do dzisiejszej wysoko╢ci. Pod wp│ywem si│ wewnΩtrznych brzegi tego bloku zosta│y podniesione trochΩ wy┐ej ani┐eli ╢rodek, kt≤ry rozpad│ siΩ na wielkie, lekko wklΩ╢niΩte niecki, wype│nione p≤╝niej osadami s│odkowodnymi. Skrzyd│a tych niecek opadaj▒ stromo ku morzu, a │agodnie ku wnΩtrzu kontynentu. Poniewa┐ po│udniei wsch≤d kontynentu zosta│y wyd╝wigniΩte wy┐ej ani┐eli p≤│noc i zach≤d, przeto, zgodnie z og≤lnym nachyleniem terenu, rzeki p│yn▒ przewa┐nie ku p≤│nocy i zachodowi, przedzieraj▒c siΩ do morza przez krawΩdzie zewnΩtrzne g│Ωboko wciΩtymi kanionami, w kt≤rych tworz▒ liczne wodospady.

Na og≤│ w Afryce nie ma wielkich │a±cuch≤w g≤rskich. Jedyny wyj▒tek stanowi Atlas, kt≤ry ci▒gnie siΩ na kra±cach p≤│nocno-zachodnich od Atlantyku przez Maroko, AlgieriΩ i TunezjΩ do Ma│ej Syrty. Ma on charakter alpejski, a jego szczyty, jak np. Tubkal, wznosz▒ siΩ do wysoko╢ci 4167 m n.p.m. Natomiast na Saharze, w dorzeczu Zairu oraz na wschodzie i po│udniu Afryki g≤ry wznosz▒ siΩ na wy┐ynach w postaci pojedynczych masyw≤w. NajwiΩcej jest ich na wschodzie wzd│u┐ linii wielkich zapadlisk i row≤w tektonicznych, ci▒gn▒cych siΩ od Zambezi do Morza Czerwonego. NajwiΩksze wzniesienia le┐▒ na pograniczu Tanzanii, Kenii i Ugandy a tworz▒ je wygas│e wulkany Kilimand┐aro 5895 m n.p.m. i Kenia 5199 m n.p.m. oraz tektonicznie wypiΩtrzony masyw Ruwenzoi 5109 m n.p.m. St▒d na zach≤d pomiΩdzy jeziorami Kiwu i Edwarda wznosz▒ siΩ do wysoko╢ci 4506 m n.p.m. potΩ┐ne wulkany Wirunga. W pobli┐u Niasy g≤ry s▒ ju┐ przeciΩtnie o tysi▒c metr≤w ni┐sze, a na po│udnie od Zambezi nie przekraczaj▒ 2200 m n.p.m. Natomiast na po│udniowo-wschodnich kra±cach kontynentu teren zn≤w podnosi siΩ coraz wy┐ej, osi▒gaj▒c w G≤rach Smoczych kulminacjΩ na wysoko╢ci 3660 m n.p.m. w szczycie Cathkin Peak.

G≤rzysty charakter ma Wy┐yna Abisy±ska, na kt≤rej liczne masywy g≤rskie przekraczaj▒ 4000 m n.p.m. W╢r≤d nich dominuj▒ na p≤│nocy g≤ry Semien ze szczytem Ras Daszan 4620 m n.p.m.

Na zachodnim kra±cu Afryki r≤wnikowej najwy┐sze wzniesienie stanowi samotna wulkaniczna g≤ra Kamerun 4070 m n.p.m.

Nieco wiΩcej nizin wystΩpuje w p≤│nocnej czΩ╢ci Afryki, ale i tam, w centralnej czΩ╢ci Sahary znajduje siΩ rozleg│y p│askowy┐ Ahaggar, siΩgaj▒cy ponad 2900 m n.p.m. i jeszcze wy┐szy od niego p│askowy┐ Thibesti, w kt≤rym szczyt Emi-Kussi siΩga do wysoko╢ci 3415 m n.p.m. Na tych wysoko╢ciach opady atmosferyczne s▒ nawet na Saharze do╢µ czΩste i obfite, tote┐ bior▒ tam pocz▒tek liczne uedy-bezwodne doliny rzeczne na pustyniach, kt≤rymi dawniej w wilgotniejszych okresach dyluwialnych sp│ywa│y wody opadowe do Nigru lub do jeziora Czad.

W sumie bior▒c, ukszta│towanie powierzchni ogromnej wiΩkszo╢ci Afryki jest monotonne. W zwi▒zku z tym r≤wnie┐ i krajobraz jest ma│o zr≤┐nicowany, kszta│towany g│≤wnie przez szatΩ ro╢linn▒ i rzeki. Oczywi╢cie kszta│tuje go te┐ i dzia│alno╢µ gospodarcza, ale wobec bardzo rzadkiego zaludnienia, w stopniu niewielkim. Najwyra╝niej widaµ to w okrΩgach g≤rniczo-przemys│owych w Republice Po│udniowej Afryki, w Szabie (Zair), w delcie Nilu, w Maghrebie, na wybrze┐ach Zatoki Gwinejskiej oraz na plantacjach bawe│ny, sizalu, kawy i orzeszka ziemnego.

Klimat

Afryka jest najgorΩtszym kontynentem ╢wiata. Jej jednostajnie gor▒cy klimat r≤┐ni siΩ w poszczeg≤lnych strefach nie tyle rozk│adem temperatury, kt≤ra jest tam przez ca│y rok stale wysoka, ile wysoko╢ci▒ opad≤w atmosferycznych. Jednakowe warunki us│onecznienia przy s│abym rozcz│onkowaniu pionowym sprawiaj▒, ┐e po obydw≤ch stronach r≤wnika uk│adaj▒ siΩ r≤wnole┐nikowo podobne strefy klimatyczne. Ci▒gn▒ siΩ one prawie przez ca│▒ szeroko╢µ kontynentu z zachodu na wsch≤d, ulegaj▒c lokalnym odchyleniom jedynie w g≤rach i na wy┐ynach, zw│aszcza na obszarach le┐▒cych na wschodzie od linii wielkich jezior tektonicznych.

W strefie r≤wnikowej wysoka temperatura powietrza utrzymuje siΩ prawie niezmiennie przez ca│y rok w granicach 25 - 28^o C, opady atmosferyczne wahaj▒ siΩ w granicach 1500-3000 mm rocznie. Tote┐ panuje tam niepodzielnie puszcza r≤wnikowa, wilgotna i ciemna, z ro╢linno╢ci▒ uk│adaj▒c▒ siΩ piΩtrowo, zwi▒zan▒ lianami i porostami. Wilgoµ i ciep│o w tej strefie klimatycznej sprawiaj▒, ┐e uprawa ro╢lin znajduje, w miejscach wykarczowanych, dobre warunki rozwoju. Jednak┐e rolnictwo zajmuje tu wci▒┐ jeszcze znikomo ma│e obszary ze wzglΩdu na rzadkie zaludnienie puszczy. W latach 1973-1976, na skutek katastrofalnej suszy na obszarach stepowych ci▒gn▒cych siΩ na po│udnie od Sahary, zaczΩ│y siΩ gwa│townie kurczyµ przygraniczne puszcze na rzecz obszar≤w rolniczych. Ten proces wzmaga siΩ, gro┐▒c nie tylko samej puszczy, ale i zmianami ekologicznymi i klimatycznymi w du┐ej czΩ╢ci strefy r≤wnikowej.

Hodowla w strefie r≤wnikowej, na obszarach stepowych ci▒gn▒cych siΩ pomiΩdzy po│udniowymi kra±cami Sahary i puszcz▒ r≤wnikow▒, rozwija│a siΩ bardzo szybko, a pog│owie byd│a, owiec i k≤z przekroczy│o mo┐liwo╢ci paszowe step≤w i sawanny. Zosta│y one dos│ownie zadeptane, co w po│▒czeniu z trwaj▒c▒ tam od kilku lat susz▒ doprowadzi│o do prawdziwej katastrofy ekologicznej i ┐ywno╢ciowej, zmuszaj▒c ludno╢µ do masowej wΩdr≤wki na po│udnie, do wilgotniejszych obszar≤w sawanny i do puszczy r≤wnikowej. Tak wiΩc na p≤│nocy tej strefy, w wyniku nadmiernej eksploatacji pastwisk, po│udniowa granica Sahary zaczΩ│a siΩ przesuwaµ na po│udnie na ca│ej d│ugo╢ci 5200 km od Senegalu do p≤│nocnej Etiopii z szybko╢ci▒ dochodz▒c▒ w ostatnich trzech latach suszy do 45 km na rok. Cofaj▒ca siΩ ku lasom r≤wnikowym ludno╢µ pasterska i rolnicza w podobnym tempie zaczΩ│a trzebiµ puszczΩ i zamieniaµ j▒ na cele rolnicze. Powstaje b│Ωdne ko│o wci▒┐ narastaj▒cego cyklu, kt≤ry mo┐e byµ powstrzymany tylko przez powr≤t deszcz≤w monsunowych na obszary zniszczonych step≤w. Je┐eli to nie nast▒pi w ci▒gu kilku najbli┐szych lat, a marsz pustyni na po│udnie nie zostanie powstrzymany, Afryka, przy tak wielkim przyro╢cie ludno╢ci, mo┐e utraciµ w du┐ym stopniu sw≤j potencja│ ┐ywno╢ciowy. Powstrzymanie pochodu pustyni i trzebienie pogranicznych obszar≤w le╢nych jest obecnie jednym z najbardziej zasadniczych problem≤w Aryki. Natomiast opanowana zosta│a plaga muchy tse-tse, kt≤ra w wilgotnej strefie r≤wnikowej utrudnia│a rozw≤j hodowli byd│a, a obecnie nie stanowi zagro┐enia dla hodowli.

W miarΩ oddalania siΩ od r≤wnika na p≤│noc i po│udnie ilo╢µ opad≤w maleje, okres suszy wyd│u┐a siΩ, lato staje siΩ gorΩtsze ni┐ na r≤wniku, amplituda temperatury ro╢nie, puszcza r≤wnikowa rzednie i ja╢nieje, a tam gdzie deszcz≤w jest mniej ni┐ 1000 mm rocznie ustΩpuje lasom parkowym i sawannie. NajwiΩksze obszary tej strefy klimatycznej le┐▒ we wschodniej Afryce uraz w wilgotnych po│udniowych czΩ╢ciach Sudanu. Maj▒ one najlepsze w Afryce warunki do rozwoju rolnictwa, tote┐ s▒ stosunkowo gΩsto zaludnione i do╢µ intensywnie zagospodarowane, zw│aszcza w Kenii i Ugandzie. Szczeg≤lnie dobrze jest tam rozwiniΩta hodowla byd│a.

Dalej na p≤│noc, gdzie deszcze padaj▒ tylko w lecie w ilo╢ci 500-250 mm, sawanna przechodzi w ubogi step trawiasty, ca│kowicie wysychaj▒cy w zimie, na kt≤rym utrzymuj▒ siΩ z trudem wΩdrowne plemiona pasterskie Murzyn≤w suda±skich. W tej czΩ╢ci Sudanu rolnictwo odgrywa bardzo skromn▒ rolΩ, zw│aszcza na zachodzie w g│Ωbi kontynentu, dotkniΩtej, jak wspomniano, straszliw▒ klΩsk▒ wieloletniej suszy. Tylko tam, gdzie pa±stwo pomaga budowaµ g│Ωbinowe studnie lub gdzie ju┐ istniej▒ urz▒dzenia do sztucznego nawadniania Murzyni uprawiaj▒ przewa┐nie proso-durrΩ, rzadziej jΩczmie±, a na dawnych europejskich plantacjach, obecnie prawie wszΩdzie przejΩtych przez pa±stwo uprawia siΩ powszechnie bawe│nΩ, kt≤ra tutaj udaje siΩ znakomicie.

Jeszcze dalej na p≤│nocy, na pograniczu Sahary, gdzie opady nie siΩgaj▒ 250 mm, suchy step przechodzi w p≤│pustyniΩ. Lato jest tam jeszcze gorΩtsze, a roczna i dobowa amplituda temperatury bardzo wielka. Jednak┐e sucho╢µ powietrza i wahania dobowe temperatury sprawiaj▒, ┐e klimat jest tam dla Europejczyk≤w zno╢niejszy, ani┐eli trochΩ ch│odniejszy ale przesycony wilgoci▒ i niezmienny klimat r≤wnikowy. Wreszcie obszary pustynne Sahary, z opadami poni┐ej 100 mm rocznie, obejmuj▒ ponad 7 mln km² powierzchni i rozci▒gaj▒ siΩ, z wyj▒tkiem Atlasu, prawie do samego Morza ªr≤dziemnego. Osadnictwo i ┐ycie gospodarcze skupia siΩ tam tylko w oazach, gdzie wody g│Ωbinowe wychodz▒ na powierzchniΩ lub zalegaj▒ p│ytko. Zasoby tych w≤d nie zosta│y dot▒d dok│adnie zbadane, ale wiadomo, ┐e w granicach Libii zosta│y oszacowane na wiele tysiΩcy km3. Gdyby je w pe│ni wykorzystano, a rz▒d libijski czyni w tym kierunku wiele wysi│k≤w technicznych i finansowych, znaczne obszary Sahary przekszta│ci│yby siΩ w sady owocowe i ogrody warzywne.

Na po│udniu kontynentu, po drugiej stronie r≤wnika i po przekroczeniu strefy puszcz r≤wnikowych, strefy klimatyczne sawanny, step≤w suchych, p≤│pusty± i pusty± uk│adaj▒ siΩ nieco inaczej ani┐eli na p≤│nocy. Obszary suche s▒ tu o wiele mniejsze, a Kalahari jest raczej p≤│pustyni▒. W│a╢ciwa pustynia (Namib) rozci▒ga siΩ

dopiero dalej na zachodzie w bezpo╢rednim s▒siedztwie morza. Temperatura powietrza nie osi▒ga tu nigdy takich warto╢ci jak w Sudanie lub na Saharze, gdy┐ powietrze jest stale och│adzane przez zimny Pr▒d Benguelski, p│yn▒cy z po│udnia z w≤d Antarktydy wzd│u┐ brzeg≤w po│udniowo-zachodnich ku p≤│nocy.

Wreszcie na obydw≤ch kra±cach kontynentu rozci▒ga siΩ w▒ski pas klimatu typu ╢r≤dziemnomorskiego, o bardzo │agodnej, deszczowej zimie i gor▒cym suchym lecie. Na p≤│nocy obejmuje on p≤│nocne kra±ce Maroka, Algierii, Tunezji, a na po│udniu Kraj Przyl▒dkowy i Natal. Jego │agodno╢µ sprzyja│a osadnictwu europejskiemu, kt≤re osi▒gnΩ│o tu najwiΩksze rozmiary na kontynencie. Jest tu dobrze rozwiniΩte rolnictwo z produkcj▒ pszenicy, kukurydzy, winoro╢li, warzyw i owoc≤w cytrusowych, oraz do╢µ intensywna hodowla byd│a, owiec i k≤z, a na p≤│nocy pr≤cz tego os│≤w i wielb│▒d≤w.

Rzeki i jeziora

Warunki klimatyczne sprawiaj▒, ┐e sieµ rzeczna w Afryce jest, poza stref▒ r≤wnikow▒, s│abo rozwiniΩta, a 1/3 czΩ╢µ kontynentu jest bezodp│ywowa. NajpotΩ┐niejsz▒ rzek▒ Afryki jest Zair. D│ugo╢ci▒ biegu, licz▒c od ╝r≤de│ Lualaby 4650 km ustΩpuje ona znacznie Nilowi, kt≤ry od ╝r≤de│ Kagery do uj╢cia ma 6671 km d│ugo╢ci, ale wielko╢ci▒ dorzecza i obfito╢ci▒ wody przewy┐sza wszystkie rzeki na kuli ziemskiej, z wyj▒tkiem Amazonki. W ci▒gu sekundy Zair wlewa do morza 75 tys. m3 wody, tj. oko│o 75 razy wiΩcej ani┐eli Wis│a i bez ma│a 8 razy wiΩcej od Wo│gi. P│yn▒c z wy┐yn Szaby, rzeka przedziera siΩ w g≤rnym odcinku przez skaliste progi, tworz▒c liczne wodospady. W pobli┐u r≤wnika, za Wodospadami Stanleya, Zair rozlewa siΩ na szeroko╢µ 10-14 km i tworzy w ╢rodkowym odcinku wspania│▒ drogΩ wodn▒. W dolnym odcinku Zair jeszcze raz przedziera siΩ przez wysok▒ krawΩd╝ niecki g│Ωbokim kanionem d│ugo╢ci 360 km, w kt≤rym tworzy 32 wodospady, zwane Wodospadami Liwingstone'a. Po wyj╢ciu z kanionu, na niewielkim odcinku uj╢ciowym, Zair p│ynie spokojnym nurtem i jest dostΩpny dla statk≤w oceanicznych. Niestety, podobnie jak inne rzeki afryka±skie, Zair nadaje siΩ do ┐eglugi tylko na odcinkach pomiΩdzy wodospadami, co zmusza do wielokrotnego prze│adowywania towar≤w ze statk≤w na koleje ┐elazne i odwrotnie. Jest to nie tylko k│opotliwe, ale i bardzo kosztowne, co oczywi╢cie ogromnie zmniejsza warto╢µ u┐ytkow▒ tej wielkiej rzeki.

Znacznie d│u┐szy, ale bez por≤wnania ubo┐szy w wodΩ jest Nil. Wprawdzie w g≤rnym biegu niesie wielkie masy wody pochodz▒ce z, deszcz≤w r≤wnikowych) z wielkich jezior tektonicznych, ale nastΩpnie traci j▒ przez parowanie na rozlewiskach bagiennych Suddu. Wp│ywaj▒c dalej w pustynn▒ strefΩ Sudanu, z trudem przedziera siΩ przez piaski Pustyni Nubijskiej i zapewne dociera│by do Egiptu jako niewielka struga, gdyby nie wspiera│ go swymi wodami p│yn▒cymi z g≤r Etiopii Nil B│Ωkitny. To w│a╢nie on powoduje regularne wylewy Nilu w Egipcie, czemu ten kraj zawdziΩcza w pewnej mierze swoj▒ przesz│o╢µ i tera╝niejszo╢µ. Wody Nilu nawadniaj▒ nie tylko Egipt, ale i znaczne obszary Sudanu, zw│aszcza w wid│ach Nilu Bia│ego i B│Ωkitnego, gdzie produkuje siΩ na wielk▒ skalΩ najlepsze w ╢wiecie gatunki bawe│ny.

Pomimo swej wielko╢ci, Nil nie by│ nigdy dogodn▒ drog▒ wodn▒, gdy┐ tworzy│ w ╢rednim biegu liczne katarakty, utrudniaj▒ce ┐eglugΩ. Ten niekorzystny stan uleg│ poprawie po zako±czeniu budowy gigantycznej zapory w pobli┐u Asuanu, wzniesionej przy finansowej i technicznej pomocy radzieckiej. Obecnie spiΩtrzone wody Nilu powiΩkszy│y bardzo wydatnie obszar upraw rolnych i sta│y siΩ potΩ┐nym ╝r≤d│em energii elektrycznej, a ponadto stworzy│y dogodn▒ drogΩ wodn▒ daleko w g≤rΩ rzeki.

Inne wielkie rzeki afryka±skie: Niger (4160 km), Zambezi (2660 km), Limpopo (1600 km) i Oranie (1860 km) r≤wnie┐ nie stanowi▒ dogodnych dr≤g do ┐eglugi. Ju┐ o wiele lepiej przedstawiaj▒ siΩ pod tym wzglΩdem dop│ywy Zairu, zw│aszcza Ubangi, nios▒ca ogromne masy wody, oraz dop│yw Nigru Benue, tudzie┐ Czarna Volta i Senegal. Natomiast prawie wszystkie rzeki afryka±skie podobnie jak Zair, ╢rodkowy bieg Nilu i Zambezi, stanowi▒ ogromn▒ rezerwΩ energetyczn▒, ocenian▒ na oko│o 1500 mld KWh rocznie, co stanowi│oby bez ma│a trzeci▒ czΩ╢µ ╢wiatowego potencja│u energetycznego rzek. Byµ mo┐e ju┐ w niedalekiej przysz│o╢ci stanie siΩ ona wa┐nym ╝r≤d│em rozwoju gospodarczego Afryki. Opanowanie tej energii bΩdzie tym │atwiejsze, ┐e na odcinkach wodospadowych rzeki p│yn▒ przewa┐nie w w▒skich dolinach prze│omowych, w kt≤rych budowa zap≤r bΩdzie stosunkowo │atwa. Dowodem tego by│o zbudowanie w 1962 roku na pograniczu Zambii i Rodezji ogromnej tamy i elektrowni wodnej Kariba na Zambezi. Przy tej zaporze powsta│o jedno z najwiΩkszych na ╢wiecie sztuczne jezioro o powierzchni przesz│o 5 tys. km2, a zdolno╢µ produkcyjna elektrowni ma osi▒gn▒µ oko│o 8 mld KWh rocznie.

Afryka ma niewiele jezior. Tylko na wschodzie kontynentu, od Zambezi do Morza Czerwonego, ci▒gnie siΩ pas wielkich jezior zajmuj▒cych dna row≤w tektonicznych: Tanganika najg│Ωbsze po Bajkale jezioro ╢wiata (1435 m), Malawi (Masa), Edwarda, Rudolfa, Mueru i Tana. NajwiΩksze jezioro Afryki - Wiktoria-obejmuj▒ce 68 tys. km2 powierzchni zajmuje dno rozleg│ej niecki. Wielko╢ci▒ ustΩpuje tylko Morzu Kaspijskiemu i jezioru G≤rnemu w USA. Podobnego typu jest po│o┐one w centrum kontynentu jezioro Czad o powierzchni zmieniaj▒cej siΩ od 11 do 22 tys. km2, zale┐nie od wysoko╢ci opad≤w. Jest ono bardzo p│ytkie, a w latach suchych przekszta│ca siΩ w wielkie b│oto.

Znaczenie komunikacyjne jezior afryka±skich jest niewielkie. Tylko na Tanganice i Wiktorii odbywa siΩ regularna ┐egluga towarowa i pasa┐erska. Natomiast daleko wiΩksze znaczenie maj▒ dla po│ow≤w ryb s│odkowodnych.

Ludno╢µ

Zaludnienie Afryki, kt≤ra w ostatnich 300 latach straci│a na skutek handlu niewolnikami i tΩpienia Murzyn≤w przez bia│ych kolonizator≤w od 50 do 100- mln ludzi, obecnie szybko ro╢nie. Od 1920 do 1980 roku, a wiΩc w ci▒gu 60 lat zwiΩkszy│o siΩ ze 143 mln do 469 mln, a do roku 1990 ma osi▒gn▒µ 616 mln. Na ludno╢µ pochodzenia europejskiego przypada oko│o 6 mln, czyli niewiele ponad 1,5% og≤│u ludno╢ci. Przesz│o po│owa bia│ych zamieszkuje RepublikΩ Po│udniowej Afryki, gdzie │agodny klimat, ┐yzna gleba i wielka obfito╢µ surowc≤w mineralnych od dawna przyci▒ga│y europejskich kolonizator≤w.

Drugie du┐e skupisko ludno╢ci pochodzenia europejskiego obejmuje kraje Maghrebu, tj. Maroko, AlgieriΩ i TunezjΩ. Podobnie jak Anglicy i Burowie (Holendrzy) w RPA, tak tutaj Francuzi stanowili do niedawna bardzo liczn▒ warstwΩ uprzywilejowan▒. Po odzyskaniu niepodleg│o╢ci przez AlgieriΩ oko│o milion Francuz≤w wyemigrowa│o do Francji i Hiszpanii, a ich przedsiΩbiorstwa: kopalnie, fabryki, hotele, domy czynszowe, ziemia itp. przesz│y w rΩce Arab≤w lub zosta│y upa±stwowione.

Reszta ludno╢ci bia│ej pochodzenia europejskiego jest rozproszona po ca│ej Afryce, stanowi▒c w╢r≤d ludno╢ci murzy±skiego pochodzenia drobne wysepki. W miastach i w o╢rodkach g≤rniczo-przemys│owych zw│aszcza w Zimbabwe i w Szabie, jest ich nieco wiΩcej, przy czym zamieszkuj▒ zwykle odrΩbne dzielnice. Po prawie ca│kowitej likwidacji kolonializmu znaczna czΩ╢µ ludno╢ci bia│ej opu╢ci│a AfrykΩ. przenosz▒c siΩ najczΩ╢ciej do by│ych metropolii. Tak by│o w Algierii i Tunezji, tak w Ugandzie, Zairze, Zambii, Angoli i w wielu innych nowo powsta│ych pa±stwach afryka±skich. W pierwszym rzΩdzie wyemigrowali w│a╢ciciele przedsiΩbiorstw g≤rniczych, przemys│owych uraz urzΩdnicy pa±stwowi, s│u┐ba techniczna i ekonomiczna, co wywo│a│o powa┐ne trudno╢ci organizacyjne w funkcjonowaniu aparatu pa±stwowego i w ┐yciu gospodarczym wielu kraj≤w. S▒ one stopniowo usuwane przez kszta│cenie w│asnych kadr technicznych, szkolnych, s│u┐by zdrowia itp. oraz przez anga┐owanie specjalist≤w europejskich, bardzo czΩsto z kraj≤w socjalistycznych, miΩdzy innymi z Polski.

LiczbΩ stale mieszkaj▒cych w Afryce Polak≤w w roku 1970 GUS ocenia│ na 3200 os≤b. Obecnie jest ich prawdopodobnie znacznie wiΩcej, gdy┐ coraz wiΩcej Polak≤w nap│ywa z kraju na czas okre╢lony do realizacji konkretnych zada± w szkolnictwie wy┐szym, w budowie kopal±, fabryk i ca│ych osiedli. Przyk│adem mo┐e tu s│u┐yµ Libia, gdzie od wielu lat pracuje bardzo wielu polskich specjalist≤w.

W Afryce P≤│nocnej wiΩkszo╢µ ludno╢ci stanowi▒ Arabowie i spokrewnieni z nimi Berberowie i Tuaregowie. Arabowie s▒ ╢wietnymi kupcami i rolnikami; wytworzyli wysok▒ kulturΩ, a po odzyskaniu niepodleg│o╢ci i wyemigrowaniu znacznej czΩ╢ci Francuz≤w stosunkowo szybko stworzyli w│asny aparat administracyjny i gospodarczy. Dla jego doskonalenia z powodzeniem kszta│c▒ w│asne kadry in┐ynier≤w, ekonomist≤w, prawnik≤w, lekarzy itp. Przoduje w tej akcji Egipt i Algieria, kt≤re najenergiczniej pozbywaj▒ siΩ europejskich kolonizator≤w i buduj▒ swoje pa±stwa uwzglΩdniaj▒c w pewnym stopniu elementy socjalizmu. W Maroku i na p≤│nocy Sahary przewa┐aj▒ Berberowie, bΩd▒cy doskona│ymi ogrodnikami, a w g│Ωbi Sahary - koczownicy Tuaregowie.

AfrykΩ na po│udnie od Sahary zamieszkuj▒ zwart▒ mas▒ Murzyni. Dziel▒ siΩ oni pod wzglΩdem rasowym i jΩzykowym na plemiona grupy suda±skiej i grupy Bantu. Suda±czycy zamieszkuj▒ obszary rozci▒gaj▒ce siΩ pomiΩdzy Sahar▒ na p≤│nocy i puszczami r≤wnikowymi na po│udniu, a wiΩc g│≤wnie stepy i sawannΩ. Ich liczbΩ szacowano do niedawna na oko│o 60 mln os≤b, podczas gdy Arab≤w razem z Berberami tylko na oko│o 45 mln. S▒ wysocy, dobrze zbudowani i silni. »yj▒ g│≤wnie z hodowli byd│a, owiec, k≤z i wielb│▒d≤w, ale na obszarach wilgotniejszych lub sztucznie nawadnianych, trudni▒ siΩ r≤wnie┐ upraw▒ roli. Uprawiaj▒ proso murzy±skie - durrΩ, fasolΩ, jΩczmie±, kukurydzΩ, orzeszki ziemne, a tu i ≤wdzie r≤wnie┐ bawe│nΩ. Tam gdzie dochodz▒ do strefy le╢nej, uprawiaj▒ opr≤cz tego banany, palmΩ oleist▒, kawΩ, kakaowiec i bataty.

Jak ju┐ wspomniano, w latach 1972-1976, na skutek katastrofalnej suszy, wyniszczenia pastwisk stepowych i sawanny, znaczna czΩ╢µ wΩdrownych plemion suda±skich przewΩdrowa│a do strefy le╢nej, gdzie zmiesza│a siΩ z Murzynami plemion Bantu. Odbywa siΩ to nie bez konflikt≤w gospodarczych, kulturalnych i politycznych, kt≤re utrudniaj▒ stabilizacjΩ ┐ycia. Je┐eli poch≤d Sahary na po│udnie nie zostanie powstrzymany, nap≤r plemion suda±skich na obszary le╢ne Bantu doprowadzi do pog│Ωbienia siΩ konflikt≤w plemiennych.

Murzyni Bantu, kt≤rych liczbΩ szacuje siΩ na oko│o 80 mln os≤b, zamieszkuj▒ AfrykΩ Centraln▒, a wiΩc ca│▒ strefΩ le╢n▒ oraz AfrykΩ Wschodni▒ i Po│udniow▒. Plemiona Baganda i Warundi na wschodzie, a Balunda i Buszongo na zachodzie posiada│y ongi╢ wielkie organizacje pa±stwowe i zna│y od bardzo dawna nie tylko uprawΩ roli i hodowlΩ, ale r≤wnie┐ i g≤rnictwo. W ci▒gu wiek≤w panowania kolonizator≤w europejskich ich pa±stwa i kultura zosta│y zniszczone, a ┐ycie plemion zosta│o cofniΩte do stanu pierwotnego. Dopiero w ci▒gu ostatnich kilkunastu lat, po zrzuceniu jarzma kolonialnego, po odzyskaniu niepodleg│o╢ci, ple. miona Bantu, jak zreszt▒ i Suda±czycy, szybko d╝wigaj▒ siΩ na wy┐szy poziom.

Na og≤│ wschodnie plemiona Bantu ┐yj▒ g│≤wnie z rolnictwa oraz hodowli byd│a i k≤z. Sprzyjaj▒ temu dobre warunki glebowe i klimatyczne. W rejonie wielkich jezior, a zw│aszcza w Ugandzie, Kenii i Tanzanii rolnictwo stoi na stosunkowo wysokim goziomie i opr≤cz jΩczmienia i kukurydzy obejmuje uprawΩ pszenicy, ry┐u, kawy, sizalu, bawe│ny, tytoniu, ro╢lin str▒czkowych, trzciny cukrowej. ZawdziΩcza to z jednej strony sprzyjaj▒cym warunkom przyrodniczym i stosunkowo wysokiemu poziomowi kulturalnemu ludno╢ci, a z drugiej wieloletnim wp│ywom gospodarstw plantacyjnych, kt≤rych tu by│o szczeg≤lnie wiele i kt≤re po╢rednio przyczyni│y siΩ do podnoszenia kultury rolnej indywidualnych gospodarstw murzy±skich.

Zachodnie plemiona Bantu stoj▒ na znacznie ni┐szym poziomie a w strefie le╢nej dorzecza Zairu i Ubangi trudni▒ siΩ rolnictwem przewa┐nie systemu kopieniackiego, bez u┐ycia p│uga. Hodowla byd│a, kt≤ra jeszcze przed kilkunastu laty nie odgrywa│a prawie ┐adnej roli ze wzglΩdu na plagΩ muchy tse-tse, obecnie, po jej zwalczeniu, zaczyna siΩ szybko powiΩkszaµ.

OdrΩbn▒ grupΩ Murzyn≤w stanowi▒ Niloci, zamieszkuj▒cy dorzecze g≤rnego Nilu oraz sawannΩ Afryki Wschodniej. Ich liczebno╢µ szacuje siΩ na oko│o 10 mln os≤b. W╢r≤d plemion etiopskich, licz▒cych oko│o 24 mln os≤b, najliczniejsi s▒ Amharowie. Stworzyli oni najstarsze po Egipcie pa±stwo afryka±skie, kt≤re obecnie, po obaleniu monarchii Haile Selassie, wprowadza elementy ustroju socjalistycznego.

W╢r≤d po│udniowych plemion Bantu przewa┐aj▒ Beczuanowie i Zulusi; trudni▒ siΩ oni pasterstwem, hodowl▒ i upraw▒ roli, a ponadto w Zairze w prowincji Szaba, w Zambii, Zimbabwe i Transwalu pracuj▒ masowo w g≤rnictwie i hutnictwie metali kolorowych oraz na plantacjach i w gospodarstwach domowych bia│ych kolonist≤w. Masowo przenosz▒ siΩ domiast, kt≤re wskutek tego rosn▒ nies│ychanie szybko. I tak np. Kinszasa, kt≤ra w 1960 r. nie mia│a nawet 1 miliona mieszka±c≤w, liczy│a ich w 1975 r. ju┐ ponad 2 miliony. Podobn▒ tendencjΩ gwa│townego rozrastania siΩ miast afryka±skich widaµ prawie w ca│ej Afryce. Jest to objaw patologiczny, bowiem nie idzie w parze z rozwojem przemys│u i innych czynnik≤w miastotw≤rczych, powoduj▒c rozrastanie siΩ slums≤w i potΩgowanie siΩ napiΩµ spo│ecznych. Ponadto prowadzi do ogo│ocenia wsi z ludno╢ci i staje siΩ wa┐n▒ przyczyn▒ zahamowania rozwoju rolnictwa.

W r≤wnikowych puszczach dorzecza Zairu utrzyma│y siΩ jeszcze najprymitywniejsze plemiona pigmejskie, ┐yj▒ce ze zbieractwa i │owiectwa, a w Namibii resztki Buszmen≤w i Hotentot≤w, kt≤rych wypar│y na obszary p≤│pustynne zdobywcze plemiona Bantu.

Na po│udniowe-wschodnich kra±cach kontynentu, w granicach RPA, zw│aszcza w Natalu, do╢µ du┐▒ grupΩ ludno╢ci stanowi▒ Hindusi, kt≤rych sprowadzono tam kiedy╢ na plantacje trzciny cukrowej. Obecnie spotyka siΩ w╢r≤d nich sporo kupc≤w i przedstawicieli wolnych zawod≤w. Nale┐y podkre╢liµ, ┐e w walce wyzwole±czej przeciw kolonialistom Hindusi bior▒ obok Murzyn≤w czynny udzia│ i nieraz staj▒ siΩ przyw≤dcami ruch≤w wolno╢ciowych. W Republice Po│udniowej Afryki ruchy te gwa│townie rosn▒, przybieraj▒c formΩ otwartej walki zbrojnej. Wreszcie na Madagaskarze przewa┐a ludno╢µ pochodzenia indonezyjskiego - Malgasze, kt≤ra po uzyskaniu niepodleg│o╢ci stopniowo likwiduje pozosta│o╢ci kolonializmu, upa±stwawiaj▒c zagraniczne przedsiΩbiorstwa przemys│owe i plantacyjne.

JΩzyki

GΩsto╢µ zaludnienia

Afryka jest bardzo rzadko zaludniona. Na 1 km2 powierzchni przypada│o tam w 1980 r. zaledwie 19 os≤b, ale na skutek ogromnego przyrostu naturalnego ludno╢ci, dochodz▒cego w niekt≤rych krajach do 3% rocznie, zwiΩksza siΩ w ostatnich latach, bardzo szybko. Og≤lnie bior▒c, gΩsto╢µ zaludnienia jest tu najbardziej zwi▒zana z poziomem rozwoju rolnictwa, rzadziej z g≤rnictwem i przemys│em przetw≤rczym. Trzeba jednak przyznaµ, ┐e po II wojnie ╢wiatowej, kt≤ra w niema│ej mierze przyspieszy│a eksploatacjΩ i przetw≤rstwo nowo odkrytych surowc≤w mineralnych, jak zw│aszcza miedzi w Zairze (Szaba) i Zambii, rudy ┐elaza w Liberii, Siewa Leone i Mauretanii, boksyt≤w w Ghanie i Kamerunie, uranu, chromu i kobaltu w RPA i Zairze, a przede wszystkim ropy naftowej w Libii, Algierii, Nigerii i Angoli (Kabinda) doprowadzi│y szybko do powstania wielu o╢rodk≤w g≤rniczo-przemys│owych i, co za tym nast▒pi│o, do du┐ego zagΩszczenia ludno╢ci i znacznej urbanizacji niekt≤rych rejon≤w kontynentu. ZwiΩkszy│o to migracje ludno╢ci ze wsi do o╢rodk≤w przemys│owych i do miast, pog│Ωbiaj▒c dysproporcje w zagΩszczeniu ludno╢ci. Podczas gdy w dolinie i w delcie Nilu gΩsto╢µ zaludnienia wynosi przeciΩtnie 500 os≤b, a w niekt≤rych prowincjach delty nawet 1000, to na olbrzymich obszarach Sahary, Kalahari i Namibii poni┐ej 1 osoby, w dorzeczu Zairu, G≤rnego Nilu, w Angoli i w wiΩkszo╢ci Mozambiku tylko 2-5 os≤b na km2.

Bardzo gΩsto s▒ zaludnione rolnicze obszary Kenii i Ugandy, gdzie u podn≤┐y Kilimand┐aro ┐yje ponad 150 os≤b na km2, w Rwandzie 166, w Burundi 143, a na wyspie Mauritius 450 os≤b na 1 km2. Du┐▒ gΩsto╢ci▒ odznaczaj▒ siΩ kraje le┐▒ce nad Zatok▒ Gwinejsk▒, zw│aszcza Nigeria po│udniowe-wschodnia, gdzie gwa│townie ro╢nie g≤rnictwo i przetw≤rstwo ropy naftowej. Spo╢r≤d pozosta│ych kraj≤w afryka±skich do╢µ du┐e zagΩszczenie ludno╢ci maj▒ przybrze┐ne obszary Maroka, Algierii i Tunezji, gdzie od wiek≤w rozwija│o siΩ rolnictwo i handel z europejskimi krajami ╢r≤dziemnomorskimi. Obecnie rozwija siΩ tam na wielk▒ skalΩ wydobycie i przetw≤rstwo ropy naftowej i gazu ziemnego, co │▒cznie z rozwiniΩtym, ju┐ dawniej przemys│em fosforowym, metali kolorowych i rolno-spo┐ywczym doprowadzi│o do szybkiego wzbogacenia siΩ tego regionu. Zmienia siΩ tam szybko struktura gospodarcza i co nas w tym miejscu najbardziej interesuje gΩsto╢µ zaludnienia. Wreszcie dosyµ du┐ym zagΩszczeniem ludno╢ci odznaczaj▒ siΩ po│udniowe-wschodnie g≤rniczo-przemys│owe prowincje RPA, gdzie opr≤cz przemys│u przyci▒ga ludno╢µ intensywne rolnictwo, dobrze rozwiniΩta sieµ komunikacyjna i wysoki poziom ┐ycia ludno╢ci.