Rzec mozna, ze nowoczesny podmiot nie istnieje bez zrozumienia, iz na pewnym poziomie, z troche innej perspektywy jestem jednym wielkim g≤wnem. Co wiecej, nowoczesna subiektywnosc pojawia sie wtedy, gdy podmiot widzi siebie "wybitym ze stawu", odcietym od pozytywnego porzadku rzeczy. Mozemy powiedziec, ze cyborg, tak jak go pojmuje Donna Haraway, widziany z pozycji: zewnetrznosc - intymnosc - z czego Lacan ukul pojecie: "zewnetrzna intymnosc" - jest wlasnie takim "jednym wielkim g≤wnem". Stawiam teze, ze wirtualna rzeczywistosc jest miejscem, gdzie podmiot, widzi siebie "wybitym ze stawu".

W swojej ksi▒┐ce z roku 1997, zatytu│owanej FIKCJA ZREKONSTRUOWANA: NOWE MEDIA, WIDEO, SZTUKA, POSTSOCJALIZM I RETROAWANGARDA, opisa│am zwiΩ╝le koncepcjΩ zak│adaj▒c▒ powstanie u progu trzeciego tysi▒clecia dw≤ch matryc aktywnych graczy rozpoznawalnych we Wschodniej i Zachodniej Europie i osadzonych w rzeczywistosci nowych medi≤w. Chodzi tu mianowicie o zachodnioeuropejska "Matryce Met≤w Spolecznych" oraz o wschodnioeuropejska "Matryce Potwor≤w". Koncepcja ta nie tylko rodzi pytania sklaniajace do refleksji, ale tez wskazuje na wzajemne przenikanie sie niekt≤rych element≤w sfer politycznej i analitycznej. W niniejszym eseju chcΩ ten ostatni problem om≤wic szerzej.

Czy wschodnioeuropejskie "Potwory" - w przeciwienstwie do fantazji Internetu i jego przytlaczajacej globalizacji przedstawianej w utopijnym marzeniu o (wirtualnej?) spolecznosci, w kt≤rej stosunki wymiany maja byc harmonijne i uniwersalne - to tylko istoty zrodzone z fantazji, czy realni, przerazajacy sasiedzi, kt≤rzy odrzucaja filantropijna ideologie Zachodu oparta na zasadach dzielenia sie i czystej wymiany?

Po pierwsze, bede usilowala zdefiniowac i wskazac raczej na wylom (a nie ciaglosc) w stosunkach miedzy spolecznosciami Europy Zachodniej i Wschodniej. (...) ╙w wylom mozna przyr≤wnac do przepa╢ci pomiedzy dwiema freudowskimi koncepcjami przeniesienia. Dzisiaj pr≤buje sie, przy pomocy nieomalze wscieklej kampanii, wypelnic lukΩ, by m≤c symulowac ciaglosc. W kampanii tej operuje sie sloganami (kt≤rych domaga sie Zach≤d, a kt≤re wdrazane sa w Europie Wschodniej, czy moze odwrotnie): BIOGRAFIA zamiast TEORII, i, TERAPIA zamiast TEORII. Ten drugi slogan urasta do rangi antidotum, jakie proponuja liczni (choc nie wszyscy) zachodnioeuropejscy Aktywisci (zwiazani z Mediami). Te zabiegi nale┐y postrzegaµ jako gest wymazania. Mo┐na go przyr≤wnaµ do typowej sceny w filmie sensacyjnym lub thrillerze: gdy czarny charakter chce uporz▒dkowa┐ zagracony st≤│, jednym zamaszystym ruchem str▒ca wszystko, co na nim siΩ znajduje. Chwila, poprzedzajaca gest wymazania, przypomina pr≤znie, kt≤ra Slavoj Zizek, wesp≤l z Lacanem, okreslil, w duzym przyblizeniu, w spos≤b nastepujacy: na pytanie - "Czy pr≤znie te mozna uznac (doswiadczyc jej, tzn. znalezc sie w owej chwili, kt≤ra poprzedza gest upodmiotowienia) za podmiot - Lacan odpowiada TAK, choc Althuser, Derrida i Badiou na to samo pytanie dali odpowiedz przeczaca. Podmiot jest w tej samej chwili zar≤wno ontologiczna caloscia, luka w absolutnie skurczonej subiektywnosci, jak i stanem zerwania zwiazk≤w podmiotu z rzeczywistoscia.

Po drugie, spr≤buje tez dac pewne wskaz≤wki odnosnie uwidmowienia. W swej ksiazce "Spectres de Marx" ("Widma Marksa") Jacques Derrida posluzyl sie terminem "widmo" na oznaczenie nieuchwytnej pseudomaterialnosci, kt≤ra obala klasyczne ontologiczne opozycje rzeczywistosci i iluzji. Zizek wysuwa hipoteze, iz byc moze powinnismy szukac tu ostatniej oazy ideologii, formalnej matrycy, na kt≤ra przeszczepiono r≤znorodne formacje ideologiczne:

"Powinnismy uznac fakt, ze nie ma rzeczywistosci bez widma - ze krag rzeczywistosci zamknac mozna tylko przy pomocy niesamowitego widmowego suplementu. Dlaczego zatem nie ma rzeczywistosci bez widma? Poniewaz [dla Lacana] rzeczywistosc nie jest "rzecza sama w sobie" - jest (raczej) zawsze - juz opisana symbolami, a problem tkwi w tym, ze symbole zawsze ostatecznie zawodza, ze nigdy przy ich pomocy nie udaje sie w pelni "oddac" tego, co rzeczywiste... [To co rzeczywiste] powraca w postaci widmowych zjaw. "Widma" nie nalezy mylic z "symboliczna fikcja" (...) rzeczywistosc nigdy nie jest bezposrednio "soba"; przejawia sie jedynie poprzez swoje niekompletne, zawodne symbole, natomiast widmowe zjawy ukazuja sie dokladnie w owej luce, kt≤ra na zawsze oddziela rzeczywistosc od tego, co rzeczywiste, i z powodu kt≤rej rzeczywistosc ma charakter (symbolicznej) fikcji: widmo przydaje tresci temu, co ucieka przed (zbudowana na symbolach) rzeczywistoscia." (Slavoj Zizek, Introduction: The Spectre of Ideology, in Mapping Ideology, patrz str. 26- 28). To tlumaczy r≤wniez tytul mojej ksiazki Fikcja zrekonstruowana (1997).

Rzec mozna, ze nowoczesny podmiot nie istnieje bez zrozumienia, iz na pewnym poziomie, z troche innej perspektywy jestem jednym wielkim g≤wnem. Co wiecej, nowoczesna subiektywnosc pojawia sie wtedy, gdy podmiot widzi siebie "wybitym ze stawu", odcietym od pozytywnego porzadku rzeczy. Mozemy powiedziec, ze cyborg, tak jak go pojmuje Donna Haraway, widziany z pozycji: zewnetrznosc - intymnosc - z czego Lacan ukul pojecie: "zewnetrzna intymnosc" - jest wlasnie takim "jednym wielkim g≤wnem". Stawiam teze, ze wirtualna rzeczywistosc jest miejscem, gdzie podmiot, widzi siebie "wybitym ze stawu". Rozwazmy pokr≤tce, co sie dzieje w klasycznej sytuacji rzeczywistosci wirtualnej. Uzytkownik/uzytkowniczka znajduje sie w okreslonej intersubiektywnej relacji ze swoim sobowt≤rem. Kr≤tko m≤wiac, ≤w sobowt≤r jest czyms w rodzaju uzewnetrznienia - czyms w rodzaju widmowego stworzenia czy sobowt≤ra, niesmiertelnego przedmiotu wyposazonego w libido, slynnej lameli Lacana. Owo widmowe stworzenie mozna by okreslic jako ekskrementalna narosl, niezniszczalny przedmiot zyjacy poza smiercia, kt≤ry nie ma zadnej ustalonej pozycji w symbolicznym porzadku. Nasuwa to wniosek, ze cyberprzestrzen ciagle wyjawia nam nie tylko to, iz tam (poza wirtualnym swiatem) czeka nas cos w rodzaju przerazajacej reszty, kt≤rej nie spos≤b calkowicie zintegrowac z wirtualnym swiatem, ale tez to, iz r≤wniez owa reszte zobaczyc mozna od czasu do czasu w przestrzeni wirtualnej i w cyberprzestrzeni. Tego rodzaju rozszczepienie pomiedzy tym, co wyobrazone, a tym, co rzeczywiste (niekiedy r≤wniez przedstawione na monitorze komputera jako bezksztaltna reszta, o ile jestesmy w stanie sprostac "= cw4t7abs") po jednej stronie dokladnie ukazuje dezintegracje tego, co w rzeczywistosci jest nieomal pozbawione tresci (to pojawia sie w Internecie), po drugiej stronie natomiast - surowa, materialna reszte tego, co rzeczywiste, a co nie zostalo zintegrowane z obrazem. Do owej obrzydliwej reszty zalicza sie tez PROJEKT AMBASADY NSK, stworzony przez grupe IRWIN z Ljubljany. Napotykamy tam, zamiast Ambasady, zewnetrzna intymnosc przestrzeni publicznej w mieszkaniu prywatnym, gdzie dusimy sie w niemalze klaustrofobicznej atmosferze domu rodzinnego. To nie prawdziwa Ambasada, lecz scenografia wok≤l kuchennego stolu. Albo rosyjscy artysci: Oleg Kulik i jego koszmarne zagryzanie zwierzat czy Aleksander Brener wystepujacy jako bokser - wszystkie te prace i doswiadczenia z pogranicza percepcji ukazuja nam zewnetrzna intymnosc obrzydliwej reszty - jeszcze przed jej ewentualnym przeksztalceniem sie w to, co wzniosle. Przeskoczmy teraz do Europy i jej realnej przestrzeni, by zobaczyc, jak ≤w temat omawia sie w Internecie poprzez tak kluczowe listy, tworzace krytyczny obraz medi≤w i swiata, jak Nettime, Syndicate itd. Mozna tam przeczytac (i odpowiedziec na nie) kilka interesujacych artykul≤w na temat Europy Wschodniej, kt≤re skr≤cΩ nastΩpuj▒co: "Pomimo poczatkowej euforii, jaka Europa Zachodnia przejawiala w stosunku do Europy Wschodniej po upadku Muru Berlinskiego, Wsch≤d zawi≤dl. Nie ma tu waznych wydarzen politycznych i kulturalnych". Rozczarowanie Europa Wschodnia, kt≤ra zawiodla w procesie stawania sie stabilna przestrzenia spoleczna, mozna takze dostrzec w pracach takich uznanych filozof≤w, jak Badiou i Ranciere. Odbija siΩ to r≤wnie┐ w najwa┐niejszych prezentacjach artystycznych w Europie. Faktem jest, ze na ostatnich Documenta w Kassel (1997) pokazano tylko kilku artyst≤w z Europy Wschodniej. Wed│ug Catherine David - autorki Documenta - "faktycznie nie by│o w czym wybieraµ (...) to rezultat pr≤┐ni w│a╢ciwej Europie Wschodniej, a nie rezultat wybor≤w". Wydaje siΩ, ┐e Europa Wschodnia po raz drugi siΩ zagubi│a, choµ nie tak dawno, bo w 1989 roku zdawa│a siΩ byµ na dobrej drodze.

Czym jest Wschodnia Europa, gdy wype│ni│o siΩ ju┐ jej przeznaczenie - gdy od upadku Muru Berli±skiego dzieli j▒ ju┐ prawie dekada? O to samo pyta Slavoj Zizek, i odpowiada tak jak Lacan, kt≤ry interpretuj▒c mit o Edypie skupiaj▒c siΩ na dziedzinie, kt≤ra w wiΩkszo╢ci wypadk≤w pomijana jest przy tej okazji: Co jest poza Edypem; czym jest sam Edyp, gdy juz wypelnil swoje przeznaczenie? - pytanie, kt≤re mozna by zadac po obejrzeniu takich film≤w jak Bladerunner czy Seven. Co dzieje sie nazajutrz? Rzec tez by mozna: Co dzieje sie, gdy zycie zaczyna sie toczyc swoim zwyklym rytmem? Jak to ujal Lacan w "Seminar II", od poczatku tragedii wszystko prowadzi nas do uznania faktu, ze Edyp jest jedynie ziemskim odpoczynkiem, reszta, Rzecza ograbiona z wszelkiej powloki. M≤wimy tu o obszarze, kt≤ry, zgodnie z psychoanaliza, mozna nazwac obszarem pomiedzy smiercia symboliczna a rzeczywista. Gl≤wnym zr≤dlem przerazenia jest owo zycie poza smiercia, kt≤re Lacan okreslil mianem "lamela" [zr≤dlo niesmiertelne i niezniszczalne, zycie wypr≤znione i opr≤znione z symbolicznej struktury].

Wydaje sie, ze po upadku Muru Berlinskiego Europa Wschodnia znalazla sie w okropnej fazie przejsciowej, w wyniku czego przemienila sie w nierozdzielna reszte, w pozbawiona tresci czastke okruchu rzeczywistosci, kt≤ra pochlonela juz caly potencjal wytworzony w poprzedniej fazie jej istnienia. Europa Wschodnia znalazla sie w sytuacji podobnej do tej, jaka opisuje Zizek, gdy po raz kolejny przedstawia sytuacje Edypa po wypelnieniu sie jego symbolicznego przeznaczenia (tj. kiedy Edyp, nieswiadomy niczego, zabija swojego ojca i poslubia matke). Po wypelnieniu swojego symbolicznego przeznaczenia Edyp jest niepodzielna reszta, pozbawiona tresci czastka okruchu rzeczywistosci. Ucielesnia to, co Lacan nazywa plus-de-jouir, nadmiar przyjemnosci, naddatek, kt≤rego istoty nie objasni zadna symboliczna idealizacja. Jednakze - i to ma decydujace znaczenie dla zrozumienia odmienionej, przegranej pozycji Europy Wschodniej dla Innego - uzywajac pojecia plus-de-jouir, Lacan zrecznie manipuluje dwuznacznoscia tego terminu, kt≤ry w jezyku francuskim oznacza jednoczesnie "wiecej" i "nigdy wiecej" przyjemnosci"! Edyp, po wypelnieniu swojego przeznaczenia, jest plus d'homme, co oznacza r≤wnocze·nie nadmiar jak i brak cz│owiecze±stwa. Edyp jest czlowiekiem warunkowo; jest ludzkim potworem i jako taki - paradygmatycznym przykladem nowoczesnego podmiotu, jako ze jego potwornosc jest strukturalna, a nie przypadkowa. Uwzgledniajac te definicje i podobienstwo sytuacji, mozemy okreslic Europe Wschodnia jako plus d'Europe Oriental. Europa Wschodnia jest naddatkiem Europy i nie do╢µ Europ▒. A zatem jest ekskrementaln▒ reszt▒. ProszΩ pozwoliµ mi w tym miejscu zmieniµ optykΩ dyskursu, bym mog│a stwierdziµ, ┐e to niekoniecznie jest co╢ z│ego. Przyj▒wszy lameliczny punkt widzenia powiemy, ┐e nowoczesny podmiot nie istnieje bez zrozumienia, ze na pewnym poziomie, z nieco innej perspektywy, jestem jednym wielkim g≤wnem. Istotnie, jest to pierwszy warunek, jaki Europa Wschodnia musi zaakceptowac, azeby m≤c przyjac wszystkie atrybuty nowoczesnej subiektywnosci. Dopiero z tej nierozlacznie ekskrementalnej pozycji Europa Wschodnia moze ostatecznie wylonic sie, czy tez byc postrzegana, jako podmiot. Co wiecej, klasyczna ontologia, wedlug Zizka, koncentrowala sie na triadzie tego, co prawdziwe, piΩkne i dobre. Dla Lacana te trzy pojΩcia s▒ graniczne - dobro jest mask▒ diabolicznego z│a (np. rosyjski artysta Kulik wystΩpuj▒cy w roli psa czy przedstawienia zatytu│owane "Was ist Kunst?", autorstwa belgradzkiej artystki Rasy Todosijevic, kt≤ra w latach 70., dos│ownie si│▒ pr≤bowa│a wydobyµ z kobiet odpowied╝ na pytanie: "Czym jest sztuka?" ochlapuj▒c im twarze czarn▒ farb▒); piΩkno mask▒ brzydoty (np. seria 100 obraz≤w grupy IRWIN, r≤wnie┐ zatytu│owana: "Was ist Kunst?", wystawy Laibachkunst); a to, co prawdziwe jest mask▒ cenyralnej pr≤┐ni, wok≤│ kt≤rej grawituje ka┐da symboliczna struktura (np. flaga rumu±ska po tak zwanej Rewolucji Rumu±skiej z dziur▒ zamiast gwiazdy).

Spos≤b, w jaki okre╢li│am podmiot i zreformu│owa│am pojΩcie "Matrycy Wschodnioeuropejskiego Potwora", ma s│u┐y┐ rozwojowi dyskusji na temat mo┐liwych sposob≤w dzia│ania (i ┐ycia?) w Europie oraz na temat sieci powi▒za±. Co wiΩcej, pozwala nam raz jeszcze przyjrzeµ sie zjawiskom emancypacji i oporu. Zdaniem Jeliki Sumic-Riha, powinnismy najpierw dostrzec r≤znice pomiedzy modernistyczna emancypacja a wsp≤lczesnym postmodernistycznym oporem. Rozwiazanie modernistyczne - kt≤re polega na obstawaniu przy wiernosci wzgledem polityki, gdzie polityka zdaje sie jest poczytywana za drogocenny skarb - sugeruje, ze nic sie nie wydarzylo [zamro┐enie czasu]. Op≤r postmodernistyczny opisac mozna jako dyskurs histeryczny, jako ciagle wytwarzanie watpliwego "nie", kt≤re zwyczajnie obraca op≤r przeciw mysli. (Odnosnie owych rozr≤znien, por≤wnaj Jelica Sumic-Riha!). Por≤wnac to r≤wniez mozna do dosc imponujacej krucjaty przeciwko teorii i wiedzy teoretycznej, kt≤ra w szczeg≤lnosci podtrzymuja w dzisiejszych czasach niekt≤rzy teoretycy i aktywisci zwiazani z mediami. Azeby dotrzec do konkluzji, przypatrzmy sie przez moment czterem metodom dyskursu wyszczeg≤lnionym przez Lacana: dyskursowi mistrza, dyskursowi uniwersyteckiemu, dyskursowi histeryka i dyskursowi analityka. Mistrz nadaje nazwe wydarzeniu, przemieniajac je w nowego mistrza oznaczajacego (signifier-master), kt≤ry ma zagwarantowac ciaglosc konsekwencji wydarzenia. Histeryk przyjmuje wobec wydarzenia pelna watpliwosci postawe niezgody. Mistrz pragnie zachowac ciaglosc, histeryk - przepasc. Dyskurs uniwersytecki zmierza do tego, by wypelnic skutki - by zneutralizowac skutki, jak gdyby nic sie nie wydarzylo. Aby zrozumieπ, jakie znaczenie majα owe cztery dyskursy dla dzisiejszego zaanga²owania polityki w teoriµ medi≤w i uprawianie sztuki, spr≤bujmy odpowiedzie┐ na pytanie, kt≤re nigdy dot▒d nie pojawi│o siΩ podczas debat po╢wiΩconych medialnemu aktywizmowi: "Kt≤ry z owych czterech dyskurs≤w uprawia cyborg, kt≤rego Haraway uwa┐a za wcielenie polityki i ontologi w roku 2000?" (...) Wed│ug mnie, cyborg jest sam w sobie dyskursem histerycznym. Haraway konceptualizuje cyborga jako jedno wielkie g≤wno i jednocze·nie jako przedmiot wznios∙y. Oznacza to, ²e cyborg nale┐y do lancanowskiej klasy przedmiot≤w A. (W psychoanalizie Lacana przedmiot A reprezentuje dwuznacznosc pojecia plus-de-jouir, kt≤re oznacza r≤wnoczesnie "wiecej" i "nigdy wiecej przyjemnosci".) Biorac pod uwage wszystkie te jakze wazne elementy, powinnismy uznac Lacanowski dyskurs histeryka za konceptualny ekwiwalent Przestrzeni Wirtualnej. Jestesmy teraz gotowi dostrzec konsekwencje owego aktu homograficznego. Przestrzen Wirtualna i cyborg - jako elementy, kt≤re ulegly zalamaniu w kwadracie semiotycznym Przestrzeni Wirtualnej stworzonym przez Haraway w "Obietnicach potwor≤w" - zajmowaly te sama pozycje, co prawda i przedmiot a w Lacanowskim dyskursie histeryka. Stad, prawde pokrywa ≤w wznioslo - odrazajacy przedmiot - cyborg, podczas gdy caly dyskurs formulowany jest nadal z Ziemi. Czy jest to zatem odpowiedz na na pytanie gdzie jest nasze miejsce pomiΩdzy pomiedzy emancypacja a oporem? Czy mamy dzia∙aπ jako histerycy i wszystko poddawaπ w wαtpliwo·π po to, by stawiaπ op≤r istniejαcemu porzαdkowi symbolicznemu poprzez odmowµ przyjµcia roli przydzielonej nam przez ten porzαdek, tak jak nas ucz▒ histerycy? Czy mo┐e istnieje jaka╢ inna, lepsza opacja? Wydaje mi siΩ, ┐e odpowiedz na te pytania daje czwarty typ dyskursu: analityka. Jacgues Lacan okresla pozycje analityka w spos≤b nastepujacy: "Im wiecej swietych, tym wiecej smiechu. Oto moja zasada: trzeba wyj╢µ z kapitalistycznego dyskursu, kt≤ry nie stworzy postΩpu, je╢eli zdarzy siΩ tylko nielicznym". (Lacan, Television, str. 16). Obierajac swietego jako punkt oporu, Lacan wyraznie wskazuje na fakt, iz op≤r wobec kapitalizmu mozna uteoretycznic jedynie w kategoriach stawiajacego op≤r przykladu, kt≤ry, scisle rzecz ujmujac, ani nie jest zewnetrzny, ani wewnetrzny - usytuowany jest raczej tuz przed zewnetrznoscia, dokladnie w intymnosci wnetrza, tzn. w lacanowskiej intymnosci zewnetrznej (zewnetrznosc - intymnosc). W dyskursie analityka przedmiot okreslany jest jako czynnik sprawczy, natomiast wiedza zajmuje przestrzen prawdy. W lacanowskim dyskursie analityka czynnik sprawczy obraca sie w pr≤znie, prowokujac tym samym podmiot do konfrontacji z prawdziwo╢ci▒ swojego pragnienia. Natomiast (naddana) wiedza, znajduj▒ca siΩ na pozycji prawdy, odnosi siΩ do domniemanej wiedzy analityka i jednocze╢nie sygnalizuje, zdaniem Zizka, ┐e "nie jest neutraln▒, "obiektywn▒" wiedz▒ maj▒c▒ w│a╢ciwosci nauki, ale wiedza dotyczaca podmiotu (poddawanego psychoanalizie) w prawdziwosci jego subiektywnej pozycji". (Zizek, Four Discourses, Four Subjects, str. 80). Byc moze tedy, raz za razem, wiedzie sciezka ku "teorii i przeciw terapii". Rzec mozna, iz miedzy terapia i teoria istnieje ╢cie┐ka, kt≤ra mieszka±cy Wschodniej Europy powinni pod▒┐aµ jako "pozosta│e przy ┐yciu" nieme ofiary, kt≤re musz▒ dzieliµ siΩ swoim mΩcze±skim do╢wiadczeniem je╢li chc▒ staµ siΩ integraln▒ czΩ╢ci▒ d│ugiego │a±cucha dorobku cywilizacyjnego i teoretycznego panstw Zachodu. W jaki spos≤b zatem swiety moze uniknac oblakanej machiny produkcji? Lacan podaje rozwiazanie polegajace ostatecznie na utozsamieniu sie z tym, co zostalo: ze smieciem. Kr≤tko m≤wiac, mo┐emy i╢µ pomiΩdzy emancypacj▒ i oporem, w▒sk▒ ale radyklan▒ ╢cie┐k▒, kt≤ra ostatecznie doprowadzi nas do utozsamienia sie z bezuzyteczna reszta, smieciem, z jednym wielkim g≤wnem!