Ideologiczne marzenie o zjednoczonej Europie jest d▒┐eniem do osi▒gniΩcia (niemo┐liwej) r≤wnowagi dw≤ch sk│adnik≤w: pe│nej integracji z globalnym rynkiem przy zachowaniu specyfiki narodowej i odrΩbno╢ci etnicznej. W postkomunistycznej Europie Wschodniej dochodzi do realizacji tego marzenia w spos≤b przypominaj▒cy negatywne wizje antyutopii - mamy to, co najgorsze z obu ╢wiat≤w: nieograniczony niczym rynek w po│▒czeniu z ideologicznym fundamentalizmem.

Po roku 1990, gdy nad Wschodni▒ i ªrodkow▒ Europ▒ wreszcie opad│a "┐elazna kurtyna", Albania r≤wnie┐ stanΩ│a przed zupe│nie now▒ sytuacj▒ w ka┐dej dziedzinie ┐ycia. W kraju, gdzie nauczanie historii sztuki po impresjonizmie by│o surowo zakazane jako dzia│alno╢µ wywrotowa, do╢wiadczenie wolno╢ci przysz│o jako bolesny szok bezlito╢nie dotykaj▒cy wszystkich. Tu, gdzie prosty geometryczny kszta│t na p│≤tnie czy ksi▒┐ka o Van Goghu by│y uwa┐ane za zbrodniΩ przeciw re┐imowi, wiatr wolno╢ci przyni≤s│ totalny chaos zar≤wno w sztuce, jak i kulturze. W pierwszych latach dekady alba±scy arty╢ci rzucili siΩ ku malarstwu abstrakcyjnemu - jedynemu "zakazanemu owocowi", jaki znali. To w│a╢nie pocz▒tkowy chaos spowodowa│, ┐e prawdziwie "nowe kierunki" bardzo powoli znajdowa│y swoje miejsce. Zapocz▒tkowali je arty╢ci najm│odszego i ╢redniego pokolenia, bo panuj▒ca poprzednio izolacja albo nie zd▒┐y│a zbytnio ich dotkn▒µ albo te┐ w og≤le jej nie do╢wiadczyli. Cechowa│a ich r≤wnie┐ wielka otwarto╢µ oraz nastawienie na komunikacjΩ i wymianΩ informacji.

Dlatego te┐ w po│owie lat dziewiΩµdziesi▒tych w Albanii dopiero zaczyna│y siΩ pojawiaµ pierwsze dokonania sztuki wideo w wykonaniu student≤w Akademii Sztuk PiΩknych w Tiranie (Anri Sala, Ornela Vorbsi, Parid Cefa, Eri Daka i inni). (...) Naturalnie, te pierwsze kroki nie spowodowa│y gwa│townego wybuchu wideo artu, ani nie ukszta│towa│y ┐adnych kierunk≤w. Jednak na wystawach student≤w i m│odych artyst≤w, sztuka medi≤w zaczΩ│a zajmowaµ coraz wa┐niejsze miejsce. Wzrasta│o zainteresowanie nie tylko narracyjno╢ci▒ nowego medium, ale i jego estetyk▒, co do╢µ skutecznie wspomaga│o rozw≤j wideo instalacji. Poruszano rozmaite tamaty: od zagadnie± spo│ecznych do estetycznych, od narracji efemeralnych do problematyki niestabilnej to┐samo╢ci. W pracach Anri Sala zaczΩ│y siΩ pojawiaµ nowe tendencje narracyjne, kt≤re rozwinΩ│y siΩ w kierunku filmu dokumentalnego, do dzi╢ z powodzeniem uprawianego przez artystΩ. To prawda, ┐e Albania nie jest najodpowiedniejszym przyk│adem w dyskusji o nowych technologiach sztuki i komunikacji, ale ich daje siΩ ju┐ wyra╝nie odczuµ nawet tutaj. Arty╢ci zaczΩli podr≤┐owaµ, obserwowaµ, nawi▒zywaµ kontakty i opracowywaµ wsp≤lne projekty. Szansa prze│amania barier pobudza│a nadziejΩ na realizacjΩ nowych idea│≤w. Wszystko, co dotyczy│o ideologicznych podzia│≤w wynikaj▒cych z Socjalizmu czy Komunizmu, sta│o siΩ tematem przemy╢le± w kategoriach nowej wolno╢ci i demokracji, kt≤re latami istnia│y tylko w wyobra┐eniach alba±skich artyst≤w. Niestety tera╝niejszo╢µ okaza│a siΩ tak samo nasycona ideologi▒ i przynios│a rozczarowanie. Narzucony od wewn▒trz podzia│ ideologiczny i fizyczny przekszta│ci│ siΩ w nowy, pochodz▒cy z zewn▒trz realny i dotkliwy podzia│. Po roku 1990 nasza "ziemia obiecana" zbudowa│a wok≤│ siebie jeszcze wy┐sze i mocniejsze mury podzia│≤w, zaczynaj▒c od mur≤w wok≤│ ambasad. Oczywi╢cie, wysko rozwiniΩte technologie informatyczne i komunikacyjne zapocz▒tkowa│y pewne zmiany. Technologie te mo┐na por≤wnaµ do furtki w otaczaj▒cym nas murze. Trzeba jednak pamiΩtaµ, ┐e ka┐da furtka s│u┐y nie tylko do otwierania, ale i do zamykania. Ta druga funkcja jest bardziej widoczna, w sytuacji gdy spo│ecze±stwo nie rozwija siΩ harmonijnie. Nadto rozw≤j nowych technologii komunikacji na Ba│kanach jest czΩ╢ciowy i sporadyczny. i odbywa siΩ w kontek╢cie dziwnego i ╢miesznego globalizmu. Stwierdzenie, ┐e "dawny podzia│ na Zach≤d i Wsch≤d straci│ ju┐ aktualno╢µ" jest chyba zbyt piΩkne, aby mog│o byµ prawdziwe. Ta sympatyczna, choµ wyzywaj▒ca nazwa: "dawna Europa Wschodnia" jest niczym innym jak tylko ideologiczn▒ fasad▒. Gdy kto╢ usi│uje j▒ przekroczyµ, rozbija sobie nos o dwie plansze z wielkimi napisami "EU CITIZENS ONLY" [Wy│▒cznie obywatele UE] oraz "NON EU CITIZENS" [Obywatele spoza EU]. Mamy tu chyba do czynienia z hegemoni▒ "nowego kolonializmu" ze strony potΩ┐nego Zachodu. Kolonializm ten nie dotyczy granic ani rz▒d≤w, ale rynk≤w i kultury. Wygl▒da to na b│Ωdne ko│o, kt≤re ma tendencjΩ do nieustannego rozszerzania siΩ. Kolonializm zawsze jednak pozostaje sob▒, a my nie wiemy, czy jest on dobry czy z│y. (...) Pr≤cz om≤wionego wy┐ej przesuniΩcia, koniec lat dziewiΩµdziesi▒tych przyni≤s│ znaczny wzrost zachodnich wp│yw≤w w kulturze i formach sztuki. Tu w│a╢nie pojawia siΩ problem rozpadu stabilnych odniesie± lokalnych. Dotyczy to zreszt▒ nie tylko medi≤w i zwi▒zanych z nimi form artystycznych, ale wszelkich form sztuki wsp≤│czesnej.

Wydaje siΩ, ┐e rozw≤j technologii, zw│aszcza w o╢rodkach w│adzy na Zachodzie, zaostrzy│ "dawny podzia│" na "Rozum" i "Uczucie", a przynajmniej na nowo go zdefiniowa│. Byµ mo┐e ta sytuacja jest logicznym nastΩpstwem ci▒gle tej samej kontrowersji. Byµ mo┐e jednak zaistnia│a z powodu nowej rzeczywisto╢ci - pojawienia siΩ bazy danych - kt≤ra z zasady nie uznaje narracji i lepiej wsp≤│gra z "Rozumem". Byµ mo┐e te┐ baza danych jako nowa forma jest po prostu bardziej widoczna ni┐ jej zawarto╢µ, co prowadzi do upodobnienia. (...) W ksi▒┐eczce zatytu│owanej "Duch nadal kr▒┐y", Zizek parafrazuje globalizacjΩ w taki spos≤b: "dlaczego my, ┐yj▒cy w krajach "postkomunistycznej" Europy Wschodniej, mamy podejmowaµ zadanie ponownego znjadowania wyj╢cia z b│Ωdnego ko│a kapitalizmu? Poniewa┐ jeste╢my zmuszeni prze┐ywaµ i podtrzymywaµ sprzeczno╢ci globalnego, kapitalistycznego Nowego Porz▒dku ªwiata w najbardziej radykalnej postaci. Ideologiczne marzenie o zjednoczonej Europie jest d▒┐eniem do osi▒gniΩcia (niemo┐liwej) r≤wnowagi dw≤ch sk│adnik≤w: pe│nej integracji z globalnym rynkiem przy zachowaniu specyfiki narodowej i odrΩbno╢ci etnicznej. W postkomunistycznej Europie Wschodniej dochodzi do realizacji tego marzenia w spos≤b przypominaj▒cy negatywne wizje antyutopii - mamy to, co najgorsze z obu ╢wiat≤w: nieograniczony niczym rynek w po│▒czeniu z ideologicznym fundamentalizmem."

Produkcja artystyczna i kulturowa ujawnia nowe, ciekawe cechy, kt≤re moim zdaniem wynikaj▒ z odniesie± lokalnych, a nie z ich rozpadu. To w│a╢nie odniesienia lokalne nadaj▒ sens rozwojowi nowych kierunk≤w, a nawet stosowaniu zaawansowanych technologii. W tym momencie istotny staje siΩ problem rozpadu lub redefinicji lokalnych odniesie±. Je┐eli odbywa siΩ to tylko z powodu "kompatybilno╢ci", to ostateczny produkt bΩdzie jedynie sprytnym na╢ladownictwem, interesuj▒cym dla zachodnich kurator≤w i dla Zachodu w og≤le, poniewa┐ w│a╢nie tam mieszcz▒ siΩ centra w│adzy ustalaj▒cej regu│y gry. Je┐eli redefinicjΩ przeprowadza siΩ z powodu technologii albo dlatego ┐e "wszyscy tak robi▒", to rezultatem bΩdzie kolejna gra komputerowa i to znacznie gorszej jako╢ci ni┐ gry powsta│e w zaawansowanych technologicznie o╢rodkach zachodnich. Dlatego w│a╢nie tak wa┐ny staje siΩ konkretny obszar geograficzny. Kulturowy potencja│ nieistotny z punktu widzenia nacjonalizmu, fundamentalizmu czy etniczno╢ci, mo┐e determinowaµ okre╢lanie "lokalnych odniesie±" w nowych warunkach zmieniaj▒cych siΩ paradygmat≤w estetycznych i technologicznego postΩpu. Dotychczas nie pojawi│y siΩ ┐adne hybrydy, ale je╢li uznaµ "nowo zdefiniowane odniesienia lokalne" za potencjaln▒ postawΩ krytyczn▒, to mo┐e powstaµ co╢ nowego. Zainteresowanie tak zwanymi kulturami marginalnymi lub powstaj▒cymi jest oczywi╢cie czΩ╢ci▒ ideologicznej infrastruktury zwyciΩskiego systemu, czyli kapitalizmu. Jest ono korzystne dla nas i u┐yteczne dla systemu, kt≤ry ze wzglΩdu na wewnΩtrzne sprzeczno╢ci i charakter b│Ωdnego ko│a niszczy wszystkie nadzieje z nim wi▒zane. Tak samo mo┐e byµ z technologi▒ i obietnic▒ nowej przysz│o╢ci, kt≤re z punktu widzenia historii nie s▒ niczym innym jak tylko cyklicznym powt≤rzeniem wydarze± przynajmniej naszego stulecia. Dlatego w│a╢nie pojawia siΩ zainteresowanie kulturami "marginalnymi": s▒ one nowym produktem wzbogacaj▒cym r≤┐norodno╢µ rynku. Jest to korzystne dla "by│ego Wschodu; kultur marginalnych; kraj≤w postkomunistycznych", ale jeszcze bardziej dla zwyciΩskiego systemu "zachodniego", kt≤ry w ten spos≤b na nowo okre╢la sam siebie pr≤buj▒c zapewniµ sobie przetrwanie. (...)

Edi Muka
Tirana, 28.01.1999