Do terminalu promowego w Nynashamn przyjecha│am o dwie godziny za wcze╢nie. Siedz▒c w poczekalni, obserwujΩ kolosa, przyp│ywaj▒cego z Gotlandii. Pracownik portowy chwyta liny, kt≤rymi mocuje to techno-monstrum do nabrze┐a. Za chwilΩ z jego wnΩtrza wyjd▒ ob│adowane prezentami, ╢wietnie ubrane, m│odo wygl▒daj▒ce staruszki, kt≤rym w wieku emerytalnym nie pozosta│o nic innego do roboty jak u╢miechaµ siΩ i zwiedzaµ ╢wiat. Nieco dalej stoi, przycumowany do nabrze┐a nasz Niebor≤w zabytek techniki, pamiΩtaj▒cy chyba jeszcze Gom≤│kΩ albo wczesnego Gierka. Za chwilΩ odp│yniemy nim do Gda±ska, wiΩc wewn▒trz terminalu przesuwa siΩ kolejka do odprawy paszportowej. Nietrudno rozpoznaµ cel naszej podr≤┐y, patrz▒c na bure, zniszczone kurtki pasa┐er≤w i niezliczone pakunki, sk│adaj▒ce siΩ ze spl▒tanych sznurkami toreb i karton≤w. Bezradne, niemi│osiernie objuczone staruszki rozgl▒daj▒ siΩ za baga┐owym, kt≤ry zgodzi siΩ im pom≤c, nie wydzieraj▒c z portfela ostatnich zaoszczΩdzonych koron. W tym czasie k▒tem oka widzΩ jak zrelaksowane szwedzkie staruszki schodz▒ z trapu promu z Visby. PomiΩdzy nami - szklana ╢ciana. DziΩki niej przyp│ywaj▒cy i odp│ywaj▒cy nie stykaj▒ siΩ ze sob▒ ani przez chwilΩ.

WystawΩ After the Wall otwarto w Sztokholmie szesnastego pa╝dziernika stu czterdziestu artyst≤w z dwudziestu dw≤ch kraj≤w Europy Wschodniej, a ponadto Gruzji, Armenii i Azerbejd┐anu. Nad tym gigantycznym projektem, zrealizowanym przez Moderna Museet od dw≤ch lat intensywnie pracowa│o troje kurator≤w: urodzona w Belgradzie, obecnie zamieszka│a w Berlinie Bojana Pejiµ, kurator Moderna Museet - Iris Westermann Muller, i dyrektor tej instytucji David Elliott. Odbyli dziesi▒tki podr≤┐y po egzotycznej dla nich czΩ╢ci Europy, przejrzeli stosy dokumentacji, odbyli setki rozm≤w. Wszystko po to, by zorganizowaµ pierwszy na ╢wiecie tak wielki pokaz aktualnej sztuki ╢wiata postkomunistycznego. Wernisa┐, konferencja prasowa i towarzysz▒ce wystawie seminarium przyci▒gnΩ│y prawdziwe t│umy zjecha│a tu prawie po│owa artystycznego ╢wiata. Prace zajmuj▒ ka┐d▒ woln▒ przestrze±, a nawet wylewaj▒ siΩ na zewn▒trz budynku muzeum. Na okalaj▒cym go placu zaprezentowano kilka prac: d╝wiΩkow▒ instalacjΩ Lutza Beckera (Niemcy Wschodnie) bΩd▒c▒ archiwalnym nagraniem ha│asu m│otk≤w, rozbijaj▒cych berli±ski mur, uczepiony krawΩdzi dachu anty-pomnik Lenina autorstwa Czecha Davida Cernego, a w samym wej╢ciu do muzeum performance Ormianina Azata Sargsyana, kt≤ry le┐▒c na progu w kombinezonie z napisem Welcome, zmusza│ ka┐dego do wykonania skoku przez tΩ cielesn▒ barykadΩ (oczywi╢cie tylko w dniu otwarcia).

By ogarn▒µ to wielkie przedsiΩwziΩcie sami autorzy wystawy zastosowali dwa klucze.

Po pierwsze starali siΩ ograniczyµ do prezentacji artyst≤w najm│odszego pokolenia, a wiΩc tych, kt≤rzy zadebiutowali w latach 90. - teoretycznie wolnych od bezpo╢rednich wp│yw≤w komunistycznej ideologii i nie czuj▒cych emocjonalnych zwi▒zk≤w z przesz│o╢ci▒. Nie wolnych natomiast od bezpo╢rednich do╢wiadcze± nowej epoki: gwa│townie poszerzaj▒cego siΩ obszaru biedy, wzrostu bezrobocia, bezdomno╢ci, rasizmu i g│Ωbokiego zachwiania dotychczasowego systemu warto╢ci. (Warto dodaµ, ┐e uczyniono wiele wyj▒tk≤w od tej regu│y, zapraszaj▒c r≤wnie┐ artyst≤w starszego pokolenia.)

Drugim kryterium doboru uczestnik≤w wystawy, spe│niaj▒cym jednocze╢nie funkcje porz▒dkuj▒ce postawy artyst≤w by│ wyb≤r prac wed│ug klucza tematycznego. Wystawa zosta│a podzielona na sekcje tematyczne. Pierwsza sekcja, nosz▒ca tytu│ Rze╝ba Spo│eczna, zgrupowa│a prace krytyczne wobec kanon≤w to┐samo╢ci narodowej, rasowej, religijnej, oraz zwracaj▒ce uwagΩ na nowe zjawiska w pa±stwach postkomunistycznych - konsumpcjonizm i g│Ωbokie rozwarstwienie spo│ecze±stwa na biednych i bogatych. Odkrywanie Przesz│o╢ci to czΩ╢µ wystawy, kt≤ra pokazuje prace konfrontuj▒ce siΩ z lokaln▒ artystyczn▒ tradycj▒. Pytania o Subiektywno╢µ gromadz▒ prace analityczne i autorefleksyjne, kt≤rych autorzy skupiaj▒ siΩ na sztuce i badaniu w│asnej podmiotowo╢ci. Ostatnia sekcja Obrazy P│ci prezentuje temat, bez kt≤rego nie jest w stanie siΩ obyµ ┐adna szanuj▒ca siΩ, wsp≤│czesna wystawa zbiorowa.

Powiedzmy to od razu: warto╢µ wystawy le┐y nie w artystycznym, lecz politycznym wymiarze. DziesiΩµ lat po obaleniu Muru Berli±skiego znajomo╢µ kultury Europy wschodniej na Zachodzie jest nadal praktycznie ┐adna. Nadal operuje siΩ stereotypami, co w konsekwencji prowadziµ musi do wielkich nieporozumie± i budowania nowych barier. Wielu spotkanych przeze mnie w Sztokholmie zachodnioeuropejskich 30. i 40. latk≤w przyzna│o siΩ, i┐ nie zna ani historii, ani geografii Europy wschodniej (bo w og≤le nie uczono tego w szkole). [Przypomina mi siΩ eksperyment, jaki przeprowadzi│am w ubieg│ym roku podczas miΩdzynarodowych warsztat≤w artystycznych w Oro±sku: pewnego wieczoru poprosi│am uczestnik≤w o narysowanie z pamiΩci mapy Europy. Po d│u┐szym namy╢le, bardziej lub mniej prawid│owo, narysowali najwa┐niejsze kraje Zachodniej Europy, natomiast jej wschodnia czΩ╢µ pozosta│a bia│▒ plam▒ lub, jak na rysunku mojego fi±skiego przyjaciela, terenem dobrym na grzybobranie.]

Oczywi╢cie ta niewiedza staje siΩ coraz bardziej dokuczliwa i wiele instytucji i ╢rodowisk stara siΩ nadrobiµ luki. Wystawa sztokholmska jest przyk│adem takiego przyspieszonego kursu edukacyjnego (nie pierwszy i nie ostatnim - sztuka Europy wschodniej jest tematem du┐ej wystawy zatytu│owanej Aspects Positions. 50 years of Central European Art 1949-1999 prezentuj▒cej ponad stu artyst≤w z Austrii, S│owenii, WΩgier, Czech i Polski otwieranej 17.12.99 w wiede±skiej filii Muzeum Ludwiga.)

Ale niedosyt jaki wynoszΩ z After the Wall nie wynika tylko z owego s│abego rozeznania naszej czΩ╢ci ╢wiata. S▒ jeszcze inne, co najmniej dwa powody. Po pierwsze aran┐acja wystawy - prace zosta│y upchniΩte do tego stopnia, ┐e nawzajem zaczΩ│y siΩ niwelowaµ (np. úa╝nia Katarzyny Kozyry, kt≤ra najzwyczajniej sta│a siΩ przezroczysta).

Przede wszystkim jednak, przyt│acza muzealno╢ci pokazu - wrΩcz przyk│adowa w sekcji Social Sculpture. Sztuka najnowsza, niezale┐nie od jej geopolitycznych ╝r≤de│, daleka jest w swym finalnym produkcie od tradycyjnych obiekt≤w muzealnych, a wiΩc sztuki niezwykle statycznej, a taki w│a╢nie jej obraz narzuca ekspozycja w Moderna Museet. Oczywi╢cie, ze wzglΩdu na techniczne ograniczenia, nowych strategii tworzenia (kontekstu, samego procesu budowania pracy, kt≤ry czΩsto jest wa┐niejszy od efektu ko±cowego) nie spos≤b w muzealnej przestrzeni pokazaµ, jednak┐e mo┐na by│o pokusiµ siΩ choµby o prezentacjΩ dokumentacji. Bez tego zaplecza nawet najbardziej interesuj▒ce projekty , np. grupy IRWIN ( NSK Embassies i Transnacionala ), prezentowane w formie stoj▒cej w korytarzu 'durnostojki' by│y zupe│nie nieczytelne. W podobny spos≤b zosta│ zaprzepaszczony Islamic Projekt rosyjskiej grupy AES. O ile ciekawym pomys│em by│o wyprowadzenie go z muzeum i umieszczenie w przestrzeni jednego z najczΩ╢ciej uczΩszczanych centr≤w handlowych Sztokholmu, to jednak zosta│o to zrealizowane w spos≤b niewiele odbiegaj▒cy od pokazu muzealnego fotografie powieszono w centrum przestrzeni sklepowej, a ma│e stoisko, oferuj▒ce poczt≤wki, plakaty, kubki i T-shirty z nadrukami AES, nie r≤┐ni│o siΩ niczym od tych, kt≤re mieszcz▒ siΩ w ksiΩgarniach artystycznych na ca│ym ╢wiecie.

Oczywi╢cie pytanie jak powinno wygl▒daµ muzeum sztuki wsp≤│czesnej i czy takow▒ nale┐y w og≤le umuzealniaµ ma swoj▒ d│ug▒ tradycjΩ, ┐eby nie wspomnieµ futuryst≤w, albo ca│kiem niedawne, gor▒ce dyskusje poprzedzaj▒ce otwarcie w roku 1998 helsi±skiej KIASMY (Museum of Contemporary Art). Nie wdaj▒c siΩ w te dyskusje trzeba przyznaµ, ┐e wystawa After the Wall mo┐e byµ argumentem przeciw instytucjonalnej rekuperyzacji sztuki najnowszej.

Og≤lnego wra┐enia nie poprawi│o r≤wnie┐ towarzysz▒ce wystawie dwudniowe seminarium. Zabrak│o generalnej koncepcji. Oczekiwano, ┐e bΩdzie to wymiana informacji i uzupe│nienie wystawy w sensie prezentacji sztuki, kt≤ra z takich czy innych wzglΩd≤w zosta│a pominiΩta przez jej autor≤w, ┐e bΩdzie to pog│Ωbione przedstawienie kontekstu spo│eczno-politycznego rozwoju kultury w pa±stwach postkomunistycznych, refleksja nad warto╢ciami i tematami i wreszcie, ┐e pojawi▒ siΩ jakie╢ pr≤by zarysowania kierunk≤w ewolucji sztuki. Niestety. Ciekawie porozmawiaµ i zebraµ najwiΩcej informacji mo┐na by│o w kuluarach w czasie przerw na kawΩ.

»eby jednak nie tylko narzekaµ, trochΩ pochwalΩ. OgraniczΩ siΩ do om≤wienia kilku prac moim zdaniem najciekawszych (pominΩ artyst≤w z Polski, poniewa┐ prace pokazane w Sztokholmie nale┐▒ ju┐ w│a╢ciwie do polskiej klasyki lat 90., co oczywi╢cie nie umniejsza ich znaczenia, tym bardziej, ┐e wiΩkszo╢ci prezentuj▒ siΩ dobrze w Sztokholmie, a úa╝nia Kozyry [ archiwum MSz OnLine nr 22; http://friko6.onet.pl./gd/laznia ] i akwaria Rumasa pojawiaj▒ siΩ we wszystkich materia│ach promocyjnych wystawy).

Moim zdecydowanym faworytem, ze wzglΩdu na formΩ, choµ nie tylko, jest Jaan Toomik z Estonii, kt≤ry pokaza│ film wideo Father and Son. Widzimy na nim nagiego mΩ┐czyznΩ (artystΩ), pΩdz▒cego na │y┐wach po za╢nie┐onym, zamarzniΩtym jeziorze przy wt≤rze wysokiego, ch│opiΩcego g│osu, ╢piewaj▒cego esto±ski hymn narodowy. To bardzo mocny i piΩkny obraz.

Ze wzglΩdu na sw≤j ┐ywy charakter podoba│ mi siΩ, zorganizowany w ramach wydarze± dodatkowych, pokaz sztuki komputerowej z Rygi. Do udanych nale┐y zaliczyµ akcjΩ Tadej Pogacara (S│owenia), kt≤ry nie byle gdzie, bo w sali po╢wiΩconej Duchampowi, umie╢ci│ bezdomn▒.

W╢r≤d prac dotykaj▒cych problematyki p│ci i kobiecej to┐samo╢ci wyr≤┐nia│a siΩ instalacja S│owaczki Ilony Nemeth, zatytu│owana Polyfunctional Woman (Wielofunkcyjna kobieta), czyli ogromne, czerwone ma│┐e±skie │o┐e, w kt≤rego zag│Ωbieniach, zazwyczaj mieszcz▒cych tapicerskie guziki, tym razem zamocowano ma│e g│o╢niki. Widz, po│o┐ywszy siΩ na │≤┐ku i przytkn▒wszy ucho do zag│Ωbie±, s│yszy intymne d╝wiΩki, jakby pods│uchane z czyjej╢ sypialni: czasem jest to zmys│owy ╢miech kobiet, czasem orgazmiczne jΩki i westchnienia. (W przeddzie± konferencji prasowej, jeszcze w trakcie ostatniej fazy monta┐u wystawy, zwiedza│a j▒ delegacja niemieckich polityk≤w z ministrem spraw zagranicznych Joshk▒ Fisherem na czele. Gdy delegacja stanΩ│a przy │o┐u Ilony Nemeth jako jedyna po│o┐y│a siΩ na nim towarzysz▒ca politykom niemieckim szwedzka minister kultury wprowadzaj▒c w widoczne zmieszanie stoj▒cych nad ni▒ pan≤w.)

Oczywi╢cie mi│o jest zobaczyµ na ┐ywo Olega Kulika z Moskwy. Jego performance, zatytu│owany Body and the East (Cia│o i Wsch≤d), zorganizowany jako pokaz zamkniΩty (tylko dla uczestnik≤w wystawy i seminarium) w jednej z sal mieszcz▒cych kolekcjΩ Moderna Museet, aczkolwiek satysfakcjonuj▒cy z estetycznego punktu widzenia, nie posiada│ tej g│Ωbi, co jego prace kwestionuj▒ce kulturow▒ granicΩ pomiΩdzy cz│owiekiem a zwierzΩciem. W Sztokholmie nagi Kulik wystΩpuje wobec swojego wizerunku, rzutowanego na szybΩ przez projektor wideo. W trakcie akcji artysta uporczywie zadaje pytanie swemu odbiciu w szybie o sens tego, co w│a╢nie robi i ka┐e mu siΩ odpieprzyµ. Namolnie monologuj▒c ze swym odbiciem artysta jednocze╢nie obrysowuje swoje odbicie trzymanym w ustach czerwonym pisakiem (rodzajem dzioba? podobno tym razem Kulik jest ptakiem). Na koniec rozbija g│ow▒ szybΩ niszcz▒c odbicie i rysunek. Ca│o╢µ, jak na Kulika, dosyµ introwertyczna, choµ mo┐e tu, w Sztokholmie, gdzie od kilku lat cieszy siΩ najgorsz▒ s│aw▒, tego rodzaju rekapitulacyjny performance jest na miejscu?Tak czy owak, po wystΩpie nagi artysta, przeciskaj▒cy siΩ przez zwarty kr▒g (ubranej przecie┐) publiczno╢ci, wydaje siΩ bardzo samotny i zupe│nie wyko±czony. (A taki by│ prowokuj▒cy i zabawny jeszcze poprzedniego wieczora na przyjΩciu w nowej siedzibie redakcji magazynu artystycznego NU: dawniej Siksi.)

Id╝my dalej. Oto jeszcze kilka prac godnych uwagi. Zalicza siΩ do nich interaktywna instalacja wideo Dalibora Martinisa z Chorwacji, nosz▒ca tytu│ Coma: mΩ┐czyzna (skazaniec?) czyta gazetΩ, w wyniku czego zasypia. Obudzony zostaje za pomoc▒, generowanego przez widza, szoku elektrycznego. Ogl▒daj▒cy, uwik│any w rolΩ egzekutora, sprawia sobie przyjemno╢µ bezkarno╢ci▒ swego okrucie±stwa.

Interesuj▒c▒ prac▒, poruszaj▒c▒ do╢µ rzadko podejmowany przez sztukΩ temat imigrant≤w, jest instalacja diapozytowa litewskiej grupy Academic Training Group, zatytu│owana Caught in Lithuania (Schwytani na Litwie), kt≤ra uk│ada siΩ w seriΩ obraz≤w pokazuj▒cych narastanie agresji. Na pierwszym slajdzie widzimy ciemnosk≤rego mΩ┐czyznΩ, kt≤ry na ka┐dym kolejnym zdjΩciu pojawia siΩ otoczony coraz wiΩksz▒ gromad▒ krewnych i pobratymc≤w. Obcy najpierw w ge╢cie wrogo╢ci (zagro┐enia) zaciskaj▒ piΩ╢ci, by na ostatnim zdjΩciu mierzyµ z pistoletu prosto w widza.

Spo╢r≤d prac ju┐ w Polsce znanych, wspomnieµ nale┐y wideo Loser (Pechowiec) Estonki Kai Kaljo ( pokazywane w ubieg│ym roku w gda±skiej úa╝ni w ramach miΩdzynarodowej wystawy Where are you from? ). Bohaterk▒ filmu jest sama artystka, kt≤ra opowiada na wprost do kamery swoj▒, raczej ma│o zabawn▒, historiΩ ┐ycia. Jej zwierzeniom towarzysz▒ salwy ╢miechu pod│o┐one podobnie jak w telewizyjnych serialach komediowych.

Na koniec wymie±my jeszcze dwie prace Egle Rakauskaite z Litwy, kt≤ra w Sztokholmie powt≤rzy│a sw≤j performance, zrealizowany przed kilku laty w ZachΩcie w czasie otwarcia wystawy sztuki kraj≤w Priba│tyki nawi▒zuj▒cy do poga±skich obrzΩd≤w litewskich oraz pokaza│a instalacjΩ wideo In Fat (W t│uszczu), przypominaj▒ce trochΩ fotografie Serrano.

Tyle relacji. Wystarczy.

Jaka jest wiΩc odpowied╝ na pytanie stawiane przez kurator≤w After the Wall o kondycjΩ intelektu zawieszonego w pr≤┐ni pomiΩdzy modernistycznym i globalnym ╢wiatem?

C≤┐, na pewno dzisiejszemu arty╢cie brakuje pewno╢ci siebie i hura- optymizmu modernizmu (choµby w wydaniu Malewicza, kt≤rego wystawa jest pokazywana r≤wnolegle z After... w Moderna Museet - jaki dziwny zbieg okoliczno╢ci, nieprawda┐?). Arty╢cie lat dziewiΩµdziesi▒tych wyra╝nie daje siΩ we znaki brak wielkiej utopii. Z braku jednej wielkiej narracji, ka┐dy przΩdzie na swoj▒ w│asn▒, na ma│▒ skalΩ. W rezultacie uzyskujemy efekt skr≤conej perspektywy, skupionej na codzienno╢ci, nie wychylaj▒cej siΩ w przysz│o╢µ. W Sztokholmie dominuje cia│o, ubranie, przedmioty codziennego u┐ytku, sprzΩty domowe, niewinne przygody prze┐yte w gronie kilku os≤b, czynno╢ci fizjologiczne, zakupy, ma│e szczΩ╢cia i drobne nieszczΩ╢cia. Wszystko wydaje siΩ byµ pod kontrol▒, w zasiΩgu rΩki. Nikomu nie chce siΩ zmieniaµ ╢wiata, nikomu nie chce siΩ nawet wprowadzaµ jaki╢ porz▒dek w sw≤j mikrochaos. Byµ mo┐e jest to cena jak▒ p│acimy za poszanowanie praw jednostki. A wiΩc witajcie w kr≤lestwie podmiotu. Tylko co ma zrobiµ biedny widz, gdy, jak w tym przypadku, zostaje skonfrontowany ze stu czterdziestoma prywatnymi narracjami? -Tego nawet najbardziej ciekawski nie wytrzyma!