Blisko po│owa Polak≤w mieszka na wsi. Ju┐ z tej prostej konstatacji wynikaj▒ skutki dla wszelkich ocen formu│owanych w odniesieniu do ca│ego pa±stwa i ca│ego spo│ecze±stwa. Zwyczajnie, o ludziach ze wsi nie mo┐na i nie da siΩ zapomnieµ, nie nale┐y te┐ traktowaµ ich inaczej ni┐ innych obywateli. Niestety, ta prosta regu│a tak naprawdΩ nigdy nie by│a przestrzegana. Jedni widzieli w ludno╢ci wiejskiej depozytariuszy warto╢ci narodowych, jedynych sprawiedliwych, kt≤rzy w zasadzie niezmienieni przetrwaj▒ komunizm, nie poddaj▒c siΩ sowietyzacji. Inni wrΩcz przeciwnie - uto┐samiali wie╢ i jej mieszka±c≤w ze wszystkim co najgorsze, w dodatku przeciwstawiaj▒c "okropnej wsi" piΩkne pod ka┐dym wzglΩdem miasta. Jak wiele innych zjawisk naszego ┐ycia spo│ecznego, tak i budowanie dychotomii miasto-wie╢ podporz▒dkowane by│o interesom w│adzy.

Obiektywny konflikt interes≤w wsi i miasta w pa±stwach komunistycznych by│ ╢wiadomie podsycany, zgodnie z zasad▒: dziel i rz▒d╝. Tak wiΩc z jednej strony ╢wiadoma polityka rz▒d≤w komunistycznych, z drugiej za╢ wiejski konserwatyzm - trwanie na ojcowi╝nie za wszelk▒ cenΩ - doprowadzi│y do selekcji negatywnej. Ludzie ze wsi s▒ gorzej wykszta│ceni, mniej otwarci na innowacje, a co za tym idzie trudniej daj▒ sobie radΩ w nowych sytuacjach.

Infrastruktura

Pod ka┐dym wzglΩdem, je╢li chodzi o techniczne znamiona cywilizacji, wie╢ odbiega od miejskich standard≤w. To, co w miastach jest codzienno╢ci▒, na wsi pozostaje ci▒gle w sferze marze±: drogi, telefony, wodoci▒gi, kanalizacja, nawet sieµ elektryczna nie spe│nia wsp≤│czesnych warunk≤w technicznych. Niew│a╢ciwy system szkolnictwa, niedostateczna ilo╢µ plac≤wek s│u┐by zdrowia, a nawet niedorozw≤j budownictwa ko╢cielnego, co zwa┐ywszy na deklaracje wskazuj▒ce, i┐ niemal wszyscy mieszka±cy wsi s▒ wierz▒cy, ma niebagatelne znaczenie - powoduj▒, ┐e wszΩdzie jest daleko. Niedorozw≤j techniczny ╢wiadomie wykorzystuj▒ monopoli╢ci rynku wiejskiego. Szczeg≤lnie ostro widaµ to na przyk│adzie sieci bankowej - teoretycznie sp≤│dzielczej, a faktycznie BG»-towskiej. Te w│a╢nie banki oferuj▒ najdro┐sze us│ugi i w niewielkim stopniu zajmuj▒ siΩ zaspokajaniem potrzeb rolnik≤w - ograniczaj▒c siΩ do realizacji pa±stwowych zlece±. PrzedsiΩbiorstwa energetyczne, gazownicze i telekomunikacyjne nie s▒ zainteresowane sprzeda┐▒ dla wsi. System inwestowania pozosta│ taki sam, jak w latach realnego socjalizmu. Bez powo│ania stosownego komitetu budowy, wyposa┐onego w prywatne ╢rodki finansowe przysz│ych klient≤w, nic nowego na wsi nie powstaje.

Struktura agrarna

W Polsce istnieje oko│o 2,3 mln gospodarstw rolnych. PrzeciΩtna powierzchnia nie przekracza 5 hektar≤w. Zwa┐ywszy, i┐ przewa┐aj▒ gleby IV i V klasy, uzyskanie produkcji pozwalaj▒cej na osi▒gniΩcie satysfakcjonuj▒cych dochod≤w bez du┐ych nak│ad≤w, jest niezwykle trudne. R≤wnie┐ poka╝nych kwot wymaga uprawa ro╢lin pracoch│onnych,kt≤ra w ostatnich latach przedstawiana jest, jako "spos≤b na prze┐ycie" 2-3 hektarowych gospodarstw. Rolnictwo ekologiczne, tak┐e "hit" ostatnich lat, nie wydaje siΩ byµ w naszych warunkach pomys│em racjonalnym z uwagi na niezasobno╢µ polskich rodzin; na ┐ywno╢µ nieekologiczn▒ wydajemy ponad po│owΩ dochod≤w.

Ideologia, polityka

W ╢rodowisku wiejskim dominuj▒c▒ pozycjΩ zajmuje PSL, dawny ZSL, kreuj▒cy siΩ na jedynego reprezentanta wsi. (tylko rolnicy mog▒ dobrze wyra┐aµ interesy rolnik≤w). Ca│y, zwi▒zany z tym sztafa┐ - bezpo╢rednie nawi▒zywanie do symboliki Witosowej, ludowego katolicyzmu i hase│ narodowych - kamufluje niezwykle istotny fakt: owa ch│opska - "do┐ynkowa" partia by│a przez 40 lat na komunistycznym garnuszku i to jej zas│ug▒ jest dokonanie spustosze± w ch│opskich umys│ach. To tylko pozorny paradoks, ┐e jedyny prywatny przez 40 lat sektor gospodarki najtrudniej odnajduje siΩ w ustroju opartym o wolny rynek i w│asno╢µ prywatn▒. To w│a╢nie PSL, podobnie jak ZSL, preferuje model "opiekowania siΩ" rolnictwem i rolnikami, a nie tworzenia mechanizm≤w pozwalaj▒cych przedsiΩbiorczym jednostkom osi▒gn▒µ sukces. Dlatego tak mocno lansowana jest kwestia dop│at do rolniczego paliwa (kt≤re otrzymywaµ mieliby nawet rolnicy nie u┐ywaj▒cy ci▒gnik≤w), a nie na przyk│ad uczynienie z Agencji Rynku Rolnego instytucji rzeczywi╢cie ten rynek reguluj▒cej.

Stosowana przez PSL, ale tak┐e inne ch│opskie partie i organizacje, socjotechnika, wykorzystuj▒ca naturalny lΩk przed tym co nowe, prowadzi do obrony za wszelk▒ cenΩ statusquo, a tym samym ustawia polskie rolnictwo na gorszej pozycji w starciu z otwartym rynkiem miΩdzynarodowym.

Drogi poprawy:

1) Mieszka±cy wsi, rolnicy, maj▒ takie same prawa i obowi▒zki, jak pozostali obywatele. Zakres interwencji pa±stwa na wsi nie mo┐e byµ mniejszy ni┐ w mie╢cie. Rolnicy, tak jak wszyscy inni obywatele, musz▒ p│aciµ podatek dochodowy i finansowaµ sw≤j system emerytalny. Rolnictwo, a szerzej gospodarka ┐ywno╢ciowa, ma prawo do takich samych ulg i dop│at, jak inne dzia│y. System kredytowania rolnictwa powinien uwzglΩdniaµ d│u┐sze okresy sp│at, bior▒c pod uwagΩ od│o┐one w czasie efekty.

2) NiezbΩdne s▒ dzia│ania stymuluj▒ce zmiany agrarne. W Polsce jest miejsce dla oko│o miliona gospodarstw rolnych,wytwarzaj▒cych nie wiΩcej jak 5% dochodu narodowego. Tylko przy takich relacjach PKB mo┐liwe jest dofinansowywanie produkcji rolnej. Dzi╢, gdy w rolnictwie wytwarza siΩ ponad 15% PKB, pozosta│a czΩ╢µ gospodarki jest zbyt s│aba, aby wspomagaµ rolnictwo. Nikomu jeszcze nie uda│o siΩ odwr≤ciµ tych proporcji i zbudowaµ sprawnej gospodarki opartej na produkcji rolniczej. Im szybciej ten proces rozpoczniemy, tym lepiej - zw│aszcza dla wsi.Jak wynika z do╢wiadcze± innych kraj≤w, potrwaµ to musi minimum 20 lat. Na razie jednak ┐adnych zmian nie zainicjowano, a integracja europejska przedstawiana jest jako zagro┐enie, a nie jako szansa dla polskiego rolnictwa.

3) Zgodnie z d│ugoterminowymi prognozami, popyt na ┐ywno╢µ w Polsce bΩdzie wzrastaµ w niewielkim stopniu - oko│o 1% rocznie. Oznacza to, i┐ bez mo┐liwo╢ci wej╢cia na rynki obce, wkr≤tce bΩdziemy mieli do czynienia z nadprodukcj▒. Zjawisko to ju┐ wystΩpuje na poszczeg≤lnych rynkach, na przyk│ad cukrowym. I z tej w│a╢nie perspektywy nale┐y oceniaµ zyski i straty, zwi▒zane z przyst▒pieniem do Wsp≤lnoty Europejskiej.

4) Kszta│towanie ╢wiadomo╢ci rolnika-obywatela, dostrzegaj▒cego zwi▒zek pomiΩdzy stanem pa±stwa, gospodarki narodowej, a jego w│asn▒ sytuacj▒, wedle zasady, ┐e im lepiej dzieje siΩ w pa±stwie, tym lepiej w ch│opskiej zagrodzie. Gospodarstwo rolne jest takim samym przedsiΩbiorstwem jak ka┐de inne. Lansowanie gospodarstwa rodzinnego - jako recepty na uzdrowienie rolnictwa, mo┐e jedynie zdeformowaµ i ograniczaµ w przysz│o╢ci stosunki ekonomiczne w rolnictwie, a obecnie stanowi po┐ywkΩ dla r≤┐nego rodzaju demagog≤w. Gospodarstwo rolne jest punktem startowym w produkcji ┐ywno╢ci, lecz wszystkie pozosta│e ogniwa produkcyjne s▒ r≤wnie istotne. Tak┐e konsument jest sprzymierze±cem, a nie wrogiem rolnika.

5) Rolnicze dochody musz▒ odpowiadaµ dochodom w innych dzia│ach gospodarki. W coraz wiΩkszym stopniu na ich og≤lny poziom bΩd▒ mia│y wp│yw przychody uzyskiwane przez rolnik≤w z innych ni┐ produkcja rolna tytu│≤w, jak przetw≤rstwo, dystrybucja, handel ┐ywno╢ci▒.

6) Jasno nale┐y oddzieliµ funkcje produkcyjne wsi od funkcji socjalnych, kulturotw≤rczych, spo│ecznych. Tak te┐ powinna przebiegaµ granica pomiΩdzy rol▒ i udzia│em pa±stwa we wspieraniu i finansowaniu obszar≤w wiejskich.

7) Pa±stwo odpowiedzialne jest za wszystkich obywateli i powinno wszystkim stwarzaµ podobne szanse samorealizacji. Dlatego te┐ pa±stwo powinno finansowaµ budowΩ infrastruktury cywilizacyjnej na obszarach wiejskich.

8) Problemy socjalne, takie jak bezrobocie, opieka spo│eczna, dostΩp do kultury i nauki, o╢wiata, ochrona zdrowia - nale┐y rozwi▒zywaµ tak samo, jak w miastach.

9) W miarΩ rozwoju cywilizacyjnego wie╢ stawaµ siΩ bΩdzie atrakcyjnym miejscem zamieszkania dla os≤b pracuj▒cych poza rolnictwem. Otworzy to zupe│nie nowe mo┐liwo╢ci pracy i wzrostu dochod≤w dla mieszka±c≤w wsi.

*

1. Ziemia musi mieµ gospodarza. Tymczasem proces prywatyzacji grunt≤w pa±stwowych zosta│ w zasadzie zatrzymany. Grunty te nale┐y sprzedawaµ, a nie wydzier┐awiaµ. Tytu│y w│asno╢ci jak najszybciej powinni otrzymaµ dzier┐awcy, maj▒cy prawo wieczystego u┐ytkowania ziemi w p≤│nocnej i zachodniej Polsce. Wspieraµ nale┐y zainteresowanie firm "miejskich" i kapita│u zagranicznego wchodzeniem w sektor rolniczy. Apokaliptyczne wizje niekt≤rych polityk≤w, zwi▒zane z obawami, ┐e wykupi▒ nas Niemcy, tylko op≤╝nia przemiany. »ycie samo eliminuje nieprzystaj▒ce do rzeczywisto╢ci regulacje prawne, a niezale┐nie od restrykcyjnego ustawodawstwa ziemia i tak mo┐e przechodziµ w obce rΩce.

2. Nie ka┐dy hektar ziemi rolniczej musi byµ uprawiany. Jak wynika z r≤┐nych bada±, co najmniej 20% ziemi rolniczej ze wzglΩdu na kiepsk▒ jako╢µ nie nadaje siΩ do uprawy.

3. PolitykΩ nale┐y wyprowadziµ z systemu finansowania rolnictwa. Chocia┐ w ci▒gu ostatnich siedmiu lat mieli╢my kilka rz▒d≤w, r≤wnie┐ i bez udzia│u PSL, w niczym to nie zaszkodzi│o komunistycznemu systemowi bankowemu na czele z BG». Niestety, chΩµ bycia przy kasie zdaje siΩ byµ chorob▒ wiΩkszo╢ci ch│opskich polityk≤w.

4. Bezpo╢redni wp│yw rz▒du na stan gminnej kasy mog│aby przerwaµ reforma powiatowa.

5. Polityka celna powinna uwzglΩdniaµ nie tylko dora╝ne interesy czΩ╢ci rolnik≤w, lecz interesy wszystkich uczestnicz▒cych w produkcji ┐ywno╢ci. Dylemat; utrzymywaµ czy znosiµ c│a na zbo┐a, mo┐na przedstawiµ zupe│nie inaczej: wspieraµ plantator≤w zb≤┐ czy hodowc≤w. Tanie zbo┐e z importu, to tania pasza dla inwentarza. A ka┐de dzia│anie restrykcyjne z naszej strony poci▒ga za sob▒ kontrakcjΩ zagranicznych partner≤w.

*

Rolnictwo jest jednym z dzia│≤w gospodarki. Jak ka┐dy dzia│, posiada w│asne specyficzne uwarunkowania. Nie mog▒ one jednak dominowaµ - je╢li chodzi o politykΩ pa±stwa - nad tym, co jest wsp≤lne dla ca│ej gospodarki. Harmonijny rozw≤j gospodarczy kraju nale┐y w ka┐dej sytuacji przedk│adaµ ponad partykularne interesy bran┐owe, regionalne czy ╢rodowiskowe.

*

* *

Jak wspomniano we wstΩpie - na r≤┐nych etapach prac nad powy┐szym tekstem udzia│ wziΩ│o przesz│o sto os≤b. Z instytut≤w naukowych i o╢rodk≤w akademickich. Z partii politycznych i ╢rodowisk politycznie niezaanga┐owanych. Tak┐e liczne grono ludzi kultury i medi≤w. Nie wszystkie ich uwagi, oceny, opinie i refleksje, za kt≤re raz jeszcze dziΩkujemy, mogli╢my w tym syntetycznym ujΩciu wykorzystaµ. Zamierzamy je wydaµ w specjalnym numerze zeszyt≤w Instytutu.

Oto lista wsp≤│autor≤w i respondent≤w, kt≤rzy nie zastrzegli sobie anonimowo╢ci :

1. Andrzej Ananicz

2. Wojciech Arkuszewski

3. W│adys│aw Bartoszewski

4. Jacek Bat≤g

5. Jan Krzysztof Bielecki

6. Micha│ Boni

7. Andrzej Braun

8. Wies│aw Budzy±ski

9. Wies│aw Chrzanowski

10. Izabella Cywi±ska

11. Kazimierz Dziewanowski

12. Jerzy Eysymontt

13. Lech Falandysz

14. Janusz Gadzinowski

15. Zyta Gilowska

16. Jaros│aw Gorecki

17. Jan G≤recki

18. Marek Gumowski

19. Aleksander Hall

20. El┐bieta Hibner

21. J≤zef Hozer

22. Maciej I│owiecki

23. Stanis│aw Iwanicki

24. Jacek Janiszewski

25. Jerzy Jaruzelski

26. W│adys│aw Judycki

27. Ryszard Kaczorowski

28. Witold A. Karczewski

29. Marek Karpi±ski

30. S│awomir Karpi±ski

31. Bogdan Klich

32. Andrzej Kojder

33. Bronis│aw Komorowski

34. Krzysztof Koz│owski

35. Marek Krawczyk

36. Micha│ Kulesza

37. Jacek Kurczewski

38. Antoni Leopold

39. Ewa Lewicka

40. Krzysztof Madej

41. Kazimierz Marcinkiewicz

42. Andrzej Marcinkowski

43. Konstanty Miodowicz

44. Pawe│ Moczyd│owski

45. Piotr Mroczyk

46. Zdzis│aw Najder

47. Andrzej Olechowski

48. Grzegorz Perski

49. Alina Perth-Grabowska

50. Feliks Bronis│aw Pieczka

51. Krzysztof Piesiewicz

52. Eugeniusz Piontek

53. Krzysztof Przestrzelski

54. Anna Radziwi││

55. Jan Maria Rokita

56. Henryk Samsonowicz

57. Tomasz Siemoniak

58. Katarzyna Sk≤rzy±ska

59. Krzysztof Skubiszewski

60. Barbara Smoli±ska-Theiss

61. Leszek Spali±ski

62. Wojciech Starzy±ski

63. Jan Steczkowski

64. Andrzej Stelmachowski

65. Romuald Szeremietiew

66. Adam Szostkiewicz

67. Andrzej ªwiΩcicki

68. Marian Terlecki

69. Tadeusz To││oczko

70. Bohdan Tomaszewski

71. Anna Turska

72. Andrzej Urba±ski

73. Andrzej Voit

74. Andrzej Wiszniewski

75. Andrzej Wojty│a

76. Tomasz Wo│ek

77. Zbigniew Zaborowski