N A U K A

Nauka i zwi▒zana z ni▒ technika, winny byµ si│▒ napΩdow▒ gospodarki. Badania naukowe spe│niaj▒ funkcje cywilizacyjne i kulturotw≤rcze, s▒ w du┐ym stopniu gwarantem niepodleg│o╢ci Polski.

Do╢µ wysoka pozycja Polski w ╢wiecie nauki (18 miejsce), nie jest adekwatna do posiadanego potencja│u naukowego. Kraje o podobnym potencjale ludno╢ciowym, kt≤re jeszcze kilka lat temu plasowa│y siΩ w ╢wiatowym rankingu nauki daleko za Polsk▒, obecnie nas wyprzedzaj▒. Dokona│y one jednak (np. Hiszpania i P│d.Korea) znacznego zwiΩkszenia nak│ad≤w na badania naukowe. Tak┐e dynamika przyrostu warto╢ci bada± naukowych (mierzona publikacjami i transferem technologii) jest w naszym kraju - w por≤wnaniu z innymi - wysoce niezadowalaj▒ca. Jest to spowodowane g│≤wnie niedostatecznym finansowaniem bada± naukowych. Nak│ady na naukΩ z bud┐etu pa±stwa malej▒ z roku na rok, plasuj▒c PolskΩ na jednym z ostatnich miejsc w╢r≤d kraj≤w europejskich (obok Grecji, Portugalii i Albanii).

Pojawi│y siΩ w ostatnich latach tak┐e inne, bardzo niepokoj▒ce zjawiska: m.in. nasili│a siΩ tendencja do porzucania - z przyczyn ekonomicznych - bada± naukowych, zar≤wno przez obiecuj▒cych, m│odych adept≤w nauki, jak i do╢wiadczonych ju┐ badaczy i nauczycieli akademickich. Powa┐ne zagro┐enie kryje siΩ tak┐e w podejmowaniu - z tych samych przyczyn - dodatkowego zatrudnienia, czΩsto kosztem pracy badawczej i dydaktyki. Zjawiska te sygnalizuj▒ pojawienie siΩ w nieodleg│ej przysz│o╢ci gro╝nej luki pokoleniowej, kt≤rej odrobienie bΩdzie nadzwyczaj trudne.

Mimo licznych werbalnych deklaracji, a tak┐e akt≤w prawnych, udzia│ bud┐etu nauki w produkcie krajowym brutto (PKB) od 1991 r. systematycznie maleje. W 1993 r. rz▒d zatwierdzi│ zasady polityki naukowej i naukowo technicznej pa±stwa, kt≤re przewidywa│y systematyczny wzrost nak│ad≤w bud┐etowych; zgodnie z tym dokumentem nak│ady te osi▒gn▒µ mia│y w 1994 r. - 1,0% PKB, a w 1995 - 1,1% PKB (plus odpowiednio 0,35 i 0,40% PKB ze ╝r≤de│ pozabud┐etowych). Rzeczywiste nak│ady z bud┐etu by│y o blisko po│owΩ mniejsze; nie uzyskano tak┐e planowanej wysoko╢ci nak│ad≤w pozabud┐etowych. Has│o "Inwestycje w kapita│ ludzki" wyeksponowane w SLD-owskiej "Strategii dla Polski" pozostaje pustym frazesem. W 1996r. Sejm RP podj▒│ uchwa│Ω, zgodnie z kt≤r▒ udzia│ nauki w PKB powinien wynie╢µ w 1997 r. 1,0%, jednak nak│ady przewidziane ostatecznie w bud┐ecie wynosiµ maj▒ oko│o 0,52%, z obietnic▒ (przedwyborcz▒?) osobnego, dodatku z przeznaczeniem na p│ace w instytutach PAN i jednostkach badawczo-rozwojowych (JBR). ú▒cznie, z wci▒┐ jeszcze niewielkimi (lecz stopniowo rosn▒cymi) ╢rodkami ze ╝r≤de│ pozabud┐etowych, nak│ady na naukΩ w Polsce wynosz▒ ok. 0,8-0,9% PKB. ªrednia za╢ dla kraj≤w OECD wynosi 1,5% PKB, a w krajach najwy┐ej rozwiniΩtych osi▒ga 2,4 - 2,8% PKB; mniej wiΩcej po│owa tych nak│ad≤w pochodzi z bud┐etu, po│owa ze ╝r≤de│ pozabud┐etowych.

Truizmem jest twierdzenie, ┐e nie ma dobrej nauki bez dobrej edukacji (na poziomie podstawowym, ╢rednim i wy┐szym). Twierdzenie to obowi▒zuje tak┐e w drug▒ stronΩ; dobry nauczyciel akademicki musi byµ dobrym uczonym i prowadziµ w│asne badania. Praktyczn▒ realizacjΩ obu tych twierdze± utrudnia wci▒┐ jeszcze istniej▒ca negatywna selekcja w zawodzie nauczyciela, brak zrozumienia przez spo│ecze±stwo strategicznej roli edukacji i nauki dla nowoczesnego pa±stwa, wyj▒tkowo wysoki (ponad 75%) analfabetyzm funkcjonalny, niski odsetek ludzi z wykszta│ceniem wy┐szym (ok. 7%). Bardzo istotn▒ przeszkod▒ jest tak┐e utrzymuj▒cy siΩ, a wywodz▒cy w prostej linii z systemu radzieckiego, podzia│ sektora nauki na trzy "piony": szkolnictwo wy┐sze, PAN i jednostki badawczo-rozwojowe (JBR) dzia│aj▒ce na podstawie odrΩbnych ustaw. Jednym ze skutk≤w takiego "tr≤jpodzia│u" jest nieobecno╢µ - czΩsto wybitnych uczonych z PAN i JBR - w systemie edukacji uniwersyteckiej. Szybk▒ poprawΩ tego stanu rzeczy utrudnia m.in. konserwatyzm czΩ╢ci ╢rodowiska naukowego i interesy grupowe.

Podzia│ na "piony" w nauce spowodowa│ tak┐e pewn▒ niejednolito╢µ finansowania bada± naukowych. W szkolnictwie wy┐szym dzia│a "strumie±" bada± w│asnych, nie istniej▒cy w plac≤wkach PAN i JBR. Inwestycje w tych plac≤wkach s│u┐▒ wy│▒cznie badaniom naukowym, natomiast w szkolnictwie wy┐szym - z oczywistych wzglΩd≤w - tak┐e dydaktyce. Podobnie jest z infrastruktur▒ informatyczn▒. P│ace w szkolnictwie wy┐szym zapewnia MEN, natomiast w plac≤wkach PAN i JBR s▒ one w zasadzie czΩ╢ci▒ nak│ad≤w na dzia│alno╢µ statutow▒. Wszystko to sk│ania do podjΩcia prac nad jednolit▒ ustaw▒ o nauce, albo przynajmniej takich dzia│a± legislacyjnych, kt≤re pozwoli│yby usun▒µ najbardziej istotne r≤┐nice miΩdzy trzema "pionami". Na rozwa┐enie zas│uguje tak┐e ponowne podjΩcie prac nad koncepcj▒ instytut≤w pa±stwowych.

Konieczna jest weryfikacja rankingu instytucji naukowych: d│ugotrwa│a presja z ich strony spowodowa│a, i┐ obecnie zbyt du┐a ich czΩ╢µ zaliczona jest do najwy┐szej kategorii ("A"). Pewnych modyfikacji wymaga tak┐e system oceny projekt≤w badawczych. Konieczna jest koncentracja na naprawdΩ najlepszych projektach. Konieczna tak┐e nowelizacja zasad finansowania samych wykonawc≤w, tak, aby zredukowaµ "socjaln▒" funkcjΩ grant≤w, a wzmocniµ ich ╢ci╢le naukowy charakter. Nale┐y przy tym opracowaµ system finansowego wspomagania m│odych badaczy (np. stypendia badawcze).

Nadszed│ czas na przeprowadzenie drugiego etapu reformy systemu organizacji i finansowana bada± naukowych w Polsce. W planowanych dzia│aniach szczeg≤ln▒ uwagΩ nale┐y skupiµ na :

1) stworzeniu systemu zachΩt - tak┐e materialnych - dla ludzi i instytucji dzia│aj▒cych w sferze bada± i transferu technologii;

2) zwiΩkszeniu finansowania bada± do poziomu ╢redniej kraj≤w OECD (1,5% KBP) zar≤wno z bud┐etu pa±stwa, jak i ze ╝r≤de│ pozabud┐etowych;

3) wsparciu procesu edukacyjnego na wszystkich jego poziomach. Szczeg≤ln▒ rolΩ w upowszechnieniu nauki, jako czynnika postΩpu cywilizacyjnego, maj▒ do odegrania ╢rodki masowego przekazu;

4) likwidacji szkodliwej spu╢cizny minionego okresu (podzia│ nauki na "piony"). Konieczne jest przy╢pieszenie zapocz▒tkowanych ju┐ proces≤w legislacyjnych i rozwa┐enie nowych inicjatyw (ustawa o dzia│alno╢ci naukowej, ustawa o instytutach pa±stwowych);

5) nowelizacji zmierzaj▒cej do optymalizacji finansowania bada± naukowych.

Nale┐y zr≤┐nicowaµ szkolnictwo wy┐sze, zar≤wno co do czasu trwania studi≤w, jak i stawianych wymaga±. Jest to jedyna droga umo┐liwiaj▒ca istotne zwiΩkszenie liczby os≤b kszta│conych. Obecnie pod wzglΩdem dostΩpno╢ci szkolnictwa wy┐szego Polska jest na szarym ko±cu kraj≤w uwa┐aj▒cych siΩ za cywilizowane.

Konieczne jest usprawnienie przep│ywu informacji pomiΩdzy sfer▒ nauki i techniki a gospodark▒. Trzeba wzmocniµ wp│ywy nauki na gospodarkΩ, a przez to poprawiµ innowacyjno╢µ gospodarki. Ale r≤wnie┐ trzeba wzmocniµ wp│ywy gospodarki na naukΩ i szkolnictwo wy┐sze.

Szybko trzeba poprawiµ sytuacjΩ szkolnictwa wy┐szego i instytucji naukowych, a tak┐e materialny status nauczycieli, pracownik≤w naukowych i nauczycieli akademickich. Dalsza pauperyzacja, a przez to po╢rednio deprecjacja tych zawod≤w, grozi nieodwracalnymi negatywnymi skutkami dla Polski.

Nale┐y te┐ stworzyµ skuteczniejsze mechanizmy integruj▒ce nas z nauk▒ ╢wiatow▒. Jednocze╢nie trzeba pamiΩtaµ - i wyci▒gaµ z tego wnioski - tak┐e finansowe, ┐e s▒ dziedziny z zakresu bada± nad dziejami narodowymi, kultur▒, sztuk▒, w kt≤rych nikt nas nie mo┐e zast▒piµ. To samo dotyczy kwestii demograficznych, prognozowania rozwoju kraju itp.

Wymaga tego interes pa±stwa i narodu.