Szybowiec treningowy SZD-30 "Pirat"
Historia:
Pierwsze prace w Polsce nad szybowcem "klubowym" rozpoczΩto w SZD w 1959 roku.
Analiza rynku ╢wiatowego wykaza│a bardzo du┐e zapotrzebowanie na tani,
popularny szybowiec bΩd▒cy podstawowym typem do treningu, pozwalaj▒cym
jednocze╢nie na rozpoczΩcie latania wyczynowego. W Polsce nale┐a│o pomy╢leµ
o szybowcu bΩd▒cym nastΩpc▒ Much i Jask≤│ek, nieco je przewy┐szaj▒cym osi▒gami,
charakteryzuj▒cym siΩ bezpiecznymi w│a╢ciwo╢ciami pilota┐owymi, pozwalaj▒cymi na
pierwsze loty samodzielne po szkoleniu na szybowcu dwumiejscowym. Pocz▒tkowo
zak│adano ┐e bΩdzie to szybowiec o konstrukcji metalowej, odporny na wp│ywy
warunk≤w atmosferycznych i uszkodzenia eksploatacyjne, uwzglΩdniaj▒cy ≤wczesne
tendencje w ╢wiatowej technologii budowy szybowc≤w. Projekt wstΩpny oznaczono
SZD-28. Po wykonaniu analiz aerodynamicznych, ciΩ┐arowych i konstrukcyjnych
zdecydowano siΩ jednak na sprawdzon▒ drewnian▒ konstrukcjΩ p≤│skorupow▒ w
kt≤rych budowie Zak│ady Szybowcowe mia│y du┐e do╢wiadczenie konstrukcyjne i technologiczne,
z mo┐liwie du┐ym zastosowaniem laminatu poliestrowego.Konstruktorem prowadz▒cym zespo│u opracowuj▒cego nowy projekt zosta│ m│ody in┐ynier Jerzy ªmielkiewicz, bΩd▒cy jednocze╢nie "diamentowym" szybownikiem z uprawnieniami instruktora i pilota do╢wiadczalnego. Dotychczas bra│ on udzia│ w pracach nad opracowaniem Foki, Kobuza i rodziny Zefir≤w - ten projekt mia│ byµ dla niego pierwsz▒ samodzieln▒ konstrukcj▒. Opracowaniem dokumentacji konstrukcyjnej zajΩli siΩ J. Roman, A. Meus, J. Monda, J. Knapik, T. Grudzinski, A. Dutka, S. Kudrys. CzΩ╢µ obliczeniowa przypad│a W. Stafiejowi, E. Roman, W. GΩbali, E. Mynarskiemu, W. Korzonkiewiczowi, natomiast opracowaniem technologicznym zajΩli siΩ A. Fico±, J. Cie╢la, O. Markiel i K. Wojcieszko.
W styczniu 1964 roku uko±czono projekt wstΩpny SZD-30 "Sowa", a pod koniec roku projekt technologiczny. W nowej konstrukcji zastosowano wiele ciekawych rozwi▒za± zar≤wno sprawdzonych na wcze╢niejszych szybowcach (np. dwup│ytowe hamulce aerodynamiczne, skrzyd│o z wielopod│u┐nicowym d╝wigarem i skorupowym pokryciem sklejkowym formowanym pr≤┐niowo w negatywowym betonowym foremniku) jak i zupe│nie nowych (np. tr≤jdzielny p│at, gdzie po demonta┐u ko±c≤wek rozpiΩto╢µ zmniejsza│a siΩ o po│owΩ bardzo u│atwiaj▒c hangarowanie szybowca zw│aszcza w ciasnym hangarze, pomys│owy spos≤b │▒czenia centrop│ata z kad│ubem za pomoc▒ dw≤ch d│ugich cylindrycznych sworzni poziomych, czy po raz pierwszy w polskim szybowcu usterzenie wysoko╢ci w uk│adzie T). Szybowiec spe│nia│ wiΩkszo╢µ wymaga± brytyjskich przepis≤w BCAR, co mia│o u│atwiµ jego eksport do kraj≤w Europy Zachodniej, a ze wzglΩd≤w marketingowych i handlowych zmieniono nazwΩ na Pirat, bardziej agresywn▒ i wpadaj▒c▒ w ucho. Prototypy (w tym egzemplarz do pr≤b statycznych wykonanych przez Instytut Lotnictwa) zbudowano w filii Zak│ad≤w we Wroc│awiu. Oblot pierwszego prototypu (W-289) , kt≤ry p≤╝niej otrzyma│ znaki SP-2502, w dniu 19 maja 1966 roku wykona│ Adam Zientek. RozpoczΩto cykl pr≤b zak│adowych i pa±stwowych w kt≤rych czΩ╢µ lotn▒ prowadzili Stanis│aw Skrzydlewski i Adam Zientek. W miΩdzyczasie uko±czony zosta│ drugi prototyp SP-2503 (W-290) oblatany 5.08.1966 r. tak┐e przez A. Zientka. W prototypach dokonano pierwszych zmian konstrukcyjnych: zmieniono sklejkowe pokrycie statecznika wysoko╢ci z 1,5 mm na 1 mm, zwiΩkszono sztywno╢µ statecznika kierunku przez wymianΩ pokrycia sklejkowego z 1,5 mm na 1,8 mm i dodanie sko╢nego ┐ebra, przesuniΩto podwozie i wΩze│ zaczepu oraz na ko±c≤wkach skrzyde│ zastosowano laminatowe zako±czenia, zamiast przykrΩcanych p│yt brzegowych (co zwiΩkszy│o rozpiΩto╢µ do 15 m) oraz zmieniono dr▒┐ek sterowy.
W dniu 12 grudnia 1966 r. w czasie pr≤by korkoci▒gowej z przednim po│o┐eniem ╢rodka ciΩ┐ko╢ci mia│a miejsce katastrofa i ╢mierµ St. Skrzydlewskiego na skutek zablokowania lotek. Mimo nagranego komentarza pilota nie uda│o siΩ jednoznacznie okre╢liµ przyczyny wypadku. Zawieszono loty drugiego prototypu do czasu opracowania programu pr≤b zaopiniowanego przez Instytut Lotnictwa. Dalsze badania w locie po przebazowaniu drugiego prototypu do Warszawy prowadzone w Instytucie Lotnictwa przez Stanis│awa Wielgusa (ok. 80% lot≤w), Juliana Bojanowskiego i Andrzeja Ab│amowicza nie doprowadzi│y do wykrycia przyczyny, przyjΩto wiΩc ┐e katastrofΩ spowodowa│a usterka tego egzemplarza, a nie typu. Pr≤by rozpoczynano na 4000 m ko±czono na wysoko╢ci 2000 m, holowa│ Ryszard Witkowski na seryjnym ╢mig│owcu SM-1 SP-SAD stanowi▒cym w│asno╢µ Instytutu Lotnictwa, nie dysponowano bowiem w≤wczas samolotem holuj▒cym o odpowiednich osi▒gach. ªmig│owiec "wchodzi│" na wysoko╢µ 4000 m w czasie ok 12 minut. W 21 lotach wylatano w≤wczas 14 godzin 55 min., i szybowiec powr≤ci│ do Bielska dla doko±czenia pr≤b fabrycznych. Przed uruchomieniem produkcji seryjnej wprowadzono kilka zmian konstrukcyjnych: zmieniono fragment g≤rnego pokrycia sklejkowego ko±c≤wek na p│≤cienne w czΩ╢ci sp│ywowej, zastosowano ster kierunku o uproszczonej konstrukcji i zmienionym obrysie w g≤rnej czΩ╢ci, zmieniono usytuowanie wziernik≤w i kszta│t os│on obs│ugowych na p│atowcu oraz dodano blokadΩ po│o┐enia oparcia plecowego. Podczas oblotu seryjnego Pirata (SP-2508) Stanis│aw Wielgus ponownie do╢wiadcza w korkoci▒gu zablokowania lotek. Du┐e przeci▒┐enie uniemo┐liwia mu opuszczenie szybowca, doprowadza wiΩc do zniszczenia skrzyde│ i dopiero wtedy udaje mu siΩ "wysi▒╢µ". OglΩdziny rozbitego szybowca i relacja ocalonego pilota nie wyja╢niaj▒ przyczyny usterki... Dziwnym zbiegiem okoliczno╢ci, tego samego dnia przebywaj▒cy w Pary┐u na Salonie Lotniczym na Le Bourget konstruktor szybowca odkrywa przyczynΩ obu wypadk≤w. Przelatuj▒cy nad eksponowanym Piratem ╢mig│owiec Lynx wytworzy│ warunki podobne do tych jakie wyst▒pi│y w obu feralnych lotach: uderzone podmuchem skrzyd│o ugiΩ│o siΩ w wiΩkszym ni┐ normalnie stopniu, a szarpniΩta do g≤ry lotka wyskoczy│a swoj▒ doln▒ krawΩdzi▒ poza blaszany fartuch os│aniaj▒cy szczelinΩ blokuj▒c siΩ w tym po│o┐eniu. In┐. ªmielkiewicz wysy│a natychmiast telegram wstrzymuj▒cy loty, a "kosmetyczny" niemal zabieg przed│u┐enia fartucha eliminuje niebezpieczn▒ usterkΩ.
Uruchomiona z pocz▒tkiem 1967 r. du┐a seria spowodowa│a nap│yw nowego szybowca do aeroklub≤w i odbiorc≤w zagranicznych, oczekiwano wiΩc na pierwsze opinie i wnioski u┐ytkownik≤w. Od strony eksploatacyjnej chwalono │atwy spos≤b demonta┐u i monta┐u szybowca, mocn▒ i trwa│▒ konstrukcjΩ, obszern▒ kabinΩ i du┐e baga┐niki. Od strony pilota┐owej ceniono ma│e si│y w napΩdzie steru wysoko╢ci, w│a╢ciwo╢ci w kr▒┐eniu, jednak budzi│y zastrze┐enia (zw│aszcza u pilotek i m│odych szybownik≤w) du┐e si│y w napΩdzie lotek pojawiaj▒ce siΩ po przekroczeniu prΩdko╢ci 120 km/h, wysokie burty ogranicza│y widoczno╢µ niskim pilotom. Dopracowuj▒c konstrukcjΩ wprowadzono kilka zmian w u┐ytkowanych ju┐ szybowcach eliminuj▒c niedomagania wieku m│odzie±czego: zmieniono zawieszenia lotek, wzmocniono przej╢cie kad│ub - statecznik kierunku zmieniaj▒c jednocze╢nie kszta│t steru kierunku dziΩki czemu obni┐ono po│o┐enie momentu skrΩcaj▒cego tyln▒ czΩ╢µ kad│uba, co pozwoli│o na wyeliminowanie przyczyny pΩkania pokrycia na podstawie statecznika. Przez dodanie balastu na pierwszej wrΩdze zmieniono po│o┐enie ╢rodka ciΩ┐ko╢ci, umo┐liwiaj▒c loty l┐ejszym pilotom z bardziej tylnym po│o┐eniem oparcia plecowego. Og≤lnie szybowiec by│ lubiany i powoli stawa│ siΩ podstawowym sprzΩtem treningowo-wyczynowym. Ze wzglΩdu na wdra┐anie technologii laminat≤w i niewielkie moce produkcyjne Zak│adu w Bielsku-Bia│ej, oraz ob│o┐enie filii w Je┐owie i Wroc│awiu zam≤wieniami i produkcj▒ szybowc≤w Bocian, Foka 5 i Cobra zaistnia│a konieczno╢µ przeniesienia produkcji Pirata do innego zak│adu. Wyb≤r pad│ na WSK-ªwidnik, i tam na pocz▒tku roku 1973 przeniesiono liniΩ produkcyjn▒, a do ko±ca roku uda│o siΩ wykonaµ 50 szybowc≤w. W miΩdzyczasie wprowadzono w szybowcach seryjnych nastΩpne zmiany: pierwsze serie szybowc≤w mia│y napΩd hamulca ko│a sprzΩ┐ony z suwakiem hamulc≤w aerodynamicznych, w p≤╝niejszych rozdzielono go montuj▒c niezale┐n▒ d╝wigniΩ na dr▒┐ku sterowym, zmieniono napΩd steru wysoko╢ci z podw≤jnych ciΩgie│ z 4mm drutu na popychaczowy. Sugestie i opinie u┐ytkownik≤w nie tylko z Polski, zaowocowa│y opracowaniem wersji rozwojowej SZD-30B, nazwanej roboczo Pirat 75, r≤┐ni▒cej siΩ do╢µ znacznie od dotychczas produkowanej: poprzez zmianΩ kszta│tu i poszerzenie przedniej czΩ╢ci kad│uba i zastosowanie laminatowej "wanny" uzyskano znacznie wygodniejsz▒, p≤│le┐▒c▒ pozycjΩ pilota, w obrΩbie kabiny ca│kowicie zmieniono napΩd steru kierunku stosuj▒c przestawiane peda│y nowego typu zaadaptowane z Jantar≤w, eliminuj▒c jednocze╢nie dotychczasowy niekorzystny przebieg linek (dwukrotna zmiana kierunku o ponad 90░). Ca│o╢µ przykryto now▒, obszern▒ limuzyn▒, daj▒c▒ doskona│▒ widoczno╢µ dziΩki jej wyd│u┐eniu z jednoczesnym obni┐eniem burt, co u│atwi│o przy okazji wsiadanie, zw│aszcza niskim pilotom. Wymieniono tak┐e tablicΩ przyrz▒d≤w na kolumnow▒, a co najwa┐niejsze wyeliminowano najwiΩksz▒ wadΩ Pirata, jak▒ by│y du┐e si│y w napΩdzie lotek, co w efekcie prowadzi│o do szybkiego powstawania luz≤w w uk│adzie sterowania. Osi▒gniΩto to przez zmianΩ kinematyki uk│adu napΩdowego w ko±c≤wkach, zmieniaj▒c jednocze╢nie lotki z drewnianych, krytych p│≤tnem na laminatowe z zawiasami w p│aszczy╝nie g≤rnego pokrycia. Zmianie uleg│o te┐ podwozie: przy zachowaniu rozmiaru opony zabudowano pochodz▒c▒ z Jantar≤w piastΩ z hamulcem tarczowym, poniewa┐ skuteczno╢µ dotychczas stosowanego hamulca ta╢mowego w du┐ym stopniu uzale┐niona by│a od ci╢nienia pneumatyka (nawet niewielki jego ubytek powodowa│ zanik skuteczno╢ci, co przy l▒dowaniu w terenie przygodnym mia│o czΩsto "przykre" skutki) i wilgotno╢ci pod│o┐a. Zespo│em opracowuj▒cym modyfikacjΩ kierowa│ in┐. A. Pochopie±. Prototyp unowocze╢nionego szybowca (SP-2750) w dniu 9 listopada 1974 r. oblata│ Jerzy Popiel. Wdro┐eniem do produkcji nowej wersji Pirata oznaczonej SZD-30C zajΩ│a siΩ filia Zak│ad≤w Szybowcowych w Je┐owie Sudeckim, gdzie w│a╢nie zako±czono produkcjΩ wiekowego Bociana. Pierwszy egzemplarz seryjny nowej wersji, SP-3119 oblata│ pilot do╢wiadczalny Zdzis│aw Bylok 10 stycznia 1978r. Poniewa┐ historia lubi siΩ powtarzaµ, na jednym z egzemplarzy Pirata C (bo taka nazwa szybko przyjΩ│a siΩ w aeroklubach) u┐ytkownicy stwierdzili ponownie zbyt w▒skie fartuchy os│aniaj▒ce szczelinΩ lotki (ponowne zablokowanie w locie ster≤w i rozbicie szybowca), lecz tym razem szybka reakcja producenta zapobieg│a nastΩpnym wypadkom. Ca│kowita ilo╢µ wyprodukowanych Pirat≤w zamknΩ│a siΩ liczb▒ 813 sztuk, w tym 47 w wersji C, z tego w ªwidniku wyprodukowano 430 egzemplarzy (pierwszy SP-2700 nr. fabr S-01.01, ostatni SE-540 dla Szwecji). Po zebraniu odpowiednich do╢wiadcze± eksploatacyjnych producent rozszerzy│ pocz▒tkowy resurs szybowca z 500 do 1000 godzin lotu do pierwszej NG, 800 do drugiej NG, a ca│kowity resurs do 3200 godzin lotu. Do dnia dzisiejszego Piraty s▒ najliczniejszym typem szybowca na polskim niebie i jeszcze d│ugo bΩd▒ s│u┐y│y naszym (i nie tylko naszym, bo wyeksportowano je do 25 kraj≤w ╢wiata) szybownikom.
Konstrukcja: Jednomiejscowy szybowiec treningowy konstrukcji drewnianej w uk│adzie grzbietop│ata z usterzeniem typu T i sta│ym podwoziem. Kad│ub p≤│skorupowy o konstrukcji drewnianej, w czΩ╢ci przedniej (do po│owy kabiny pilota) wykonany z laminatu poliestrowego. Za kabin▒ dwie wrΩgi no╢ne do kt≤rych za pomoc▒ d│ugich, cylindrycznych poziomych sworzni mocowany jest poprzez cztery okucia centrop│at. Os│ona kabiny jednoczΩ╢ciowa, otwierana na prawo odrzucana awaryjnie. Obszerna kabina wyposa┐ona w przestawiane peda│y i oparcie plecowe blokowane w 5 po│o┐eniach. Dwa zaczepy: przedni do lot≤w holowanych i dolny do startu za wyci▒gark▒ , otwierane ciΩgnem linkowym z uchwytem pod tablic▒ przyrz▒d≤w z lewej strony. W wersji SZD-30C uchwyty wyczepu i przestawiania peda│≤w w podstawie kolumnowej tablicy przyrz▒d≤w. Mo┐liwo╢µ zabudowy aparatury tlenowej. Na grzbiecie za centrop│atem antena prΩtowa radiostacji z przewodem antenowym wyprowadzonym do baga┐nika dolnego, gdzie umieszczono radiostacjΩ RS-6101 (w wersji SZD-30C antena radiostacji zabudowana w stateczniku pionowym). Usterzenie w uk│adzie T, stery kierunku i wysoko╢ci kryte p│≤tnem, bez wywa┐enia masowego. Monta┐ usterzenia wysoko╢ci za pomoc▒ jednej ╢ruby centralnej. Ster wysok╢ci jednoczΩ╢ciowy, z trymerem napΩdzanym suwakiem na lewej burcie kabiny. NapΩd trymera sprzΩgany automatycznie przy monta┐u. NapΩd steru wysoko╢ci popychaczowy, steru kierunku linkowy. Podwozie g│≤wne - z nieamortyzowanym ko│em 350x135 wyposa┐onym w hamulec ta╢mowy, w wersji SZD-30C hamulec tarczowy. P│oza przednia drewniana amortyzowana dwoma amortyzatorami kr▒┐kowymi, os│oniΩta brezentem, tylna metalowa, amortyzowana kr▒┐kiem gumowym. W wersji SZD-30C zamiast p│ozy przedniej szcz▒tkowa p│≤zka laminatowa. Skrzyd│o tr≤jdzielne, o obrysie prostok▒tno-trapezowym, profil Fx 61-168 w centrop│acie w ko±c≤wce przechodz▒cy w Fx 60-1261. Odejmowane ko±c≤wki spinane jednym pionowym sworzniem zabezpieczonym przetyczk▒ i agrafk▒. Wznios ko±c≤wek 3░30'. Konstrukcja centrop│ata p≤│skorupowa, wielod╝wigarowa z dwiema komorami hamulc≤w aerodynamicznych i elementami napΩd≤w ster≤w. Lotki o konstrukcji klasycznej, drewniane, zawieszone w trzech punktach, (w wersji SZD-30C laminatowe, zawieszone w czterech punktach) napΩdzane w jednym, wywa┐one masowo. Hamulce aerodynamiczne dwup│ytowe, na g≤rnej i dolnej powierzchni skrzyd│a. NapΩdy linkowe dla lotek i popychaczowe dla hamulc≤w. Wyposa┐enie to standardowo wysoko╢ciomierz W-12S, prΩdko╢ciomierz PR-250s, busola magnetyczna KI-13A, zakrΩtomierz EZS-3 z chy│omierzem poprzecznym, wariometr WRs-5 z kompensatorem energii ca│kowitej i naczyniem wyr≤wnawczym oraz wariomert WRs-30C. Przystosowanie do zabudowy aparatury tlenowej TA 03A.
Malowanie: Ca│y szybowiec lakierowany na bia│o lub ┐≤│to z czerwonymi ko±c≤wkami skrzyde│, statecznik≤w i przodem kad│uba. Lotki, ster kierunku i ster wysoko╢ci czerwone lub niebieskie. Wzd│u┐ kad│uba podw≤jne paski koloru niebieskiego lub czerwonego, stylizowany napis Pirat i znaki rejestracyjne czarne. W wersji SZD-30C wzd│u┐ kad│uba obustronnie stylizowana czerwona b│yskawica za│amana pod skrzyd│em. Na prawym skrzydle znaki na g≤rnej powierzchni, na lewym skrzydle na dolnej. W trakcie eksploatacji pojawi│o siΩ wiele odmiennie malowanych egzeplarzy po wykonanych remontach i naprawach powypadkowych.
 
|
mog▒ byµ powielane bez zgody autor≤w. Wszystkie ilustracje wykorzystano wy│▒cznie w
celach informacyjnych. Wszelkie prawa autorskie pozostaj▒ u ich w│a╢cicieli.