CD-ROM, het opslagmedium van de toekomst.......? High Sierra Hotel: Een aantal computer-fabrikanten bestaande uit o.a. Philips, DEC, Sony, Apple, Hitachi, 3M en Microsoft heeft zich verenigd in een groep genaamd: High Sierra Hotel. De groep ontleent zijn naam aan het hotel in het Amerikaanse Lake Tahoe, waar de producenten voor de eerste keer de koppen bij elkaar staken. Als geestelijke vaders van CD-Audio en CD-ROM hadden Philips en Sony de technische specificaties van deze produkten gepubliceerd in het 'Red Book' en het 'Yellow Book', maar om CD-ROM zo compatibel mogelijk te maken, moest er overleg met andere leveranciers zijn. Dank zij het werk van de High Sierra-groep kan nu een CD-ROM speler in principe met iedere computer worden verbonden. De standaard voor de filestructuur laat toe dat file systems van welk besturingssysteem dan ook (UNIX, Turbodos, MS-DOS of andere, merkgebonden systemen) op de schijf worden gezet. Theoretisch kunnen verschillende file systems naast elkaar op de CD-ROM-plaat werken. Introductie: Vorig jaar introduceerde Philips de P 3105, een personal computer met een ingebouwde CD-ROM-speler. Het Amerikaanse bedrijf Custom Design is alweer een stap verder. Voor wie geen uur zonder een geheugensteuntje van 600 Megabyte kan, is er een draagbare computer met een dergelijke voorziening. De laatste lancering mag een 'hebbedingetje' zijn, de ontwikkeling gaat in de richting van een doorbraak van CD-ROM als randapparatuur van de personal computer. Nu nog aarzelend, maar rond 1994 met volle kracht. Personal computers verschaffen onafhankelijkheid van het mainframe maar tegenover dit voordeel staat een aantal nadelen, zoals een beperkte opslagcapaciteit en relatief lange zoektijden. In de afgelopen jaren is daar wel wat aan gedaan. Een harde schijf van 20 Mb is niets meer om op bruiloften en partijen over op te scheppen en kloktijden van 10 MHz vermogen ook al geen afgunstige blikken meer op te wekken. Toch blijft de droom een personal computer met capaciteiten van een mainframe. En liefst tegen de prijs van een PC. Een aanzet in die richting lijkt CD-ROM, de compact disc read only memory. Het is een zus van de inmiddels bekende compact disc audio, in wezen een lint van nullen e enen van 4,5 kilometer, gepakt op en zilverkleurig schijfje met een diameter van 12 centimeter. Deze digitale code wordt door een kleine laser uitgelezen en het signaal omgezet in muziek. CD-ROM werkt volgens het zelfde principe, maar het blijft digitaal. Snelle zoektijd: Theoretisch gaan er 600 Mb, ongeveer 270.000 getikte A4 pagina's, of de hoeveelheid tekst die een secretaresse in haar carriere verwerkt, op een schijf. In de praktijk is dat ongeveer 50 Mb minder in verband met 'huishoudelijke' aangelegenheden. Afhankelijk van de indeling van de CD-ROM is de zoektijd naar een woord of artikel tot 1 of 2 seconden. Dit laatste is belangrijk. De formattering en indexering van de gegevens is van essentieel belang voor een snelle zoektijd. Een normale harde schijf beschikt over vier koppen die de schijf aftasten naar de gevraagde informatie, die de CD-ROM-speler over 1. Als een CD-ROM slechts is ingedeeld, moet die het in snelheid afleggen tegen een magnetisch medium. De voor de hand liggende oplossing van dit probleem is natuurlijk de CD-ROM optimaal in te delen. De tweede oplossing is meer praktisch: Voor het merendeel van de toepassingen is 550 Mb meer dan voldoende. Alle 26 delen van Dr. de Jong's "Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog" kunnen plaats vinden op een CD-ROM. Een woordenboek of handboek komt dan ook een aantal malen op de plaat en de leeskop is dan altijd wel in de nabijheid van het gezochte gedeelte. Men schat dat 90 % van de gevraagde toepassingen minder dan 200 Mb eist. Voor Matt M. Moayedi van Europe Optical Disc is het geen vraag of de CD-ROM in de komende tijd een vertrouwd onderdeel van de randapparatuur wordt. "Er wordt steeds meer geheugen gevraagd", zegt hij, " bij de huidige magnetische systemen (floppy disc, harde schijf) moet bij een verdubbeling van de informatie de leeskop de helft dichter bij de schijf liggen. Er is een fysische limiet, dus er is een nieuw, optisch systeem nodig." Een nadeel van CD-ROM ligt in de naam opgesloten: read only memory. De schijf kan niet worden beschreven of veranderd. Voor bepaalde toepassingen behoeft dit geen nadeel te zijn. Banken gebruiken de CD-ROM bij de verificatieprocedure van handtekeningen. De handtekeningen van alle clienten zijn op en CDROM plaat vastgelegd. Alle kantoren zijn met een speler uitgerust. Ieder kantoor kan dan de handtekening van elke rekeninghouder vergelijken met die van de client voor de balie. Voor een dergelijke toepassing zijn de banken zeker niet ongelukkig met het 'onveranderlijke' karakter van de CD-ROM-plaat. Worm en wisbaar: Verschillende aanbieders werken aan een wis- en beschrijfbare versie van de CD. De beschrijfbare versie, write once, read many times (WORM) bestaat al, de wisbare (Erasable) ligt nog in het laboratorium. De Erasable zou voor een schok bij de leveranciers voor apparatuur kunnen zorgen. Een opslag van 600 Mb op een magnetische medium vraagt nu nog apparatuur met een omvang van vijftig maal die van een CD-ROM-speler en kost ongeveer honderdmaal zoveel. Maar dit is nog toekomst muziek. Vooralsnog begint CD-ROM aan zijn doorbraak. In de eerste plaats door de prijsval van de apparatuur. Begin '86 kostte de CDRX 1000 van Philips nog 5 tot 6.000 gulden. De eindgebruikerprijs van een vergelijkbare speler is nu 650,-. In wezen is dit een fictief bedrag omdat er praktisch geen echte eindgebruikers zijn. De meeste spelers werden verkocht als deel van het pakket van een toepassing door de leverancier van informatie. Die spreekt met de fabrikant van de apparatuur een prijs af. Niettemin blijft er uit het oogpunt van de gebruiker een moeilijkheid. Een CD Audio-speler kan nu, dankzij de geweldige omvang van de produktie, worden verkocht voor ongeveer 450,-. Het is aan een klant moeilijk te verkopen waarom hij voor - wat hij ziet als een 'opgevoerde' compact disc speler - vier maal zo veel zou moeten betalen. Daarvoor zijn uiteraard redenen: het fout-correctie systeem van de CD-ROM is zorgvuldiger dan voor CD Audio, het aandrijfsysteem moet sterker zijn omdat het zoekkarakter van CDROM veel actie van de schijf vraagt en CD-ROM moet zijn uitgerust met een controller board en een computer interface. Besturing niet veeleisend: Qua besturingssysteem zijn er weinig problemen. De latere versies van MS-DOS heeft Microsoft geschikt gemaakt om een CD-ROM-speler aan te sturen. Ook stelt CD-ROM aan de computer-apparatuur weinig eisen: Een XT met een intern geheugen van 256 Kb en een floppy diskdrive is feitelijk al genoeg, hoewel in verband met het overbrengen van stukken tekst uit de database naar het geheugen een harde schijf gemakkelijker werkt. Obstakels voor een doorbraak van CD-ROM aan de kant van de apparatuur zijn er dus nauwelijks. De techniek voor het maken van platen en spelers is door het succes van CD-Audio geperfectioneerd, dank zij de afspraken van de industrie in de zgn. High Sierra-groep zijn er standaarden gekomen voor speler en schijf en ook voor de besturingssoftware is er een de-facto standaard. Bij een CD-ROM kunnen bekende MS-DOS commando's worden gebruikt. De toepassings software is een ander verhaal. Aanvankelijk dachten de leveranciers van spelers en schijven dat de commerciele uitgevers het nieuwe medium enthousiast zouden omarmen. CD-ROM biedt een relatief goedkope methode om grote hoeveelheden gegevens betrekkelijk snel te vermenigvuldigen en goedkoop te distribueren. Alle telefoonboeken van Nederland op een CD-ROM kunnen tegen het luttele bedrag van fl 1,50 worden verzonden, terwijl het verzenden van het pakket telefoonboeken fl 70,-- zou moeten gaan kosten. Hoewel er veel tijd en geld is besteed aan het 'rijp' maken van de uitgeversmarkt, is het aantal commerciele uitgaven van publikaties op CD-ROM betrekkelijk gering. Chris Johnson, produktmanager CD-ROM van Philips Telecommunication and Data systems in Apeldoorn gelooft dat de uitgevers die tot nu toe de sprong hebben gewaagd, dit vooral uit defensieve overwegingen hebben gedaan. "Men voelt dat er iets staat te gebeuren en denkt dat het mogelijk een bedreiging kan zijn en daarom willen de uitgevers er bij betrokken zijn, maar het gaat niet van harte", zegt hij. Een reden waarom de muziekwereld zich con brio op de CD-Audio stortte was dat over het geheel genomen de zaak redelijk bij het oude bleef. Ook de consument kreeg onder opoffering van betrekkelijk weinig moeite een aanzienlijke verhoging van de kwaliteit. CD-Audio was voor de consument een evolutie. Uitgeefrevolutie: CD-ROM is voor de commerciele uitgevers een revolutie. De techniek van het vervaardigen van een boek op de conventionele manier heeft geen enkele relatie met het uitbrengen van dezelfde informatie op CD-ROM. Verder werken in een CDROM-project mensen van verschillende disciplines samen. Die spreken veelal dezelfde taal, maar de betekenis die deze mensen aan uitdrukkingen geven is totaal verschillend. 'Editing' heeft voor een auteur een heel andere betekenis dan voor een programmeur. Verder zijn uitgevers bezorgd over auteursrechten. Moayedi van Europe Optical Disc vindt het een minder groot probleem. "De muziekwereld leeft bij de gratie van de handel in rechten", zegt hij," in de praktijk hebben zich een aantal procedures ontwikkeld tot een werkzaam geheel. Het moet voor een uitgever mogelijk zijn om bij het samenstellen van contracten een jurist te vragen een parallel te trekken met vergelijkbare contacten in de muziekwereld." Een ander element is wellicht het cultuurverschil tussen commerciele uitgevers en industrie. De uitgevers zijn over het algemeen 'cash flow' georienteerd. Geld dat vandaag wordt uitgegeven moet liefst morgen zijn terug verdiend. Managers in een industriele omgeving zijn gewend aan investeringen die pas na verloop van tijd in de kas terugvloeien. Moayedi denkt dat de commerciele uitgever als eerste vraag stelt: "Bestaat er een markt? Zo nee, dan is het project van de baan." Johnson gelooft niet dat de commerciele uitgevers al geld met hun uitgaven op CD-ROM hebben verdiend. Zij zitten voornamelijk op de 'learning curve'. Voor de commerciele uitgevers is het afzetkanaal waarschijnlijk het belangrijkste probleem. Traditioneel is dat de boekhandel. Die is niet ingesteld op het verkopen van CD-ROM's omdat verkoop van produkten aan de grenzen van de technologie nogal wat begeleiding van de klant vereisen. Johnson heeft inmiddels de produktie van dertig CD-ROM's begeleid en beschouwt iedere plaat als een project in plaats van een produkt. "Er is veel 'hand vasthouden' nodig", zegt hij. Toch zullen de commerciele uitgevers zich in de toekomst actiever moeten opstellen. De software-uitgevers penetreren hun vakgebied. Vertizontale markt: Het Amerikaanse bedrijf Microsoft geeft bij voorbeeld een CD-ROM uit met daarop een aantal Engelstalige dictionaires. Lotus, bekend om zijn spreadsheet 1-2-3, publiceert op CD-ROM financiele informatie die kan worden gebruikt bij het werken met een spreadsheet. De industrie noemt dit een 'vertizontale' marktbe- nadering. Binnen de horizontale doelgroep van spreadsheet gebruikers wordt een aparte doelgroep, financiele specialisten, verticaal benaderd. Maar ook binnen het eigen vakgebied van de uitgevers van programmatuur biedt CD-ROM interessante kanten. Een aantal programma's is zo omvangrijk geworden dat bij installatie een stapel floppy's nodig is. Iedereen die wel eens zo'n programma heeft geinstalleerd weet dat daarbij van alles kan misgaan. Op dezelfde CD-ROM zou ook de (vaak omvangrijke) handleiding kunnen staan. Voor de producenten van CD-ROM platen zijn op het ogenblik de niet-commerciele uitgevers de belangrijkste doelgroep. Dit zijn instellingen die hun contacten regelmatig van informatie moeten voorzien maar die een ander doel hebben dan het bedrijfsmatig publiceren. De centrale overheid stuurt dagelijks honderden kilo's papier door ons land met regelgeving, aanschrijvingen, circulaires enz. Autofabrikanten houden hun dealers op de hoogte door middel van handboeken, onderdelen-lijsten enz. Zo zijn er tientallen voorbeelden te bedenken van niet-commerciele uitgevers. Als voorbeeld volgt hier korte samenvatting van toepassingen van CD-ROM: - Uitgevers: handboeken, bibliografieen, woordenboeken, statistieken enz.; - Luchtvaartmaatschappijen en spoorwegen: time tables en spoorboekjes, boekingsprocedures; - Automobielfabrikanten: prijslijsten, onderdeelslijsten en onderhoudshandboeken (in feite iedere leverancier van complexe apparatuur: vliegtuigfabrikanten, computerleveranciers enz.); - Maritieme- en luchtvaartautoriteiten: zee- en luchtkaarten, navigatiesystemen; - Overheid: wetteksten, instructies, voorschriften, aanschrijvingen, circulaires; - Bibliotheken: verspreiding van uittreksels en bibliografieen van de centrale catalogus naar aangesloten bibliotheken; - Computerleveranciers en softwarehuizen: distributie van software (besturingssystemen en toepassingen); en - Banken: instructies, verificaties: De handtekeningen van alle clienten kunnen op alle kantoren beschikbaar zijn. Bij de niet-commerciele uitgevers zijn er geen problemen met het auteursrecht of verkoopkanalen. De clienten van de niet-commerciele uitgevers vormen een gesloten doelgroep, die ook gemakkelijker is te trainen in het gebruik van de CD-ROM. De kosten van het maken van een CD-ROM-plaat in vergelijking met bij voorbeeld het uitgeven van een handboek zijn vrij moeilijk te geven. Van groot belang is hoe de informatie wordt aangeleverd (getypt of op computerband) en hoe deze informatie is ingedeeld. Moayedi noemt een voorbeeld uit de Amerikaanse praktijk: de kosten van het maken van en CD-ROM en levering van de spelers voor informatie ter grootte van 200 MB aan vijftien contacten zou minder zijn dan de portokosten voor het verzenden van dezelfde informatie die op conventionele wijze tot stand is gekomen. Johnson noemt voor vijftig platen een totaal bedrag van fl 30.000,--, maar wil, omdat ieder project dat hij onder handen gehad heeft uniek is, eigenlijk niet over kostenvergelijking praten. Andere voordelen staan voor hem voorop. Minder fouten: Moayedi haalt een voorbeeld aan uit de auto-industrie. Als een dealer een bepaald onderdeel wil bestellen kan hij het nummer en de verdere aanduiding van dat onderdeel uit de database met een toetsaanslag rechtstreeks op de bestelbon plaatsen. Een auto bestaat uit duizenden onderdelen in talloze varieteiten. Bij 'met de hand' bestellen is en fout snel gemaakt. Onderzoek heeft uitgewezen dat bij 15 % van de bestelling wat mis gaat. Foutloze bestellingen via CD-ROM kan veel geld aan magazijnvoorraden uitsparen. Verder is er de snelheid. Niet mag worden vergeten het 'voorwerk': het formatteren en indexeren van de informatie, in principe eenmalig is. Daarna kunnen tegen lagere kosten updates worden uitgebracht, eventueel op floppy disk. Moayedi: "Natuurlijk heb ik liever dat zij iedere maand op de stoep staan voor een CD-ROM, maar ik ga in de schoenen van mijn klant staan. Men kan bij snel veranderende gegevens bij voorbeeld eens per kwartaal een CD-ROM laten maken en maandelijks een floppy disk als update sturen." Wat de eindgebruiker mag verwachten: Het maken van CD-ROM-plaat kost veel tijd en geld. Daar staat tegenover dat de informatie die op de plaat staat zeer snel kan worden teruggezocht. Om van de voordelen qua snelheid en omvang van CD-ROM te kunnen profiteren, moet de aangeboden zoekmethode aan een aantal eisen voldoen: - Volledige HELP-informatie zodat zelfs 'nieuwelingen' met succes hun eigen zoekacties kunnen uitvoeren; - Boleaanse zoekinstructies zoals AND, OR en NOT; - Verkort zoeken (truncation) zodat reeds met een aantal letters de woorden die aan deze lettercombinatie voldoen worden aangeboden; - De mogelijkheid de zoekactie te beperken tot een bepaald gedeelte van de tekst; - Zoeken met behulp van een synoniem, zodat woorden die min of meer hetzelfde begrip inhouden worden aangeboden; - De mogelijkheid een uitdraai te maken van een stuk tekst waarin de eindgebruiker in het bijzonder is geenteresseerd; - Snel door de thesaurus van de geindexeerde woorden kunnen lopen; - De mogelijkheid om in een database een spoor van notities achter te laten waartussen snel op en neer kan worden gesprongen. Daarnaast moet de eindgebruiker door middel van een venster materiaal uit de database kunnen overbrengen naar bijvoorbeeld een tekst- verwerkingsprogramma. Bij de introductie van CD-ROM in '85/'86 werd voor dit opslagmedium een zeer rooskleurige toekomst voorspeld. Zowel Moayedi als Johnson zijn nog optimistisch maar zij zeggen wel dat de problemen van markt en techniek worden onderschat. Daarom lijkt het weinig realistisch te veronderstellen dat er in 1990 een miljoen CD-ROM-spelers zullen zijn (een voorspelling uit 1986!!!). De inschatting van Johnson is veel lager en Moayedi houdt het op een penetratie van 4% in de bedrijven in 1990. "Maar", zegt Moayedi, "in de wereld van CD-ROM is twee jaar een eeuw." Toch durft hij tot 1990 vooruit te kijken en voorspelt dat dan 55 % van zijn omzet zal bestaan uit CD-ROM's (Moayedi is managing director van Europe Optical Disc in Tilburg, de eerste, onafhankelijke fabrikant van CD-ROM's in Nederland). Nu is het aandeel van het in mei '88 gestarte bedrijf 5 %. Het zwaartepunt ligt nog bij de CD-Audio, de compact disc. In wezen maakt het Moayedi weinig uit welke toepassing op de optische drager staan: het productieproces is nagenoeg hetzelfde, zij het dat CD-ROM produktie wat betreft de zuiverheid van de lucht strengere eisen stelt. De marktpenetratie van CD-ROM zit volgens Moayedi nu waar de compact disc in de jaren '82-'83 zat, dus in de startfase. Twaalf procent van de Nederlandse huishoudens heeft nu een compact disc-speler en in 1990 zal dit aandeel zijn opgelopen tot 25 a 30%. Moayedi verwacht voor CD-ROM niet een dergelijke penetratie omdat het medium vooral in een bedrijfsmatige omgeving zal worden gebruikt. Voor 1990 schat hij binnen de bedrijven een marktaandeel van 3 to 4 %. Europe Optical Disc wil klaar zijn voor die ontwikkeling. Maar ondertussen moet er geld worden verdiend en dat komt uit opdrachten voor compact discs.