NieszczΩsne daszki i │uczki jΩzyka Esperanto (12 specjalnych liter) by│y przedmiotem niezliczonych dyskusji, k│≤tni, krytyk i kpin w esperanckim ╢wiatku i poza nim. Kiedy╢ zastanawiano siΩ, jak uzyskaµ daszki na maszynach do pisania lub sk│adopisach (redaguj▒c "Pola Esperantisto", sam stosowa│em specjalnie przygotowane rozetki dla sk│adopisu Brother), potem w komputerze, a wreszcie - w Internecie.
W ostatnim czasie w ╢wiatowej sieci przyj▒│ siΩ ostatecznie standard ISO-8859-3, kt≤ry zawiera wszystkie esperanckie litery. Do lamusa odchodz▒ wiΩc powoli okropne zastΩpniki (np. litera+# lub litera+x). Co wiΩcej, nowsze wersje przegl▒darek Internet Explorer i Netscape Navigator akceptuj▒ bez k│opotu standard ISO-8859-3, dziΩki czemu znika problem poprawnego wy╢wietlania liter w trakcie pracy w WWW. Je╢li u┐y│em s│owa "powoli", to wynika to z faktu, ┐e wielu autor≤w stron esperanckich w dalszym ci▒gu zapomina o deklaracji strony kodowej lub nie umie zainstalowaµ czcionek i klawiatury. Zdarza siΩ to nawet na oficjalnych stronach esperanckich. Aby wiΩc nie by│o ┐adnych problem≤w, podajΩ w tym miejscu najrozs▒dniejsze rozwi▒zanie, kt≤re sprawdza siΩ w praktyce.
Przede wszystkim zwr≤µmy uwagΩ na fakt, ┐e dla wygodnej pracy musimy dysponowaµ zar≤wno czcionkami dla przegl▒darki, jak i czcionkami ekranowymi dla edytora HTML. Internet Explorer (od wersji 4.x) radzi sobie z wy╢wietlaniem esperanckich znak≤w w standardzie ISO, gdy┐ s▒ one zakodowane w standardowych czcionkach Arial, Times New Roman i Courier New. Jednak nie radzi sobie z tym Netscape Navigator, a poza tym musimy dysponowaµ czcionk▒ dla edytora. Pierwsze kroki powinni╢my wiΩc skierowaµ na stronΩ, na kt≤rej znajduj▒ siΩ odpowiednie czcionki. Jest ni▒ Listo de Esperanto-tiparoj, uznawana za najlepsze ╝r≤d│o esperanckich kroj≤w:
http://www.esperanto.be/tiparoj.html
W punkcie Latin-3-tiparoj por TTT znajdziemy kilka czcionek TrueType, z kt≤rych warto przede wszystkim skopiowaµ Times SudEuro, Ariel SudEuro i Courier SudEuro (s▒ te┐ dostΩpne odrΩbne zestawy dla komputer≤w Atari, Amiga i Macintosh). S▒ to czcionki w wersjach normal, bold, italic i bold-italic. Pos│u┐▒ one u┐ytkownikom Netscape'a do wy╢wietlania liter w przegl▒darce, a autorom stron jako czcionki ekranowe w edytorze. Archiwa do pobrania maj▒ mniej wiΩcej po 200 KB objΩto╢ci. Po skopiowaniu wystarczy klikn▒µ na pliku wykonywalnym, co spowoduje rozpakowanie czcionek TTF. Instalujemy je w systemie za pomoc▒ Panelu sterowania (Czcionki).
Gdy ju┐ mamy czcionki w systemie, mo┐emy je wykorzystaµ w charakterze czcionki ekranowej w edytorze dokument≤w HTML, co zazwyczaj wykonujemy w opcjach konkretnego programu.
W tym momencie pojawia siΩ nastΩpny problem - kodowanie liter w redagowanym dokumencie. Oryginalne Windows, jak wiadomo, nie zawieraj▒ odrΩbnej klawiatury dla Esperanta (nie wiem natomiast, czy s▒ one dostΩpne w innych systemach operacyjnych). Przejrza│em kilka dostΩpnych w Sieci rozwi▒za± i doszed│em do wniosku, ┐e najlepszym sposobem jest wykorzystanie w tym celu klawiatury Polkeyb, o kt≤rej ju┐ wspomina│em w kursie HTML - niech wiecznie trwa pamiΩµ o Andrzeju G≤rbielu...
Je╢li jej jeszcze nie masz, pobierz plik st▒d - 35 KB. Jest to wersja 2.4p, kt≤ra zosta│a umieszczona w Internecie dziΩki zgodzie Autora tu┐ przed jego tragiczn▒ ╢mierci▒.
Umie╢µ klawiaturΩ w dowolnym katalogu i daj do niej odwo│anie w Autostarcie. Po restarcie systemu klawiatura zostanie uruchomiona. KlikniΩcie na niej otworzy menu, w kt≤rym mo┐emy ustawiµ (Opcje) na dowolnej pozycji jedn▒ z predefiniowanych lub samodzielnie sporz▒dzonych klawiatur, a tak┐e wybraµ spos≤b wywo│ywania, np. z lewym lub prawym Altem albo z prefiksem.
KlawiaturΩ ISO-8859-2 i ISO-8859-3 (Esperanto) nale┐y sporz▒dziµ samemu. Program zawiera modu│ pozwalaj▒cy wykonaµ to w trybie graficznym (trzeba klikn▒µ "praw▒ myszk▒" na ikonie programu w pasku zada± Windows i wybraµ Edytor uk│ad≤w). Pro╢ciej jednak bΩdzie wpisaµ odpowiedni▒ informacjΩ do pliku win.ini - od razu podajΩ definicje dla obu klawiatur: skopiuj po prostu ten kod i wklej do win.ini - po restarcie Windows klawiatury bΩd▒ gotowe i bΩdziesz mog│a/m≤g│ ustawiµ je na odpowiedniej pozycji, klikaj▒c na przyciskach 1, 2 lub 3.
W moim komputerze sekcja [PolKeyb] pliku win.ini wygl▒da nastΩpuj▒co:
[PolKeyb] settings=0 2 6 0 6 5 0 name0=ISO-8859-2 keys0=ACELNOSXZ lower0=177,230,234,179,241,243,182,188,191 upper0=161,198,202,163,209,211,166,172,175 name=Esperanto ISO-8859-3 keys=CGHJSU lower=230,248,182,188,254,253 upper=198,216,166,172,222,221
Liczby w pozycjach lower i upper s▒ w│a╢nie numerami znak≤w w odpowiedniej tablicy ISO.
Aby zmieniµ klawiaturΩ, wystarczy klikn▒µ na ikonie programu w pasku zada± i klikn▒µ na jednej z trzech klawiatur.
Je╢li czcionk▒ ekranow▒ edytora bΩdzie jedna z zainstalowanych czcionek esperanckich, zobaczysz na ekranie poprawne litery esperanckie. Wywo│ywaµ je mo┐esz np. kombinacj▒ PrawyAlt-litera.
PamiΩtaj, aby dokument esperancki by│ wy╢wietlany w przegl▒darce we w│a╢ciwy spos≤b MUSISZ umie╢ciµ w sekcji META deklaracjΩ strony kodowej ISO-8859-3, czyli
<meta http-equiv="content-type" content="text/html; charset=iso-8859-3">
Na przyk│ad:
<head> <meta http-equiv="content-type" content="text/html; charset=iso-8859-3"> <meta name="author" content="Pawel Wimmer"> <meta name="description" content="Dokumento pri la historio de la Esperanto-movado"> <meta name="keywords" content="Esperanto, historio, movado, lingvo, eminentuloj"> </head>
I jeszcze jedna bardzo wa┐na sprawa:
Jak wspomnia│em wy┐ej, Navigator nie radzi sobie z wy╢wietlaniem esperanckich liter bez wyra╝nego wskazania czcionki. Dlatego nale┐y koniecznie opatrzyµ dokument odpowiedni▒ deklaracj▒ - Internet Explorerowi to nie zaszkodzi, a Navigatorowi pomo┐e. Zaleca siΩ przede wszystkim stosowanie styl≤w, gdzie u┐ytym na stronie selektorom (poleceniom HTML) przypisujemy czcionki esperanckie. Oto przyk│ad stylu w czΩ╢ci nag│≤wkowej dokumentu, czyli w ramach HEAD:
<STYLE TYPE="text/css">
<!--
H1 {font-size: 20pt; font-family: "Ariel Sudeuro"; font-weight: normal}
P {font-size: 10pt; font-family: "Times Sudeuro"; font-weight: normal}
PRE {font-size: 10pt; font-family: "Courier Sudeuro"; font-weight: normal}
-->
</STYLE>
Rozwi▒zaniem alternatywnym jest opatrywanie fragment≤w dokument≤w poleceniem <font face>, ale nie jest ono zalecane.
A teraz przyk│ad dokumentu, bΩd▒cy fragmentem strony IKEF, czyli Internacia Komerca kaj Ekonomia Fakgrupo - jej autor pracowicie zakodowa│ znaki w ISO, ale tak┐e zapomnia│ o stronie kodowej!
Ekzemplo de dokumento en Esperanto
No i Esperantaj literoj
UWAGA: w dokumencie kodowanym zgodnie z ISO-8859-3 nie mo┐emy stosowaµ polskich liter zapisanych w ISO-8859-2 lub Windows-1250!
Od 1993 roku istnieje Unicode, pozwalaj▒cy zapisywaµ znaki 16-bitowo, a wiΩc daj▒cy mo┐no╢µ zakodowania w jednej tabeli a┐ 65 tysiΩcy znak≤w, co z powodzeniem wystarczy dla wiΩkszo╢ci jΩzyk≤w ╢wiata. Jest to bez w▒tpienia rozwi▒zanie przysz│o╢ciowe, gdy┐ w jednym dokumencie mo┐emy stosowaµ rozmaite jΩzyki, choµby w│a╢nie polski i Esperanto. Nowsze przegl▒darki dla Windows wy╢wietlaj▒ poprawnie dokumenty zapisane z deklaracj▒ UTF-8 - na pewno robi to Internet Explorer 4 i 5 oraz Sylaba Komunikator 4.5 - choµ wy╢wietlane s▒ tylko niekt≤re zestawy znak≤w.
W ╢rodowisku Windows 9.x nie ma klawiatur unikodowych i mo┐liwo╢ci bezpo╢redniego (systemowego) zapisywania znak≤w w tym standardzie - miejmy nadziejΩ, ┐e zmieni siΩ to w niedalekiej przysz│o╢ci, gdy┐ Unikod jest, u┐ywaj▒c zgrabnego okre╢lenia, kt≤re znalaz│em w Sieci, Esperantem system≤w kodowania.
Mo┐emy jednak zastosowaµ pewne "obej╢cie" - do╢µ jednak pracoch│onne. Znaki polskie i esperanckie maj▒ naturalnie odpowiedni▒ numeracjΩ, zapisywan▒ w postaci &#xxx:
Esperanto Ĉ - wielkie c z daszkiem ĉ - ma│e c z daszkiem Ĝ - wielkie g z daszkiem ĝ - ma│e g z daszkiem Ĥ - wielkie h z daszkiem ĥ - ma│e h z daszkiem Ĵ - wielkie j z daszkiem ĵ - ma│e j z daszkiem Ŝ - wielkie s z daszkiem ŝ - ma│e s z daszkiem Ŭ - wielkie u z │uczkiem ŭ - ma│e u z │uczkiem Polskie litery Ą - í ą - ▒ Ć - ╞ ć - µ Ę - ╩ ę - Ω Ł - ú ł - │ Ń - ╤ ń - ± Ó - ╙ ó - ≤ Ś - ª ś - ╢ Ź - ¼ ź - ╝ Ż - ¼ ż - ┐
W Internecie dostΩpny jest jednak r≤wnie┐ program Keyman, kt≤ry pozwala zapisywaµ znaki w standardzie unikodowym. Kilka s│≤w na ten temat mo┐na przeczytaµ online.
<meta http-equiv="content-type" content="text/html; charset=utf-8">
Przyk│ad takiego dokumentu:
I jeszcze ciekawostka. Poni┐sze znaki, polskie i esperanckie, zapisane unikodowo, s▒ wy╢wietlane poprawnie w Internet Explorerze mimo "nie-unikodowej" deklaracji ISO-8859-2 (lub ISO-8859-3 czy Windows-1250). Niestety, Netscape Navigator nie pozwala na takie "numery", wiΩc dla lepszej czytelno╢ci musimy takie mieszane dokumenty opatrywaµ stron▒ utf-8.
Esperanckie
Ĉ ĉ Ĝ ĝ Ĥ ĥ Ĵ ĵ Ŝ ŝ Ŭ ŭ
Polskie
Ą ą Ć ć Ę ę Ł ł Ń ń Ó ó Ś ś Ź ź Ż ż
I na zako±czenie test Unikodu (niekt≤re tablice, cytowane za "Komputada Leksikono", Sergieja Pokrowskiego).