nowelistyka
 
Nowelistyka polska podlega│a w okresie pozytywistycznym stopniowej ewolucji. Pocz▒tkowo jej 
autorzy korzystali z tradycyjnych schemat≤w, wzbogaconych sk│adnikami ideowego programu. 
St▒d te┐ bliski zwi▒zek nowel i opowiada± z ≤wczesnymi gatunkami publicystycznymi. Fabu│y 
nowelistyczne mia│y charakter tendencyjnie uformowanego pozytywistycznego przyk│adu. 
Polega│o to na propagowaniu ╢rodkami literackimi tez programowych, a wiΩc za│o┐e± "pracy 
u podstaw" i "pracy organicznej". Stosunek pisarzy do wa┐nych problem≤w epoki traci z czasem 
znamiona tendencyjno╢ci. Obraz ╢wiata przedstawionego w nowelistyce staje siΩ skomplikowany 
i niejednoznaczny, a jego ujΩcie realistyczne. U schy│ku lat siedemdziesi▒tych optymizm 
wczesnych utwor≤w ustΩpuje miejsca coraz bardziej widocznemu pesymizmowi. Bohaterowie 
ponosz▒ niezas│u┐one klΩski, spotykaj▒ siΩ z niezrozumieniem, obojΩtno╢ci▒, a nawet wrogo╢ci▒ 
╢rodowiska. Szczeg≤lnego znaczenia w pozytywistycznej nowelistyce nabiera problem bohatera, 
kt≤rym jest cz│owiek z ludu. WystΩpuje on w│a╢ciwie w nowelach wszystkich pisarzy: 
Sienkiewicza ("Szkice wΩglem", "Janko Muzykant", "Jamio│", "Za chlebem", "Bartek zwyciΩzca"), 
Orzeszkowej ("Obrazek z lat g│odowych", "Tadeusz"), Prusa ("Antek", "Na wakacjach"). 
W ≤wczesnej nowelistyce ╢wiat ch│opski to przede wszystkim ╢wiat ludzi skrzywdzonych. 
Przes│anki krzywdy tkwi▒ w ciemnocie i nΩdzy ╢rodowiska, kt≤re jest bezbronne wobec 
bezwzglΩdnych i amoralnych jednostek (np. Zo│zikiewicz w "Szkicach wΩglem"). KlΩski postaci 
z ludu to tak┐e wynik obojΩtno╢ci "warstw o╢wieconych" i ich klasowego egoizmu. R≤wnocze╢nie 
tw≤rczo╢µ nowelistyczna wydobywa te pierwiastki psychiki ch│opskiego bohatera, kt≤re dowodz▒ 
jego wysokiej warto╢ci etycznej i heroizmu ("Na wakacjach", "Micha│ko"), uzdolnie± ("Antek", 
"Janko Muzykant"), pracowito╢ci i uporu ("Za chlebem"). Opr≤cz wsi pojawi│a siΩ nowa tematyka 
miasta. Miasto jako miejsce rozwoju przemys│u i nowej techniki w spos≤b widoczny zmienia losy 
postaci, tym bardziej ┐e autor≤w nowel i opowiada± interesuj▒ przede wszystkim ╢rodowiska 
plebejsko-robotnicze i urzΩdnicze. W zamkniΩtej przestrzeni miejskiej rozgrywaj▒ siΩ dramaty, 
kt≤rych znaczenie urasta czΩsto do rangi uniwersalnej. Dramat mi│o╢ci ma│┐e±skiej 
w "Kamizelce" Prusa czy matczynej mi│o╢ci w "Dymie" Konopnickiej, tragiczny wymiar klΩski 
Adlera w "Powracaj▒cej fali" Prusa, psychologiczna klΩska Mendla Gda±skiego w noweli 
Konopnickiej. 
 
Humanitaryzm autor≤w nowel wyra┐a siΩ najpe│niej w zdecydowanym eksponowaniu tematyki 
dzieciΩcej. W losach bezbronnych dzieci najostrzej odzwierciedla siΩ z│o wsp≤│czesno╢ci. 
DzieciΩca ufno╢µ i uczucie ponosz▒ klΩskΩ w zetkniΩciu z bezwzglΩdno╢ci▒ ╢wiata doros│ych, 
a pragnienia nie mog▒ siΩ zrealizowaµ, prowadz▒c do klΩski i ╢mierci ma│ych bohater≤w. Ginie 
skatowany Janko Muzykant, tonie pozbawiony opieki doros│ych Tadeusz w noweli Orzeszkowej. 
Inne role dzieciΩcym postaciom wyznacza Prus. Obok beztroskiej "Przygody Stasia" 
i wzorowanym na Dickensie szczΩ╢liwym zako±czeniu "Sierocej doli", tworzy on nowele, 
w kt≤rych sprawy ╢wiata doros│ych pokazane s▒ oczami dziecka ("Grzechy dzieci±stwa", 
"Omy│ka"); jeszcze inaczej jest w "Katarynce" - nieszczΩ╢cie niewidomej dziewczynki wyzwala 
odruch dobroci u egoistycznego dotychczas pana Tomasza. Widzenie ╢wiata oczami dziecka 
pe│ni r≤┐norakie funkcje w nowelach Konopnickiej, np. nie╢wiadomo╢µ w│asnej sytuacji, 
pozwalaj▒ca na beztroskΩ w momentach tragicznych, stwarza niezwyk│y efekt artystyczny 
i ╢wiatopogl▒dowy w "Naszej szkapie" i "Martwej naturze". 
 
Zagadnienia asymilacji, zw│aszcza asymilacji »yd≤w, podejmowa│a Orzeszkowa ("Silny Samson") 
i Konopnicka ("Mendel gda±ski"); problematyka emancypacji kobiet znalaz│a najpe│niejsze 
odzwierciedlenie tak┐e u Orzeszkowej ("Panna Antonina"). Pozytywistyczna nowela ods│ania 
zatem r≤┐ne aspekty wsp≤│czesnego ┐ycia, poddaj▒c je analizie i ocenie. 
 
Szczeg≤lne miejsce w tw≤rczo╢ci nowelist≤w zajΩ│a problematyka patriotyczna. Trudno╢ci 
w zrealizowaniu tematu by│y olbrzymie ze wzglΩdu na cenzurΩ. Istnia│y r≤wnie┐ bariery 
psychologiczne, stworzone przez spo│eczny "zakaz" krytykowania narodowej przesz│o╢ci. Mimo 
to powsta│y w≤wczas "klasyczne" nowele patriotyczne, takie jak nowela Sienkiewicza "Latarnik", 
"Omy│ka" Prusa, "A...b...c..." oraz p≤╝niejszy cykl "Gloria victis" Orzeszkowej. W nurcie tym 
objawia siΩ powr≤t do tradycji romantycznej, najbardziej widoczny w nowelach Sienkiewicza 
i Orzeszkowej. 
 
NowelΩ pozytywistyczn▒ w jej szczytowym okresie cechuje g│Ωboko humanistyczny stosunek do 
cz│owieka "nizin", zdecydowanie zmienia siΩ pole obserwacji spo│ecznej, widoczna staje siΩ 
potrzeba ukszta│towania nowych zasad kontakt≤w miΩdzyludzkich.