RENESANS - og≤lna charakterystyka epoki
 
Definicja pojΩcia "renesans" i geneza epoki: 
 
Epoka, w dziejach kultury zwana renesansem, rodowodowo zwi▒zana z W│ochami, nosi nie 
w│oskie, lecz francuskie miano "renaissance", co oznacza dok│adnie odrodzenie. Nazw▒ t▒, jako 
terminem historyczno-literackim, pos│u┐yli siΩ ╢wiadomie dopiero uczeni XIX w., okre╢laj▒c ni▒ 
zjawisko odrodzenia literatury antycznej oraz odnowienia studi≤w staro┐ytnych. W p≤╝niejszej 
fazie rozwoju nowej idei zakres terminu "renesans" poszerzy│ siΩ; obejmuje siΩ nim odnowienie, 
odrodzenie siΩ ludzko╢ci (renovatio hominis), podnoszenie siΩ jej na wy┐szy poziom; tak┐e 
odnowienie staro┐ytno╢ci (renovatio antiquitais), odrodzenie przesz│o╢ci, dawnej wiedzy, kultury 
i sztuki antyku, programowo zapocz▒tkowane w XIV w. Na rozw≤j renesansu, jako epoki 
w dziejach kultury europejskiej, z│o┐y│o siΩ wiele czynnik≤w historycznych. Do g│≤wnych nale┐y 
kryzys papiestwa i rozw≤j reformacji, wielkie odkrycia geograficzne, rozbicie jedno╢ci 
cesarsko-papieskiej Europy oraz powstawanie, po okresie rozbicia feudalnego, zjednoczonych 
pa±stw (m.in. Hiszpania, Francja, Szwajcaria, Polska). 
 
Ramy czasowe epoki: 
 
Odrodzenie (renesans) rozpoczΩ│o siΩ w XIV w. we W│oszech, a w krajach p≤│nocnoeuropejskich 
(w tym w Polsce) w ko±cu XV w.; trwa│o we W│oszech do pocz▒tku XVI w., a na p≤│nocy Europy 
do ko±ca tego wieku (po lata trzydzieste XVII w.). 
 
Pocz▒tki renesansu w Polsce: 
 
Na ostatnie dwa dziesiΩciolecia XV wieku przypada w Polsce ╢wit idei renesansowych (ju┐
"Historia Polski" D│ugosza realizuje my╢l humanistyczn▒). W ko±cu wieku XV przybywaj▒ do 
Polski wΩdrowni humani╢ci - poeci: Filip Buoanaccorsi, Konrad Celtis. Kszta│tuje siΩ tak┐e 
w opisywanym okresie mecenat zwi▒zany z dworami mo┐now│adc≤w i arcybiskup≤w. P≤╝na faza 
╢redniowiecza (II po│owa XV wieku) stopniowo ustΩpuje czasom prze│omu renesansowego, 
w kt≤rych rozwija siΩ │aci±ska poezja humanistyczna, tworzona przez polskich artyst≤w (Miko│aj 
Hussowski, Jan Dantyszek, Andrzej Krzycki, Klemens Janicki). 
 
Rozw≤j drukarstwa: 
 
W okresie prze│omu renesansowego nast▒pi│ tak┐e rozw≤j sztuki drukarskiej. Pierwszy, 
wΩdrowny jeszcze warsztat drukarski pojawi│ siΩ w Polsce w 1473 roku. Od 1503 roku drukarstwo 
na sta│e ju┐ wrasta w dzieje kultury polskiej (du┐e znaczenie maj▒ zw│aszcza drukarnie 
krakowskie: Hallera, Hochfedera, Unglera). 
 
Akademia Krakowska: 
 
Olbrzymie znaczenie dla rozwoju renesansu mia│a tak┐e dzia│alno╢µ Akademii Krakowskiej. 
W XV wieku w jej krΩgu rozwija│y siΩ powi▒zania z kultur▒ humanistyczn▒ W│och i kultur▒ 
antyczn▒. Wprowadzono do programu nauczania autor≤w klasycznych Wergiliusza, Owidiusza,
Horacego, Terencjusza. 
 
Humanizm: 
 
G│≤wnym pr▒dem umys│owym epoki renesansu by│ humanizm. Tw≤rcy humanizmu pochodzili 
z Florencji, kt≤ra w XV w. pod rz▒dami Medyceusz≤w osi▒gnΩ│a najwy┐sz▒ pozycjΩ w╢r≤d miast 
w│oskich. Podstaw▒ tego nurtu by│a niczym nie ograniczona wiara w istotΩ ludzk▒ i jej mo┐liwo╢ci 
na ziemi. Humanizm odrzuci│ ╢redniowieczny teocentryzm, ┐eby zast▒piµ go antropocentryzmem,
kt≤ry stawia│ cz│owieka w centrum wszech╢wiata. Wzorc≤w dostarczy│ humanizmowi antyk: 
pietyzm dla si│y duchowej i piΩkna fizycznego, umi│owanie m▒dro╢ci czerpanej wprost z natury 
i wierne na╢ladowanie owej natury - mimesis. Wszechstronne, kierowane, harmonijne formowanie 
osobowo╢ci oraz tw≤rczych zdolno╢ci cz│owieka (humanitas) by│o niejako powt≤rzeniem 
greckiego idea│u wychowawczego (staro┐ytna nazwa "paideia"). Humanistyczne przejΩcie siΩ 
antykiem nie mia│o znamion amatorszczyzny, by│o dog│Ωbne; chciano poznaµ mo┐liwie najwiΩcej 
i najdok│adniej. Tak zrodzi│y siΩ nauki humanistyczne uprawiane na wielu uniwersytetach 
europejskich, w tym na licz▒cej siΩ Akademii Krakowskiej. 
 
Recepcja antyku w renesansie: 
 
Renesans nie "odkry│" antyku, tak jak odkrywa siΩ nowe, nie znane dot▒d l▒dy; w tym sensie 
humani╢ci nie byli Kolumbami obszar≤w staro┐ytnej kultury. Wiadomo bowiem, ┐e i uczone 
│aci±skie ╢redniowiecze mia│o rozleg│▒ orientacjΩ w zakresie grecko-rzymskich osi▒gniΩµ nauki, 
literatury, a zw│aszcza filozofii (scholastyka Arystotelesa). Jednak┐e ╢redniowieczna wiedza 
o antyku by│a mniej kompletna, w pewnym sensie chaotyczna, bo operuj▒ca poszczeg≤lnymi 
fragmentami,a nadto nacechowana niejak▒ ostro┐no╢ci▒, maj▒c▒ ╝r≤d│o w okre╢lonym stosunku 
do "poga±skiej" epoki. Natomiast renesansowe odkrycie antyku polega│o na wspomnianym ju┐ 
wskrzeszaniu jego duszy, czyli na pr≤bie zrozumienia i pojΩcia staro┐ytno╢ci jako sensownej 
ca│o╢ci, w kt≤rej ka┐dy element ma okre╢lone miejsce i znaczenie t│umacz▒ce siΩ w│a╢nie 
w zwi▒zku z ow▒ ca│o╢ci▒. Takie ujΩcie przyczyni│o siΩ do innego, bardziej wszechstronnego 
na╢wietlenia staro┐ytnej wiedzy i kultury, do nadania jej zabytkom nowego, w│a╢ciwego sensu. 
 
Renesans a reformacja: 
 
Obok humanizmu wa┐n▒ rolΩ w kulturze i literaturze europejskiej odegra│y ruchy umys│owe 
zmierzaj▒ce ku reformie, odnowie religii, ┐ycia religijnego oraz instytucji Ko╢cio│a. Doprowadzi│y 
one do powstania nowych wyzna± reformowanych, zwanych protestanckimi. Ruch reformacyjny 
(patrz has│o: reformacja) domaga│ siΩ odnowy moralnej i doktrynalnej chrze╢cija±stwa i samego 
Ko╢cio│a, w│a╢ciwego odczytania tekstu Pisma ªwiΩtego i oparcia na nim zasad wiary. 
 
Prace nad przek│adem Biblii: 
 
Poniewa┐ Biblia mia│a stanowiµ podstawΩ wyznaniow▒, uwolnion▒ od wielowiekowych interpretacji 
Ko╢cio│a, nale┐a│o sporz▒dziµ taki jej przek│ad, aby ustaliµ najw│a╢ciwsz▒ postaµ tekst≤w 
Starego i Nowego Testamentu. W protestantyzmie wszyscy wierni od pocz▒tku zostali 
dopuszczeni do bezpo╢redniego kontaktu z Pismem ªwiΩtym, co w wyznaniu rzymsko 
- katolickim nast▒pi│o du┐o p≤╝niej. Na okres renesansu datuje siΩ najintensywniejsze prace nad 
przek│adami Biblii, zar≤wno po stronie protestanckiej, jak i katolickiej. T│umaczeniem Pisma 
ªwiΩtego zaj▒│ siΩ m.in. Erazm z Rotterdamu, a w╢r≤d t│umaczy polskich najwybitniejszym by│ 
Jakub Wujek (patrz has│o: Biblia Jakuba Wujka), kt≤rego przek│ad (katolicki) zosta│ wydany 
w 1599 r. i by│ oficjalnie u┐ywany przez Ko╢ci≤│ katolicki a┐ do czasu ukazania siΩ w 1966 r. Biblii 
Tysi▒clecia. 
 
 
Lektura dodatkowa: 
 - J. Ziomek, "Renesans"
 - J. Pelc, "Literatura renesansu w Polsce"
 - J. Burckhardt, "Kultura odrodzenia we W│oszech"
 - A. Borowski, "Renesans"
 - T. Klaniczay, "Renesans, manieryzm, barok"