OªWIECENIE - og≤lna charakterystyka epoki
 
Termin "o╢wiecenie": 
 
O╢wiecenie by│o pierwsz▒ epok▒ w nowo┐ytnych dziejach formacj▒ kulturow▒ ca│kowicie 
╢wiadom▒ swego istnienia. ╙wcze╢ni m≤wili czΩsto o swych czasach jako o "wieku rozumu" (w 
Anglii), "wieku filozof≤w" (we Francji), wieku "o╢wieconym" lub "epoce ╢wiate│". Okres ten 
nazwano o╢wieceniem, bo przywi▒zywa│ on szczeg≤ln▒ wagΩ do si│y rozumu jako ╢wiat│a 
rozja╢niaj▒cego drogi poznania cz│owieka i ╢wiata. »ycie spo│eczne i kulturalne nacechowane 
by│o krytycyzmem wobec istniej▒cej rzeczywisto╢ci i pragnieniem wyzwolenia cz│owieka 
z wiΩz≤w feudalnych, krΩpuj▒cych jego my╢li, hamuj▒cych rozw≤j postΩpu, nauki i o╢wiaty. 
Intelektualnym pod│o┐em o╢wiecenia by│y nasilaj▒ce siΩ ju┐ pod koniec wieku XVII w nauce 
angielskiej i francuskiej tendencje racjonalistyczne i empiryczne. 
 
Ramy czasowe i t│o polityczne: 
 
Na Zachodzie Europy o╢wiecenie trwa│o od ko±ca XVII w do ko±ca XVIII w. O╢wieceniowe 
do╢wiadczenia Zachodu w du┐ym stopniu r≤┐ni│y siΩ od naszych polskich za│o┐e±. Podczas gdy 
Zach≤d kumulowa│ swe si│y do walki z monarchi▒ absolutn▒ (np. dzia│alno╢µ Woltera, 
Monteskiusza), Polacy starali siΩ wzmocniµ w│adzΩ monarsz▒, aby ratowaµ chyl▒c▒ siΩ ku 
upadkowi pa±stwowo╢µ polsk▒. Polskie o╢wiecenie walczy z zacofaniem kojarzonym ze 
zjawiskiem sarmatyzmu, natomiast zachodnioeuropejskie d▒┐enia to: liberalizacja ┐ycia 
spo│ecznego i walka o prawa cz│owieka. 
 
Okres o╢wiecenia w Polsce mo┐na podzieliµ na trzy fazy: 
 
   - wczesn▒ - od lat 40-tych XVII w. do roku 1764;
   - dojrza│▒ (zwan▒ te┐ czasami stanis│awowskimi) - lata 1764-1795;
   - schy│kow▒ (zwan▒ te┐ p≤╝nym o╢wieceniem lub o╢wieceniem
     postanis│awowskim) - lata 1795-1822.
 
G│≤wne nurty artystyczne okresu O╢wiecenia: 
 
- klasycyzm - kierunek artystyczno-literacki, maj▒cy swoje ╝r≤d│a w kulturze antycznej (czyli 
klasycznej: grecko-rzymskiej). Sztuka epok p≤╝niejszych nawi▒zywa│a do tradycji antyku, 
wykorzystuj▒c jego wzorce. Wyr≤┐niamy klasycyzm renesansowy, o╢wieceniowy oraz 
neoklasycyzm (prze│. XIX i XX w). 
 
G│≤wne za│o┐enia klasycyzmu: 
  - piΩkno jest jedyne i obiektywne - istniej▒ ustalone kanony piΩkna
  - sztuka ma wyra┐aµ harmoniΩ i zachowywaµ │ad (proporcje, r≤wnowaga, statyczno╢µ)
  - nale┐y tworzyµ wed│ug ustalonych regu│ (poetyk, podrΩcznik≤w sztuki)
  - nale┐y wzorowaµ siΩ na sztuce antycznej (greckiej i rzymskiej), 
    kt≤ra najlepiej oddawa│a harmoniΩ natury
  - piΩkno ma wynikaµ z prostoty, a nie z zawi│o╢ci
 
- sentymentalizm - pr▒d umys│owy i literacki konkurencyjny wobec o╢wieceniowego 
klasycyzmu, kt≤ry zosta│ stworzony przez filozofa francuskiego J.J. Rousseau. Do╢wiadczenie 
jednostki Rousseau uwa┐a za g│≤wne ╝r≤d│o wiedzy o ╢wiecie. Klasycznym przekonaniom 
o harmonii i │adzie ╢wiata przeciwstawia napiΩcie i emocje ╢wiadcz▒ce o kryzysie wsp≤│czesnej 
cywilizacji. 
 
G│≤wnym przedstawicielem polskiej literatury sentymentalnej jest Franciszek Karpi±ski. 
 
- rokoko - styl ten mia│ najmniejszy udzia│ w tworzeniu dorobku pi╢mienniczego epoki 
o╢wiecenia. Charakterystyczne dla wytwornej i subtelnej, niejako rozrywkowej tw≤rczo╢ci. 
Rokoko by│o znamienne dla pewnego typu komedii, oper i drobnych wierszy. Istot▒ tego stylu 
by│o rozumienie piΩkna jako warto╢ci podstawowej, daj▒cej przyjemno╢µ obcowania z wytworami 
sztuki. Poza literatur▒ rokoko najpe│niej zosta│o zrealizowane w ma│ych formach 
architektonicznych oraz w architekturze pa│acowych i salonowych wnΩtrz: w eleganckiej 
ornamentyce, w lekko╢ci i dekoracyjno╢ci wystroju, w porcelanowych bibelotach, w malarskich 
miniaturach i w mi│osnej tematyce obraz≤w francuskich mistrz≤w: Jana Watteau czy Francois 
Bouchera. W kulturze polskiej przyk│adem ogrodu urz▒dzonego w stylu rokoko s▒ Pow▒zki 
Izabeli Czartoryskiej (patrz r≤wnie┐ has│o: "Pow▒zki"). 
 
Gatunki literackie o╢wiecenia: 
 
- bajka - wierszowana alegoryczna opowie╢µ o zwierzΩtach lub ludziach, niekiedy o ro╢linach 
czy przedmiotach, kt≤ra s│u┐y do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej o charakterze og≤lnym 
i powszechnym, dotycz▒cej stosunk≤w miΩdzy lud╝mi. Prawda ta wypowiadana jest 
bezpo╢rednio, zwykle jako pointa (mora│) na ko±cu utworu, niekiedy ju┐ na pocz▒tku, b▒d╝ te┐ 
jest tylko sugerowana czytelnikowi; postacie dzia│aj▒ce wyposa┐one s▒ w pewne cechy 
jednoznaczne i niezmienne (wilk-drapie┐nik, lis-zdrajca). 
 
Bajki w literaturze polskiej pisali: I. Krasicki, S. Trembecki, A. Mickiewicz. 
 
 
- satyra - utw≤r literacki o celu dydaktycznym, wytykaj▒cy i o╢mieszaj▒cy wady i wystΩpki 
zar≤wno natury ludzkiej, jak i ┐ycia zbiorowego - obyczajowego, spo│ecznego, politycznego. 
Istot▒ satyry jest krytyka wobec przedstawionych zjawisk, pos│uguje siΩ wiΩc ona czΩsto 
deformacj▒, grotesk▒, wyostrzeniem atakowanych cech, a tak┐e dowcipem, ironi▒, kpin▒ 
i szyderstwem. W Polsce satyra rozwinΩ│a siΩ zw│aszcza w okresie o╢wiecenia (I. Krasicki,  
A. Naruszewicz). 
 
 
- poemat heroikomiczny - utw≤r epicki, stanowi▒cy parodiΩ eposu bohaterskiego. Styl wysoki, 
zachowywany zgodnie z konwencj▒ dla eposu, stosuje siΩ w poemacie heroikomicznym do 
opowiadania na tematy b│ahe i codzienne. Zazwyczaj postacie ukazane w parodystyczny spos≤b 
prze┐ywaj▒ wydarzenia niezwykle donios│e i powa┐ne. Takie zestawienie powoduje efekt 
╢mieszno╢ci. Cel poematu heroikomicznego jest satyryczno-dydaktyczny lub 
┐artobliwo-rozrywkowy, cechuje go r≤wnie┐ dygresyjno╢µ (patrz has│o: dygresja) tonu, liczne 
sentencje. 
 
 
- komedia - gatunek dramatu, do kt≤rego nale┐▒ utwory o pogodnej tematyce i ┐ywej najczΩ╢ciej 
akcji, z elementami komizmu i satyry. Komedia powsta│a w staro┐ytnej Grecji w V w. p.n.e. 
w wyniku przekszta│cenia pochod≤w ku czci boga winnej latoro╢li Dionizosa. Gatunek ten nale┐a│ 
do kategorii gatunk≤w niskich (patrz has│o: zasada decorum). Jego najwybitniejszym 
przedstawicielem w staro┐ytnej Grecji by│ Arystofanes. Antyk i klasycyzm traktowa│y komediΩ 
jako przeciwie±stwo tragedii. 
 
 
- sielanka - inne nazwy: bukolika, idylla. Gatunek poetycki wywodz▒cy siΩ z antycznej Grecji 
(tw≤rc▒ sielanki by│ Teokryt w III w. p.n.e.), obejmuj▒cy utwory utrzymane w pogodnym tonie, 
opowiadaj▒ce o ┐yciu pasterzy lub wie╢niak≤w. Sielanki zwi▒zane s▒ z arkadi▒, mityczn▒ krain▒ 
wiecznej szczΩ╢liwo╢ci, gdzie w zgodzie z natur▒ i w spokoju ┐yj▒ pasterze. 
 
 
- powie╢µ - jest to rozbudowany gatunek epicki, obejmuj▒cy utwory o znacznej objΩto╢ci 
i swobodnej kompozycji, pozwalaj▒cy na │▒czenie wielu w▒tk≤w w rozbudowanej fabule, a tak┐e 
powo│ywanie du┐ej liczby bohater≤w w dowolnej formule ╢wiata przedstawionego. Wyr≤┐niamy 
typy powie╢ci: 
 
    - tendencyjn▒
    - realistyczn▒
    - historyczn▒
 
Powie╢µ to jeden z g│≤wnych gatunk≤w nowo┐ytnej prozy epickiej, cechuj▒cy siΩ na og≤│ 
wiΩkszym rozmachem, obszerniejszym uk│adem w▒tk≤w i postaci, a tak┐e zdarzeniowym 
charakterem ╢wiata przedstawionego; ukazane w powie╢ci postacie i zdarzenia s▒ przewa┐nie 
fikcyjne, zarazem jednak wyra╝nie zindywidualizowane, ukonkretnione, wyposa┐one w bogactwo 
szczeg≤│≤w; naczeln▒ kategori▒ opisu jest kategoria narratora. 
  
 
- esej - (franc. "essai" - "pr≤ba") to wypowied╝ o tematyce literackiej, publicystycznej lub 
filozoficznej, wyr≤┐niaj▒ca siΩ swobodnym, osobistym tonem oraz dba│o╢ci▒ o formΩ. Od 
rozprawy (wypowiedzi naukowej lub filozoficznej, prezentuj▒cej wyczerpuj▒co materia│ dowodowy) 
esej r≤┐ni siΩ wiΩksz▒ elastyczno╢ci▒ formy, siΩganiem po ╢rodki literackie (np. metaforΩ, obraz, 
lu╝n▒ kompozycjΩ, tok skojarzeniowy) oraz tym, ┐e nie d▒┐y do pe│nej syntezy, lecz wyra┐a 
refleksje autora; stwarza iluzjΩ szczero╢ci. Esej jest szkicem filozoficznym, naukowym, 
publicystycznym, krytycznym, w kt≤rym konieczna jest dba│o╢µ o piΩkny i oryginalny spos≤b 
przekazu. 
  
 
- felieton - (franc. "feuilleton" - "zeszycik, powie╢µ w odcinku") to gatunek publicystyczny, 
podejmuj▒cy na og≤│ aktualn▒ problematykΩ w spos≤b swobodny, impresyjny, pos│uguj▒cy siΩ 
metafor▒ i skojarzeniem, niekiedy fikcj▒ literack▒. Atrakcyjna forma │▒czy siΩ z lekko╢ci▒ tonu 
i czΩsto ┐artobliwym lub satyrycznym charakterem, aktualny temat jest traktowany w felietonie 
w spos≤b dygresyjny, zr≤┐nicowany stylistycznie, subiektywny, a uog≤lnienia maj▒ charakter 
raczej hipotetyczny. Dotyczy aktualnych wydarze±, ale nie jest programowym komentarzem do 
nich. Swobodne rozwa┐ania, czΩsto o zabarwieniu satyrycznym. Mog▒ wystΩpowaµ elementy 
fikcji literackiej - podporz▒dkowane s▒ dora╝nym celom publicystycznym. Od eseju r≤┐ni siΩ 
mniejszymi rozmiarami i konieczno╢ci▒ aktualno╢ci tematyki. Zale┐nie od temat≤w wyr≤┐nia siΩ: 
felieton obyczajowy, literacki, itp. 
  
 
- poemat opisowy - utw≤r dydaktyczno-filozoficzny, kt≤rego tre╢ci▒ jest przedstawienie jakiego╢ 
fragmentu rzeczywisto╢ci jako podstawy do szerszych uog≤lnie±; opis podporz▒dkowany jest 
wizji og≤lnej, okre╢lonej koncepcji natury, ╢wiata; w okresie o╢wiecenia poemat opisowy wyra┐a│ 
pochwa│Ω cz│owieka jako tw≤rcy przyrody. 
  
 
- oda - utw≤r poetycki, kt≤ry charakteryzuje wznios│o╢µ tematu i stylu, s│awi▒cy osobΩ, ideΩ, 
wydarzenie; gatunek wykszta│cony w staro┐ytno╢ci. Wg poetyki klasycystycznej (patrz has│o: 
klasycyzm) oda mia│a │▒czyµ elementy retoryczne i liryczne. Mia│o siΩ w niej wyra┐aµ uniesienie, 
dopuszczalna wiΩc by│a pewna swoboda kompozycyjna. W okresie o╢wiecenia oda s│u┐y│a do 
wyra┐ania tematyki okoliczno╢ciowej oraz filozoficzno-moralnej. 
 
Kierunki filozoficzne w XVIII w.: 
 
- racjonalizm - pogl▒d filozoficzny uznaj▒cy rozum za jedyne i konieczne narzΩdzie poznania 
╢wiata. Tw≤rc▒ racjonalizmu by│ Kartezjusz ("Rozprawa o metodzie"), kt≤ry przywi▒zywa│ 
szczeg≤ln▒ wagΩ do roli rozumu w poznawaniu prawdy, by│ zwolennikiem systematycznego, 
rozumowego │adu w dochodzeniu do prawdy, odrzuca│ wszelkie uprzedzenia i przes▒dy. 
Przedstawicielami tego kierunku byli Wolter oraz Diderot. 
 
- empiryzm -pogl▒d filozoficzny uznaj▒cy do╢wiadczenie zmys│owe za jedyne ╝r≤d│o poznania 
╢wiata. "Empiria" znaczy "do╢wiadczenie". Prekursorem tego nurtu by│ angielski filozof Francis 
Bacon (1561-1626). K│ad│ on nacisk na rolΩ do╢wiadczenia w procesie poznawania ╢wiata, 
odrzucaj▒c to wszystko, czego nie da siΩ potwierdziµ praktycznie. 
 
- deizm - pogl▒d filozoficzny zak│adaj▒cy istnienie Boga - stw≤rcy ╢wiata, jednak nie 
ingeruj▒cego w bieg wydarze± na tym ╢wiecie. Deizm to owoc racjonalizmu przeciwstawiaj▒cego 
siΩ wiedzy objawionej i dogmatom wiary; dei╢ci uznawali wagΩ nakaz≤w moralnych p│yn▒cych 
z religii, odrzucali natomiast objawienie i wyznaniowe formy wiary. Deistami byli Diderot oraz 
Wolter, obaj walcz▒cy z fanatyzmem religijnym. 
 
- ateizm - Pogl▒d odrzucaj▒cy istnienie Boga i przecz▒cy istnieniu wszelkich si│ 
nadprzyrodzonych. Pojawi│ siΩ w pismach francuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha. 
W o╢wieceniu by│ to nurt bardzo rozpowszechniony ze wzglΩdu na to, ┐e uznano podstawy religii 
katolickiej za niezgodne z rozumem. 
 
- teizm - wiara w jednego boga transcendentnego - znajduj▒cego siΩ poza i ponad przyrod▒, 
istotΩ nadprzyrodzon▒ i rozumn▒, osobowego stw≤rcΩ ╢wiata, stale wp│ywaj▒cego na jego losy. 
 
- irracjonalizm - pogl▒d filozoficzny, g│osz▒cy, ┐e rzeczywisto╢µ jest niedostΩpna poznaniu 
rozumowemu. Nurt ten odwo│uje siΩ do przekona± wyprowadzonych z intuicji, wiary, instynktu 
i tradycji. Wykszta│ci│ siΩ pod koniec epoki o╢wiecenia jako protest przeciw racjonalizmowi. 
 
- sensualizm - pogl▒d uznaj▒cy, ┐e ╝r≤d│em wiedzy s▒ wra┐enia zmys│owe. Tw≤rc▒ tej doktryny 
by│ John Locke (1632-1704), kt≤ry twierdzi│, ┐e cz│owiek rodzi siΩ jako "czysta karta" ("tabula 
rasa"), czyli ┐e nie ma do╢wiadcze±, wrodzonych idei czy zasad i kszta│tuj▒ siΩ one dopiero 
w ci▒gu ┐ycia. 
 
PostawΩ ludzi o╢wieceniowych znamionowa│y: utylitaryzm (najwy┐szy cel postΩpowania to 
po┐ytek jednostki i spo│ecze±stwa), humanitaryzm, optymizm, krytycyzm. 
 
 
Lektura dodatkowa: 
 - Z. Libera, "O╢wiecenie"
 - M. Klimowicz, "O╢wiecenie"