Ostatnia aktualizacja artyku│u: 16.3.2001

RONDEAU

Na rondzie, na przyk│ad na skrzy┐owaniu Marsza│kowskiej i Alej Jerozolimskich w Warszawie czy na Place de 1'Etoile w Pary┐u, byle nie by│o to w Wielkiej Brytanii ani Japonii, samochody poruszaj╣ siΩ w stronΩ przeciwn╣ do wskaz≤wek zegara. To prawo o ruchu drogowym.

Z podobnej perspektywy mo┐na zaobserwowaµ konsekwencjΩ uk│adu wiatr≤w - w cyklonie powietrze porusza siΩ na og≤│ przeciwnie do wskaz≤wek zegara, o ile cyklon ten wystartowa│ na p≤│kuli p≤│nocnej. Cyklon powstaje, gdy w jakim£ miejscu wystΩpuje silny lokalny ni┐ baryczny, tam zbiegaj╣ siΩ wiatry, nios╣c powietrze z okolic maj╣cych wy┐sze ci£nienie. To prawo meteorologiczne Buys-Ballota. .

W roku 1850 Jean Bernard Foucault udowodni│, za pomoc╣ s│ynnego wahad│a, ┐e Ziemia siΩ obraca wzglΩdem w│asnej osi. Mia│o ono 67 m d│ugo£ci, wisia│o w paryskim Panteonie. W Polsce widzia│em podobne w zamkowej wie┐y we Fromborku, chyba o wiele kr≤tsze, ale wystarczaj╣co d│ugie, by mo┐na by│o obserwowaµ to, na co zwr≤ci│ uwagΩ Foucault. îledz╣c je nie d│u┐ej ni┐ kwadrans, zobaczymy, ┐e p│aszczyzna waha± obraca siΩ wobec oznaczonych kierunk≤w nieruchomych wzglΩdem powierzchni Ziemi. .

K╣pi╣ce siΩ w wannie dzieci bardzo lubi╣ patrzeµ na "lejek", jaki pojawia siΩ przy wypuszczaniu wody. Je┐eli wyci╣gniemy korek, nie zaburzaj╣c ruchu wody, "lejek" na og≤│ bΩdzie siΩ obraca│ w kierunku przeciwnym do ruchu wskaz≤wek zegara. Do£wiadczenie jest proste i ka┐dy je mo┐e za chwilΩ powt≤rzyµ. Jednak trzeba zapewniµ minimum wiarygodno£ci. PrzeciΩtny zlewozmywak jest z natury niesymetryczny i ukszta│towanie blachy mo┐e zanadto wp│ywaµ na ruch wody. PrzeciΩtna wanna jest wystarczaj╣co symetryczna. A wiΩc napuszczamy wodΩ, wyci╣gamy korek i patrzymy. Je£li teraz rΩk╣ zamieszamy wodΩ nad otworem odp│ywowym w kierunku wskaz≤wek zegara, woda bΩdzie pos│uszna i utrzyma ten skrΩt. Je£li po wyci╣gniΩciu korka nie bΩdziemy ingerowaµ, kierunek obrotu "lejka" zdecyduje siΩ sam i bΩdzie taki, jak w cyklonie. .

Od kilku lat chodz╣c po mie£cie, ogl╣daj╣c architekturΩ, albumy artystyczne, fotografie obiekt≤w naturalnych i sztucznych, chodz╣c w£r≤d ro£lin, krzew≤w, drzew w Warszawie i poza ni╣, wyszukujΩ regularno£ci zwi╣zane z geometri╣. Tak przygl╣daj╣c siΩ r≤wnie┐ pniom, zaobserwowa│em, i to bardzo szybko, dziΩki starym bzom, ┐e jaka£ si│a skrΩca ro£liny (a spotyka to te┐ najzwyklejsze kasztanowce). Na innych pniach w mie£cie trudno to zobaczyµ, ale mo┐na - nawet w centrum Warszawy. Trzeba jednak uwa┐nie patrzeµ. Byµ mo┐e jednym z impuls≤w do takich obserwacji by│a wspania│a ksi╣┐ka H. Weyla Symetria, w kt≤rej sporo jest interesuj╣cych przyk│ad≤w geometrii w przyrodzie i sztuce. Weyl pisze miΩdzy innymi, ┐e zwrot skrΩcenia muszli £limaka jest uwarunkowany genetycznie, podobnie jak wewnΩtrzna budowa cia│a cz│owieka, choµ od tego bywaj╣ odstΩpstwa. Czasem rodzi siΩ cz│owiek maj╣cy serce po prawej stronie. Weyl wspomina o filotaksji, ale, niestety, nic o skrΩcaniu drzew. .

Od pocz╣tku dziwi│ mnie kierunek skrΩtu. Nauczony w szkole o tropizmach, zw│aszcza o fototropizmie, wnioskowa│em, ┐e te bzy powinny siΩ skrΩcaµ za S│o±cem, czyli zgodnie ze wskaz≤wkami zegara, a one tymczasem - na odwr≤t. Przez parΩ lat podczas wakacji w Tatrach ogl╣da│em kazd╣ stertΩ £ciΩtych i odkorowanych pni r≤┐nych drzew. Ci╣gle ten sam kierunek skrΩtu. Wiedzia│em ju┐, ┐e to regularno£µ. Nie spotka│em przeciwnego skrΩtu (nie twierdzΩ, ┐e nie istnieje!). Wyja£nienie odk│ada│em do spotkania z jakim£ dendrologiem. W Delcie nr 1/1998 czytam, ┐e zjawisko, kt≤re sam zaobserwowa│em, patrz╣c na pnie w Warszawie, a potwierdzi│em bΩd╣c w Tatrach, nie zachodzi w Polsce. Nieco mnie to zbulwersowa│o i ka┐dego spotkanego zamΩcza│em: kto£ to widzia│ w Laponii, a tu w Polsce nie. . . .

Wreszcie spotka│em siΩ z koleg╣ (te┐ matematykiem), kt≤ry szepn╣│ - a mo┐e to Coriolis. . . Je┐eli ta hipoteza jest prawdziwa, to - byµ mo┐e - w Laponii skrΩt pni jest silniejszy. Jak to wygl╣da w Australii? Czy s╣ jakie£ skrΩty na r≤wniku? .

Si│a Coriolisa wynikaj╣ca z bezw│adno£ci cia│a obracaj╣cego siΩ wraz z uk│adem dzia│a tylko wtedy, gdy jest "dopuszczona do g│osu" przez inne, na og≤│ wiΩksze si│y, kiedy gra rolΩ "jΩzyczka u wagi" wobec znosz╣cych siΩ innych si│. Jest na pewno odpowiedzialna za skrΩt cyklonu, wiru oceanicznego, wahad│a Foucaulta; za lejek w wannie, za to, ┐e rzeki naszej p≤│kuli podmywaj╣ chΩtniej lewy brzeg. Czy jest tak ze skrΩtem drzew? Na pewno nie jest odpowiedzialna za ruch samochod≤w na rondzie. .

Przeciwny skrΩt ni┐ cyklon ma antycyklon powstaj╣cy w miejscu, gdzie wyst╣pi│ silny wy┐ baryczny. Tutaj g│≤wny kierunek ruchu powietrza jest od £rodka na zewn╣trz i tak samo dzia│a si│a Coriolisa. R≤┐nie bywa z tr╣bami powietrznymi w Ameryce nazywanymi tornado; nie ca│kiem wiadomo, jak one powstaj╣, maj╣ raczej zwi╣zek z r≤┐nicami temperatur ni┐ ci£nie±, niew╣tpliwie maj╣ charakter bardziej lokalny i kr≤tkotrwa│y ni┐ cyklony. Podobno tr╣by na og≤│ krΩc╣ siΩ zgodnie ze wskaz≤wkami zegara. .

Wszystkie wspomniane przeze mnie uznane przyk│ady ingerencji si│y Coriolisa dotycz╣ mas (powietrza, wody, ciΩ┐arka wahad│a) poruszaj╣cych siΩ wzglΩdem wiruj╣cej Ziemi. Drzewa stoj╣. .

Hipoteza z si│╣ Coriolisa, choµ poci╣gaj╣ca, pad│a. Indagowani biolodzy obiecywali znaleƒµ wyja£nienie, ko£ pr≤bowa│ nawet wyt│umaczyµ to zjawisko, jednak swej argumentacji nieco siΩ zapΩtli│... Nie mam czcze zamiaru zostawiµ biolog≤w w spokoju! .

Po piΩciu miesi╣cach natrΩtnego wypytywania biolog≤w i fizyk≤w um≤wi│em siΩ na bardzo wa┐ne spotkanie. Do Warszawy przyjecha│a polska poetka mieszkaj╣ca w Australii, Ludwika Amber. Lubi obserwowaµ przyrodΩ i j╣ fotografowaµ. Te┐ zauwa┐y│a skrΩcaj╣ce siΩ pnie. Opowiada, ┐e wiΩkszo£µ tutejszych drzew ma cienk╣ │uszcz╣c╣ siΩ korΩ, kt≤ra schodzi z pnia rozszczepiaj╣c siΩ na w│≤kna. Tworzy asem efektowne firany zwisaj╣ce z ga│Ωzi. .

Po│o┐yli£my obok siebie dwa zdjΩcia: warszawskiego kasztanowca i drzewa z australijskiego buszu. SkrΩcone w tΩ sami stronΩ. Nie da siΩ wiΩc podtrzymaµ ┐adnej hipotezy wi╣┐╣cej to zjawisko z ruchem obrotowym Ziemi. .

P.S. Nie znam odpowiedzi na pytanie: czy zamieszana w szklance herbata zgodnie ze wskaz≤wkami zegara bΩdzie siΩ kr≤cej poruszaµ ni┐ herbata zamieszana tak samo, ale przeciwnie do wskaz≤wek zegara?
Inne pytanie: w kt≤r╣ stronΩ porusza│yby siΩ wskaz≤wki zegara, gdyby ten wynalazek powsta│ w Australii? .

I jeszcze jedno: znalaz│em ostatnio w Warszawie znalaz│em kilka drzew o przeciwnym skrΩcie, ale jestem pewien, ┐e stanowi╣ wyj╣tki.

Artyku│ pochodzi z gazety "Delta"