Ostatnia aktualizacja artyku│u: 16.3.2001
OKULARY ASTRONOMICZNE
Ka┐dy
teleskop bez dobrego okularu jest niewiele wart. Okular jest drug╣ najwa┐niejsz╣
rzecz╣ po lustrze g│≤wnym lub obiektywie
w teleskopie. Aktualnie na rynku £wiatowym istnieje ogromny wyb≤r okular≤w
astronomicznych i nie spos≤b ich wszystkich wymieniµ. Za nim powiemy gdzie kupiµ
okular w Polsce i na £wiecie, jaki okular kupiµ, musimy dowiedzieµ siΩ co jest
najwa┐niejsze w dostΩpnych okularach. Jaka jest
r≤┐nica miΩdzy okularami? - Czy najwa┐niejsze jest powiΩkszenie? - Okazuje siΩ
┐e nie! Przede wszystkim jako£µ optyki i pole widzenia. Pole widzenia
liczymy w stopniach. Jest niemal najwa┐niejsz╣ rzecz╣ w okularze. Pow≤d jest
prosty: je£li okular HuygensÆa ma pole widzenia ok. 30░, a dla por≤wnania okular
Pl÷sslÆa prawie 60░. Jak │atwo zauwa┐yµ mo┐emy widzieµ za pomoc╣ okularu
Pl÷sslÆa dwa razy wiΩcej - nie zmieniaj╣c powiΩkszenia na wiΩksze.
Jako£µ optyki
odgrywa r≤wnie┐ niebagateln╣ rolΩ. Kiedy wybieramy okular, warto kupiµ ten o
najlepszej jako£ci optyki na jak╣
oczywi£cie nas staµ. Koniecznie achromatyczny i z pow│ok╣ przeciwodblaskow╣
(MC). Warto dodaµ, ┐e je£li kto£ kupuje teleskop i nie chc╣c wydawaµ pieniΩdzy
od razu na wszystko, mo┐e tubΩ optyczn╣
- czyli teleskop ze statywem, potem dopiero potrzebne okulary. Gdy┐ dziΩki
prostemu obliczeniu (o kt≤rym powiemy p≤ƒniej) bΩdziemy wiedzieli jakie
powiΩkszenie bΩdziemy stosowali w obserwacjach. Przejdƒmy zatem do opisu najpopularniejszych okular≤w
jakie s╣ dostΩpne na rynku.
HuygensÆa - Jest to
najpopularniejszy okular w Polsce i za wschodni╣ granic╣, jednak na £wiecie
rzadziej spotykany. Ma on bardzo prost╣
budowΩ (sk│ada siΩ z dw≤ch soczewek) i bardzo ma│e pole widzenia ok. 30░. Nale┐y
wspomnieµ, ┐e okular ten jest bardzo czΩsto u┐ywany w mikroskopach. Warto te┐
zwr≤ciµ uwagΩ, ┐e ww. okular w teleskopach o £wiat│osi│ach f/3, f4, itd. nie
bΩdzie dawa│ ostrego obrazu na ca│ej powierzchni pola widzenia - tylko w
centrum.
RamsdenÆa - jest
okularem dwuelementowym o bez w╣tpienia lepszej optyce (oznaczany liter╣ H),
jednak ci╣gle nie jest to okular z kt≤rego byliby£my zadowoleni. R≤wnie┐ ma│e
pole widzenia, ok. 30░. Poza tym okular RamsdenÆa jest rzadko spotykany w
Polsce.
KellnerÆa û (oznaczenie
K) jest kolejnym okularem jaki jest dostΩpny w Polsce (np. w firmie FotoClassic
i Two-Stars, Bird). Ma on wiΩksze pole widzenia ni┐ okular HuygensÆa bo
wynosz╣ce oko│o 40░. Na rynku mo┐emy spotkaµ r≤wnie┐ jego odmiany jak MA -
Modified Achromatic oraz AR - Achromatic Ramsden. Obydwa s╣ lepsze od
standardowego KellnerÆa. Okular KellnerÆa sk│ada siΩ z trzech element≤w
optycznych i jest achromatyczny. Zapewnia on dobr╣ jako£µ obrazu na obrzerzach
obserwowanych obraz≤w. Jest on dodawany do dro┐szych teleskop≤w niemieckiej
firmy - Bresser Optik. Szkoda tylko ┐e nie do wszystkich, bo jest dobrym
okularem i pozwala na uzyskiwanie przyzwoitych obraz≤w. Jednym s│owem w miarΩ
tani i dobry okular do wielu amatorskich zastosowa±.
Abbego-
symetryczny. Okular sk│adaj╣cy siΩ z czterech element≤w optycznych, jest
achromatycznym okularem, ale raczej nie spotka│em go w ofertach firm. Dodawany
jest standardowo do rosyjskich teleskop≤w TAú.
Optycznie jest lepszym okularem od okular≤w
KellnerÆa. WiΩc je£li macie szansΩ nabycia - polecam.
Pl÷sslÆa (oznaczenie
PL) jest okularem sk│adaj╣cym siΩ z czterech element≤w optycznych o
bardzo dobrej jako£ci i stosunkowo du┐ym polu
widzenia, bo wynosz╣cym ok. 50░. Jest achromatyczny. Nadaje siΩ on do wszystkich
obiekt≤w i zapewnia bardzo dobry i ostry obraz na obrze┐ach i w centrum pola
widzenia. bardzo polecam ten okular nie tylko w teleskopach o wiΩkszych
obiektywach - lustrach, ale oczywi£cie do mniejszych. Do kt≤rych te┐ siΩ r≤wnie┐
nadaje (patrz na £rednicΩ wyci╣gu okularowego). Jest dodawany w wiΩkszo£ci
teleskop≤w firmy Meade i Celestron. Zapewnia on bardzo dobr╣ jako£µ obrazu i
kontrast na ca│ej powierzchni pola widzenia.
Super-Pl÷sslÆa - Kolejn╣
generacj╣ okularu Pl÷sslÆa (oznaczenie S-PL). Przewy┐sza on cen╣ jak i jako£ci╣
swego starszego brata, jego optyka jest bardziej dopracowana co odbija siΩ na
cenie, ale pozwala nam siΩ rozkoszowaµ bardzo dobrym (lepszym od standardowego
PL) obrazem na ca│ej powierzchni i szerszym polem widzenia, bo 52-54░. To taki
udoskonalony Pl÷ssl. Obydwa okulary mo┐emy kupiµ w ww. firmach. W hurtowni FotoClassic, ceny jak na okular tej klasy s╣
dosyµ przystΩpne - w granicach od 100 z│ (PL) do 250 z│
(S-PL).
Orthoscopic - S╣ to
okulary cztero-elementowe. Ich obraz jest bardzo dobry - ostry - i je£li optyka
jest w nim dobrze wykonana bΩdzie on nawet lepszy ni┐ Pl÷ssl. Jednak w Polsce
nigdy siΩ z nim jeszcze nie spotka│em. A szkoda. Okulary ortoskopowe s╣ raczej
przeznaczone do konkretnych cel≤w - mianowicie daj╣ bardzo dobry obraz podczas
obserwacji KsiΩ┐yca i planet. Z Mg│awicami radz╣ sobie trochΩ gorzej.
ErfleÆa - to okular
podchodz╣cy pod zastosowania profesjonalne - jego pole widzenia ok. 60-70░.
Przewy┐sza dwukrotnie pole widzenia okularu HuygensÆa. Przewy┐sza go jednak
(r≤wnie┐ w Polsce) wielokrotnie cen╣. Jako£µ takiego okularu jest prawie
idealna. Okular ErfleÆa sk│ada siΩ z du┐ej liczby element≤w piΩciu soczewk. "Dzia│a" on poprawnie w
ka┐dej £wiat│osile (podobnie jak PL i S-PL) Cena takiego okularu w firmie
Two-Stars wacha siΩ w granicach 1000 z│. Ale okular ten nadaje siΩ naprawdΩ dla
os≤b kt≤re chc╣ siΩ zajmowaµ astronomi╣ profesjonalnie. Nie jest dawany w
standardzie w praktycznie ┐adnym teleskopie firmy Meade lub Celestron.
Ultrawide i Super-Ultrawide - (oznaczenie
UWA i SWA), nowoczesna odmiana ErfleÆa i NaglerÆa. S╣ szerokok╣tnymi okularami
profesjonalnymi, o bardzo z│o┐onej i skomplikowanej (obliczane i wykonane z
wykorzystaniem najnowszych technologii). Nie wiem czy firma Two-Stars je
sprzedaje. Ich pole widzenia wynosi ok. 80-90░ i pokrywa pole widzenia oka
ludzkiego (pole widzenia oka nieruchomego wynosi - 90░ od strony skroniowej, 60░
od nosa, 50░ od g≤ry i 70░ od do│u). Sk│adaj╣ siΩ one z oko│o 9 element≤w
optycznych, tak wiΩc jakosµ jest idealna. Nie ma sensu opisywaµ tutaj tych
okular≤w, bo z tego co wiem ich cena wynosi wiΩcej ni┐ nie jeden amatorski
teleskop - oko│o 3000 z│. (dane i ceny ze
Sky&Telescope).
Powy┐ej
opisane okulary s╣ to podstawowe okulary jakie mo┐emy kupiµ w Polsce i na
£wiecie. Godne polecenia s╣ okulary KellnerÆa lub je£li mamy wiΩcej pieniΩdzy na
teleskop to dodajmy te ok. 100 z│ i
kupmy sobie okular Pl÷sslÆa lub Super-Pl÷sslÆa. Dla os≤b maj╣cych du┐e teleskopy
i zajmuj╣cych siΩ astronomi╣ niemal profesjonalnie (lub po prostu Ci co mog╣
sobie pozwoliµ na powa┐ny wydatek) polecam okular Erfle'a lub nawet UWA i SWA. Reasumuj╣c, kupuj╣c
okular, powinni£my kupiµ najlepszy na jaki nas staµ! Sk╣d wzi╣µ
(tanio kupiµ!) okular do naszego, czasami z wielkim wysi│kiem kupionego lub
skonstruowanego teleskopu? Do cel≤w amatorskich nadaj╣ siΩ okulary z lornetek,
lunet i teodolit≤w. S╣ to z regu│y okulary typu KellnerÆa. Okulary mikroskopowe
(przewa┐nie HuygensÆa) nie daj╣ takiego komfortu pracy, ze wzglΩdu na ma│e pole
widzenia. Jak ju┐ wiemy klasyczny okular sk│ada siΩ z dw≤ch lub wiΩcej soczewek,
nie stosuje siΩ pojedynczych soczewek ze wzglΩdu na zjawisko krzywizny pola, o
aberracjach r≤┐nego rodzaju nie wspominaj╣c. Mo┐na wprawdzie samemu pr≤bowaµ
konstruowaµ okulary, zw│aszcza te proste (Huygens, Ramsden, Symetryczne) ale bez
wiedzy i dostΩpu do soczewek, jest raczej problematyczne i nieop│acalne. Na
sukces wiΩc trudno liczyµ.
W powy┐szym
tek£cie niejednokrotnie pojawia│o siΩ pojΩcie pole widzenia. Jest ono podawane
przez producent≤w jako wyj£ciowe i aby obliczyµ jakie bΩdziemy mieli prawdziwe
pole widzenia w naszym teleskopie musimy skorzystaµ z pewnego wzoru: W│a£ciwe
pole widzenia = pole widzenia posiadanego okularu : powiΩkszenie teleskopu z tym
okularem. Mamy teleskop o ogniskowej 1000 mm i na przyk│ad wk│adamy okular
KellnerÆa o ogniskowej 10 mm. Dziel╣c ogniskow╣ obiektywu (lustra) przez
ogniskow╣ okularu np. 1000:10=100. Czyli mamy powiΩkszenie 100x. Teraz dziel╣c
pole widzenia podane przez producenta (w przypadku pola widzenia okularu
KellnerÆa wynosi ono oko│o 40 stopni) przez 100x (Pole=40:100) mamy wynik
zaledwie 0,4░. Wstawiaj╣c zamiast okularu KellnerÆa, okular Pl÷sslÆa o tej samej
ogniskowej mamy ju┐ pole widzenia wynosz╣ce 0,5 stopnia. Wbrew pozorom te 0,1
stopnia to nie jest tak ma│o. Jest to przecie┐ 20% wiΩcej obrazu widzianego i
wiΩksza szansa na odnalezienie obiektu.
Wspomnieli£my
o polu widzenia, wiΩc nale┐y powiedzieµ
jak wa┐na jest £rednica wyci╣gu okularowego. Standardem na £wiecie jest £rednica
wyci╣gu 1,25ö (cala) czyli 31,7 mm. Spotyka siΩ r≤wnie┐ wyci╣gi 24,5 mm - w
ma│ych teleskopach i bardzo nie polecam tego wyci╣gu! Istnieje r≤wnie┐
wyci╣g 2ö czyli 50 mm, jest on jednak
stosowany w profesjonalnych teleskopach. îrednica wyci╣gu okularowego ma
znaczenia w naszych p≤ƒniejszych obserwacjach gdy┐ im
o wiΩkszej £rednicy wyci╣g okularowy tym (po
zastosowaniu dobrego okularu) mo┐liwe wiΩksze pole widzenia. Osobi£cie polecam
tu dro┐szy wyci╣g o £rednicy 31,7 mm. Je£li dokupujemy okulary to nale┐y zwr≤ciµ
uwagΩ do jakiego wyci╣gu okularowego s╣ przystosowane. Zazwyczaj pisze np.
Okular SP-40mm/31,7. M≤wi to nam, ┐e jest to okular Super-Pl÷sslÆa o ogniskowej
40 mm przystosowany do teleskopu o
wyci╣gu okularowym 31,7 mm. Wprawdzie istnieje mo┐liwo£µ zastosowania go do
innych wyci╣g≤w, ale bez specjalnej przej£ci≤wki siΩ nie obejdzie. Na szczΩ£cie
nie jest ona droga i na tyle prosta, ┐e zaprzyjaƒniony tokarz spokojnie nam co£
takiego dorobi z tworzywa lub aluminium.
Przy omawianiu
okular≤w nie spos≤b nie wspomnieµ o
powiΩkszeniu. Jest ono bardzo wa┐ne przy doborze w│a£ciwego okularu. Na
pocz╣tku tego tematu trzeba powiedzieµ, i┐ istnieje pewna zasada kt≤rej nie
nale┐y │amaµ: nie nale┐y przekraczaµ podw≤jnej apertury wej£ciowej naszego
teleskopu. Czyli je£li mamy teleskop o £rednicy 100 mm to maksymalne
powiΩkszenie jakie mo┐emy zastosowaµ w naszym teleskopie wynosi 200x. Ka┐de
wiΩksze powiΩkszenie bΩdzie ju┐ nieefektywne - zmniejszymy jasno£µ obrazu i
nawet w dzie± ogl╣daj╣c jaki£ obiekt, bΩdziemy mieli obraz tak ciemny, ┐e nie
bΩdziemy mogli zidentyfikowaµ naszego obiektu. Prawa optyki s╣ nieub│agane i
zjawiska zwi╣zane z falowym rozchodzeniem siΩ £wiat│a dadz╣ znaµ o sobie.
Osobi£cie radzΩ zostawiµ ok. 10% na wszelki wypadek. Czyli kupuj╣c teleskop 150
mm nie rzucajmy siΩ na maksymalne powiΩkszenie 300x, tylko na powiedzmy 260x -
270x. Wydaje mi siΩ, ┐e jest to powiΩkszenie
bliskie granicznemu w tym teleskopie. I jest idiotyzmem dawanie
powiΩkszenia teleskopu o aperturze 150 mm - 800x. (Tak robi pewna firma)
Producent powinien wyposa┐yµ nasz teleskop w co najmniej 2-3 okulary. Do
uzyskania ma│ego, £redniego i du┐ego powiΩkszenia.
Warto na
koniec wspomnieµ o soczewkach Barlowa. S╣ one na Polskim rynku bardzo popularne.
Pow≤d jest prosty. Je£li chcemy zastosowaµ du┐e powiΩkszenie w naszym teleskopie
to nie zawsze znajdziemy okular o odpowiedniej ogniskowej, nie zawsze te┐
ogniskowa naszego teleskopu pozwala na uzyskanie odpowiedniego wymiaru na b│onie
fotograficznej, fotografowanego cia│a niebieskiego. Soczewka Barlowa w
zale┐no£ci od rodzaju, zwiΩksza nam np. dwukrotnie powiΩkszenie poprzez
wyd│u┐enie ogniskowej naszego instrumentu. Jednak nie nale┐y zapominaµ, ┐e
zmniejsza to r≤wnie┐ jasno£µ wypadkow╣ instrumentu. Dlatego trzeba wzi╣µ to pod
uwagΩ dobieraj╣c soczewkΩ Barlowa. Je£li mo┐liwo£ci techniczne na to pozwalaj╣,
to lepiej przy obserwacjach wizualnych zastosowaµ jeden zwyk│y okular o
odpowiedniej ogniskowej (choµ nie zawsze, jest to dobra metoda na zmniejszenie
£wiat│osi│y przy obserwacjach jasnych planet wtedy gdy posiadamy instrument o
du┐ej jasno£ci). Na rynku obecnie jest bardzo du┐o soczewek Barlowa.
Pewna polska stosuje Barlowy "ma│e" i "du┐e" (?), dlatego trudno powiedzieµ co to
jest. Firma FotoClassic ma w swojej
ofercie sporo soczewek Barlowa do refraktor≤w i reflektor≤w o krotno£ci 2x i 3x.
Je£li ju┐ kupowaµ soczewkΩ Barlowa to koniecznie achromatyczn╣ i o £rednicy przystosowanej
do naszego wyci╣gu okularowego. O tym ile
razy nam dany Barlow zwiΩkszy obraz (wyd│u┐y ogniskow╣) m≤wi liczba na nim.
Kiedy mamy w ofercie firmy soczewkΩ Barlowa 2x /31,7 Duo achr., m≤wi nam to, ┐e
jest to soczewka Barlowa zwiΩkszaj╣ca dwa razy powiΩkszenie (czyli je£li
wk│adamy okular z kt≤rym uzyskiwali£my powiΩkszenie 40x, to po do│╣czeniu Barlow
2x otrzymamy wypadkowe pow. 80x. Z ww. oznaczenia wiemy ta┐ ┐e jest to soczewka
achromatyczna i przystosowana do wyci╣gu o £rednicy 31,7
mm.
Autorzy:
Krzysztof Gaudy
e-mail: gaudy3@poczta.onet.pl
Jaros│aw Pakie│a
e-mail: jarbol@friko6.onet.pl