@SPSS1.PCX @SPSS2.PCX @END @@Zobaczy statystyk‘ Les’aw Wawrzonek Istnieje ca’a klasa program¢w s’u§†cych do tworzenia i uaktualniania baz danych (np. Oracle, Ingres, Informix, dBase, FoxPro, Access). Wi‘kszož funkcji jakimi dysponuj† te programy, to podstawowe operacje na rekordach czy grupach rekord¢w, takie jak: wprowadzanie, usuwanie, sortowanie oraz zapytania. Gdy pojawi si‘ problem profesjonalnej analizy iložciowej takiej bazy, mo§liwožci "bazodanowych" program¢w si‘ ko¤cz†. Tu pojawiaj† si‘ w’ažnie specjalizowane programy zwane statystycznymi. Jest ich kilkadziesi†t, a jednym z bardziej popularnych i cenionych jest SPSS. @@Troch‘ historii Program SPSS ma bardzo d’ug† histori‘, jak na produkt komputerowy, bowiem powsta’ ju§ w 1968 roku i pocz†tkowo pracowa’ na du§ych maszynach - ma’ych i tak w¢wczas nie by’o. Jego obecna nazwa SPSS pochodzi od skr¢tu Statistical Package for Social Sciences (Pakiet statystyczny dla nauk spo’ecznych). Od pocz†tku zaprojektowano go, aby zapewni niespecjalistom od technik komputerowych i statystyki, jak najlepsze warunki do analizy danych. Po bardzo kr¢tkim przeszkoleniu biolog, lekarz, socjolog, analityk rynku, m¢g’ przeprowadza proste analizy iložciowe i statystyczne du§ych baz danych w badaniach spo’ecznych, epidemiologicznych, medycznych i naukach žcis’ych. Gdy zachodzi potrzeba zastosowania zaawansowanych technik statystycznych, trzeba jednak zatrudni dobrego specjalist‘ od tych zagadnie¤, ale program by’ nadal ten sam. Pierwszymi polskimi u§ytkownikami program¢w statystycznych byli naukowcy r¢§nych dziedzin oraz pracownicy G’¢wnego Urz‘du Statystycznego. W latach 70-tych SPSS by’ instalowany w Polsce na uczelnianych i instytutowych mainframe'ach. Gdy nast†pi’a era PC, jego upowszechnieniu "szkodzi’o" nieco zabezpieczenie przed nielegalnym kopiowaniem w postaci specjalnej zakodowanej dyskietki (kod m¢g’ by ’atwo z’amany, za pomoc† innego, r¢wnie§ ameryka¤skiego programu). Bardzo obszerna dokumentacja do SPSS kr†§y’a w¢wczas po ožrodkach naukowych w kopiach kserograficznych o niewyobra§alnie niskiej jakožci. @@Kr¢tka charakterystyka SPSS produkcji SPSS Inc. jest sprzedawany praktycznie dla wszystkich platform sprz‘towo-systemowych. Jedn† z jego wersji jest przeznaczony dla PC i žrodowiska Windows pakiet SPSS 6.1. Jest to pakiet wielomodu’owy, z cz‘žci† bazow† Base i modu’ami kupowanymi zale§nie od potrzeb u§ytkownika (Professional Statistics, Advanced Statistics, Tables, Categories, Chaid, Lisrel, Mapinfo, QI Analyst, Exac Tests, Teleform). Jest tak§e modu’ Development Kit, kt¢ry umo§liwia pisanie w’asnych program¢w wykorzystuj†cych procedury programu SPSS. @@(rys.1) Kod SPSS 6.1 jest 32-bitowy. Do programu do’†czone jest rozszerzenie Win32s, dzi‘ki kt¢remu mo§na pracowa w trybie 32- bitowym, wykorzystuj†c w pe’ni mo§liwožci procesor¢w Intela - pocz†wszy od 386. Jest to szczeg¢lnie wa§ne dla szybkožci operowania na du§ych bazach danych. Na przyk’ad wed’ug ameryka¤skiego czasopisma Infoworld, wczytanie przez SPSS bazy danych sk’adaj†cej si‘ z 5000 przypadk¢w (wierszy) i 12 zmiennych (kolumny) oraz sortowanie ich w porz†dku alfabetycznym trwa kr¢cej, ni§ minut‘ (konkurenci: SigmaStat - 12,5 min, Statgraphics Plus - 4,5 min.). @@Procedury statystyczne W module Base znajduj† si‘ narz‘dzia do przygotowania danych, podstawowe procedury statystyczne oraz narz‘dzia do przygotowania raport¢w i wykres¢w. W cz‘žci Base znajduj† si‘ m.in. statystyki kumulacyjne, obliczenia podstawowych parametr¢w statystycznych, histogramy, tablice krzy§owe, analiza wariancji i regresji oraz statystyki nieparametryczne. Sama tylko lista procedur statystycznych, dost‘pnych w dodatkowych modu’ach, z trudem miežci si‘ na ulotkach reklamowych. Wystarczy powiedzie, §e nie ma techniki statystycznej, kt¢rej by w SPSS nie by’o. Problem polega "tylko" na tym, aby odpowiednio zaplanowa eksperyment (zebra dane) i wiedzie, kt¢r† z technik wykorzysta i w jaki spos¢b. @@(rys.2) @@Formaty danych Mo§liwožci importu danych, zapisanych w okrežlonych formatach, s† jedn† z wa§niejszych cech program¢w statystycznych. Bogactwo filtr¢w importowych i eksportowych nale§y do mocnych stron SPSS. Dane mo§na przygotowa w dowolnym programie, a SPSS na pewno sobie z tym poradzi. Odczytuje on pliki zapisane w formacie ASCII, Excell'a, Quattro, Lotusa, dBbase i ODBC 2.0 dla baz Oracle'a. @@Wymagania sprz‘towe Program SPSS wymaga przynajmniej procesora 386 i 8 MB pami‘ci RAM. Przy takim tylko wyposa§eniu, wiele analiz wykonuje bardzo szybko. Oczywižcie, gdy bazy danych s† bardzo du§e (tysi†ce przypadk¢w), to trzeba zaopatrzy si‘ w lepszy sprz‘t lub cierpliwož. Ta wyr¢§niaj†ca SPSS szybkož, wynika z zastosowania wspomnianego ju§ przetwarzania 32-bitowego. @@Dok’adnož oblicze¤ W przypadku program¢w statystycznych, nie ca’kiem pozbawionym sensu jest pytanie "czy on aby nie robi b’‘d¢w w rachunkach?" Tu w’ažnie le§y si’a program¢w, kt¢re maj† jak SPSS, BMDP czy SAS d’ugoletni† tradycj‘. U§ytkownicy SPSS wykonuj†cy obliczenia od wielu lat, "zam‘czaj†" go r¢§nej wielkožci bazami z danymi o skrajnych dla mo§liwožci komputera wartožciach. Gdy pojawi† si‘ b’‘dy, ci mimowolni testerzy, interweniuj† u producenta, kt¢ry dzi‘ki tym uwagom ci†gle poprawia i optymalizuje swoje algorytmy. W tej dziedzinie nie da si‘ zrobi dobrego programu od razu. W du§ym stopniu uznanie u§ytkownik¢w zawdzi‘cza SPSS bardzo dobrym algorytmom oblicze¤. @@Grafika Przetwarzanie danych ma na celu wyci†gni‘cie og¢lniejszych wniosk¢w o zbiorowožci. Wnioski te zapisane w postaci liczb nie zawsze przemawiaj† do odbiorcy wynik¢w. Obrazowe przedstawienie wynik¢w analiz u’atwia, a czasem wr‘cz umo§liwia wyci†gni‘cie wniosk¢w. Z tego powodu procedury graficzne s† bardzo wa§nymi sk’adnikami program¢w statystycznych. Cho ostatnio nast†pi’ w tej dziedzinie znaczny post‘p, to SPSS nie ma nadzwyczajnych narz‘dzi do prezentacji graficznych. Do wi‘kszožci zastosowa¤ powinny one wystarczy, ale gdy trzeba zrobi což ekstra, to wyniki ko¤cowe w postaci tabel czy rysunk¢w warto wyeksportowa do innych program¢w. Program mo§e eksportowa pliki graficzne w formatach bitmapowych i wektorowych. Cz‘sto si‘ zdarza, §e marn† jakož danych i p’ytkož analiz trzeba przykry pi‘knymi obrazkami przedstawiaj†cymi wyniki. W takich przypadkach lepiej u§y specjalnych program¢w do przygotowywania estetycznych prezentacji, jak np. Presentations Novell'a czy PowerPoint Microsoftu. @@Podr‘czniki W oprogramowaniu statystycznym jakož dokumentacji stanowi w du§ym stopniu o jakožci programu. Dokumentacja SPSS, tak jak wielu innych program¢w statystycznych, nie jest typowa. S† to grube wielotomowe opracowania. W jednych znajduje si‘ opis polece¤ i sposob¢w korzystania z programu, a w innych wiele przyk’ad¢w zastosowa¤ oraz elementy podr‘cznika statystyki. Dzi‘ki temu ka§dy u§ytkownik mo§e stosowa statystyk‘ bez koniecznožci si‘gania do r¢§nego typu i poziomu podr‘cznik¢w, w kt¢rych cz‘sto te same poj‘cia opisywane s† r¢§nymi symbolami. Dystrybutor zapowiada przygotowanie podr‘cznik¢w po polsku, zdaj†c sobie spraw‘ z tego, §e problemy j‘zykowe, zw’aszcza w trudniejszych zastosowaniach, powa§nie ograniczaj† liczb‘ potencjalnych u§ytkownik¢w. @@Zastosowania Om¢wienie typowego tematu opracowywanego za pomoc† SPSS, wymaga’by przynajmniej jednego oddzielnego opracowania. Nie wdaj†c si‘ wi‘c w szczeg¢’y, dla lepszego zorientowania w obszarach zastosowa¤ SPSS, przytoczmy kilka pyta¤ z r¢§nych dziedzin, na jakie pom¢g’ da odpowied¦. Ekologia - kt¢re rožliny maj† szczeg¢lnie dobre w’asnožci oczyszczania gleby z toksycznych pierwiastk¢w? Medycyna - jakie czynniki maj† najwi‘kszy wp’yw na odrzucanie przeszczepu nerki? Fizyka j†drowa - zawartož kt¢rych izotop¢w okrežla pochodzenie, warunki i czas wypalania paliwa j†drowego? Archeologia - gdzie zosta’y wykonane odnalezione w danej osadzie gliniane naczynia? Marketing - jakie czynniki s† najistotniejsze dla wielkožci sprzeda§y produktu? Kryminalistyka - wybierz grup‘ podejrzanych o dane przest‘pstwo, ze zbiorowožci notowanych w kartotekach. O zakresie zastosowa¤ m¢wi te§ lista niekt¢rych u§ytkownik¢w programu SPSS. Nale§† do nich: GUS, Uniwersytet Warszawski, Instytut Kardiologii, Instytut Psychoneurologii, Instytut Ochrony ˜rodowiska, GETAS (badania rynku), US-WEST (katalogi firm), STATIS (analizy statystyczne). @@U§ytkownicy SPSS - ’†czcie si‘ SPSS ma na ca’ym žwiecie oko’o 2,5 mln legalnych u§ytkownik¢w. Tak du§a grupa stanowi ju§ spo’ecznož, kt¢r† warto zorganizowa. Producent (SPSS Inc.) wydaje kwartalnik Keywords dla u§ytkownik¢w programu i zainteresowanych statystyk†. Istnieje tak§e internetowa skrzynka pocztowa o adresie SPSSX-L@VGA.BITNET, b‘d†ca forum dyskusyjnym u§ytkownik¢w i specjalist¢w producenta programu. Mo§liwožci wymiany dožwiadcze¤ s† szczeg¢lnie wa§ne, gdy dana dziedzina ca’y czas si‘ rozwija, a statystyka do takich dziedzin nale§y. Pomoc† dla entuzjast¢w SPSS w Polsce jest ksi†§ka Janusza Wywia’a "Przyk’ady wnioskowania statystycznego za pomoc† komputerowego pakietu SPSS" wydana w 1994 r. przez PLJ. @@Zanim kupisz Przed podj‘ciem decyzji zakupu pakietu, nale§y zwr¢ci szczeg¢ln† uwag‘ na nast‘puj†ce czynniki: * program jest na tyle drogi, §e wybieraj†c ta¤szego dealera mo§na sporo zaoszcz‘dzi; * cena pakietu zale§y od osoby lub firmy, kt¢ra go kupuje (np. instytuty, naukowcy i studenci maj† upusty cenowe) oraz od liczby licencji i formy umowy; * wybierz na pocz†tek tylko te modu’y, z kt¢rych na pewno b‘dziesz korzysta (to co jest zawarte w cz‘žci Base powinno w wielu zastosowaniach wystarczy); * nie nale§y przejmowa si‘ zbytnio prasowymi rankingami tej grupy program¢w, gdy§ dla naszego zastosowania lub mo§liwožci finansowych, kolejnož mo§e akurat by odwrotna; * czy firma sprzedaj†ca program ma lub mo§e wskaza konsultanta nie tylko do obs’ugi programu, ale tak§e potrafi†cego poradzi, jak wykorzysta program do analizy okrežlonego problemu; * na kupowanie SPSS "z p¢’ki" mo§e sobie w zasadzie pozwoli tylko osoba dobrze orientuj†ca si‘ w statystyce; * firmy kupuj†ce wi‘ksz† liczb‘ pakiet¢w powinny zapewni sobie uprzednio szkolenie; * zwr¢ci uwag‘ na wymagania sprz‘towe - najlepiej wyposa§y si‘ w dobry sprz‘t, gdy§ analizy baz danych (zw’aszcza du§ych) takiego w’ažnie komputera wymagaj†; * sprawd¦, jaki jest po§ytek z programu w dziedzinie na kt¢rej si‘ znasz najlepiej - w innych, kt¢rych jeszcze nie pozna’ež jakož programu b‘dzie podobna; * koniecznie porozmawiaj z pracownikiem firmy z listy referencyjnej; * najbardziej wygodn† dla nowych klient¢w form† sprzeda§y, zw’aszcza przy tego typu programach, jest mo§liwož wypo§yczenie go na jakiž czas (np. miesi†c) i zwrotu w przypadku, gdyby nie odpowiada’ on aktualnym potrzebom - gdy nie jestežmy pewni czy program b‘dzie w’ažciwie wykorzystany warto wynegocjowa tak† form‘ sprzeda§y. Program: SPSS for Windows Rodzaj: statystyczny Wymagania: PC 386, 8 MB RAM, twardy dysk, Windows Producent: SPSS Inc. Dystrybucja: Companion, 30-081 Krak¢w, ul. Kr¢lewska 57, tel. (0- 12) 369680, tel./fax (0-12) 360791 Cena: modu’ Base SPSS Win 6.1 kosztuje (w przeliczeniu): 1600 z’ (USA), 2850 z’ (Francja), 2280 z’ (Companion).