Œwi¹tynia grecka

Œwi¹tynia grecka jest modelowym przyk³adem architektury greckiej, wyznaczaj¹cym jej podstawowe formy, takie jak kolumna, g³owica i tympanon. Wywodzi siê z budowli drewnianych, od których przejê³a kolumnadê, kamienn¹ podstawê izoluj¹c¹ od wilgoci i okap dachu. Najwa¿niejszym elementem œwi¹tyni by³a kolumna, okreœlaj¹ca proporcje architektoniczne ca³ej budowli i reprezentuj¹ca ró¿ne style. Najstarszym typem kolumny by³a kolumna dorycka, odznaczaj¹ca siê surowoœci¹ i monumentalnoœci¹. Pozbawiona bazy, by³a wsparta bezpoœrednio na stylobacie. Zwê¿a³a siê ku górze i mia³a lekkie wybrzuszenie, entazis oraz g³owicê z³o¿on¹ z echinusa w kszta³cie okr¹g³ej poduszki i abakusa, najwy¿szej czêœci g³owicy w formie czworobocznej p³yty. Abakus wraz z echinusem tworzy³ w³aœciw¹ g³owicê, ³¹cz¹c¹ kolumnê z architrawem. Nad architrawem, pozbawionym dekoracji, znajdowa³ siê fryz podzielony na tryglify, czyli p³yty z ostrymi ¿³obkami, i metopy zdobione p³askorzeŸbami.
Na krótszych bokach œwi¹tyni w fasadach dach tworzy³ trójk¹tny przyczó³ek, czyli fronton z wewnêtrznym polem do dekoracji - tympanonem. 
Dziêki otwartym kolumnadom, œwi¹tynia grecka doskonale harmonizowa³a z naturalnym krajobrazem.
D³ugoœæ œwi¹tyni doryckiej by³a na ogó³ dwukrotnie wiêksza od jej szerokoœci.
Przedsionek œwi¹tyni, najczêœciej z dwoma rzêdami kolumn, nosi nazwê pronaosu.
Œwi¹tynia podzielona by³a na czêœæ zamkniêt¹ - (naos), mieszcz¹c¹ pos¹g bóstwa, i zewnêtrzny portyk kolumnowy. W najbardziej klasycznym schemacie œwi¹tyni, zwanym peripterosem, naos otoczony by³ kolumnad¹ ze wszystkich stron. Uk³ad kolumn móg³ byæ ró¿ny i w zale¿noœci od niego okreœlano poszczególne typy œwi¹tyñ, np. budowlê nazywano prostylosem, o ile kolumnada wystêpowa³a tylko w fasadzie g³ównej, amfiprostylosem - kiedy mia³a portyk czterokolumnowy w fasadzie g³ównej i tylnej.

U podstaw planu œwi¹tyni greckiej le¿a³ mykeñski megaron - prostok¹tny dom w³adcy. Przekszta³cono go nastêpnie w g³ówn¹ czêœæ œwi¹tyni, naos, który otoczono peristaz¹, czyli kolumnad¹. Pierwsze œwi¹tynie pojawi³y siê w VII wieku p.n.e., natomiast dwa podstawowe style greckiej architektury ukszta³towa³y siê w wieku VI i V. Najstarsze œwi¹tynie posiada³y jedno prostok¹tne pomieszczenie, poprzedzone portykiem kolumnowym i podzielone wewn¹trz kolumnad¹ na dwie nawy. Dobrze zachowana wewnêtrzna kolumnada znajduje siê w Posejdonii na Sycylii; jest to tzw. Bazylika z ok. 565 r. p.n.e. Kolumnada zewnêtrzna rozwinê³a siê w pierwszej po³owie VII w. p.n.e. Œwi¹tynia Hery (Hekatonpendon II) na Samos (ok. 660-650 r. p.n.e.) z perystylem o 6-18 kolumnach, stanowi³a zapowiedŸ dalszego rozwoju greckiej architektury sakralnej. Posiada³a ona d³ugi naos, typowy dla najstarszych œwi¹tyñ (który z czasem uleg³ podzia³owi na pronaos, czyli przedsionek, naos i opistodomos), pozbawiony wewnêtrznej kolumnady, natomiast dach budowli spoczywa³ na filarach przyœciennych, co zapowiada³o podzia³ na trzy nawy (w najwiêkszej nawie g³ównej mieœci³ siê pos¹g bóstwa). Na prze³omie VII i VI wieku p.n.e. œwi¹tynie drewniane ust¹pi³y miejsca budowlom kamiennym, utrzymanym w stylach doryckim i joñskim. Dobrze zachowane œwi¹tynie doryckie o bogatej dekoracji rzeŸbiarskiej znajduj¹ siê w Grecji (do najstarszych nale¿¹ œwi¹tynie Hery w Argos i w Olimpii oraz œwi¹tynia Artemidy na wyspie Korfu) i na Sycylii (w Posejdonii, Selinuncie, Agrygencie i Syrakuzach). Olbrzymie œwi¹tynie joñskie natomiast wzniesiono w Efezie i na Samos. Najdoskonalsze swi¹tynie doryckie wybudowano w V wieku p.n.e. (Egina, Olimpia), a ich najwspanialszym przyk³adem jest Partenon, którego budowê rozpoczêto w 447 roku p.n.e.
Ze stylu doryckiego wykszta³ci³y siê styl joñski i koryncki.
Porz¹dek joñski odznacza³ siê lekkoœci¹ i du¿¹ dekoracyjnoœci¹. Kolumna joñska by³a smuk³a, z nieznacznym entazis, mia³a ¿³obkowany trzon, profilowan¹ bazê i bogato zdobion¹ g³owicê z motywami wolut. Kolumna œwi¹tyni korynckiej posiada³a nowy element zwany plint¹, czyli p³ask¹, przewa¿nie kwadratow¹ p³ytê, umieszczan¹ pod baz¹. Dziêki niej kolumnada, a w zwi¹zku z tym ca³a budowla stawa³a sie wy¿sza. Œwi¹tyniê korynck¹ cechowa³a lekkoœæ i dynamiczna, realistyczna dekoracja.
G³owica mia³a kszta³t kosza okolonego dwoma rzêdami liœci akantu.
W stylu joñskim utrzymane s¹ niektóre budowle ateñskie, jak œwi¹tynia Nike i Erechtejon (V wiek p.n.e.), œwi¹tynia Artemidy w Sardes (ok. 300 r. p.n.e.), Asklepiosa i Ateny Polias w Priene (koniec IV wieku p.n.e.), a tak¿e s³ynne budowle na Samos w Efezie i Milecie.
W okresie hellenistycznym œwi¹tynia straci³a rolê najwa¿niejszej budowli w mieœcie, mimo ¿e architekci starali siê urozmaiciæ jej kszta³t (zob. Hermogenes), wznosz¹c œwi¹tynie na planie ko³a, g³ównie w stylu korynckim.