CZúOWIEK I CYWILIZACJA

Popularno╢µ dzie│ Fryderyka Nietzschego na polskim rynku wydawniczym nie jest spraw▒ przypadku. Pustka urzΩdowych ideologii, w kt≤rych „prawa” mas przedk│ada siΩ nad wolno╢µ jednostki, sprawi│a, i┐ wielu, kontestuj▒c zastan▒ rzeczywisto╢µ, z upragnieniem i podziwem spogl▒da na odwa┐ne pisarstwo my╢liciela z Saksonii. Gdy media i moralne autorytety nag│a╢niaj▒ modne ostatnio prze╢wiadczenie o kryzysie warto╢ci i upadku tradycyjnych religii, spo│ecze±stwo - wzorem Fryderyka Nietzschego - sk│onne jest szukaµ │adu i prawdy poza Chrystusem.

B│▒d ten nieraz ju┐ powtarzano w historii. Dzi╢ powielaj▒ go formacje tzw. Nowej Prawicy. Nie miejmy jednak z│udze±. Jest to droga donik▒d. Choµ pozornie wydawaµ siΩ mo┐e, i┐ Fryderyk Nietzsche wiele ma wsp≤lnego z konserwatyzmem - by│ on przecie┐ antydemokrat▒, indywidualist▒, posiada│ arystokratyczne pogl▒dy na spo│ecze±stwo etc. Nie wystarczy to jednak, by zostaµ zaliczonym do panteonu my╢licieli prawicy.

Najbardziej popularna jest ta czΩ╢µ pogl▒d≤w Nietzschego, w kt≤rej dokonuje on podzia│u spo│ecze±stwa na ludzi i nadludzi. Koncepcja ta - nawi▒zuj▒ca do staro┐ytnego idea│u spo│ecze±stwa, w kt≤rym podzia│ na wolnych i niewolnik≤w wynika│ z samej natury ╢wiata antycznego - znajduje u Nietzschego swoje arystokratyczne i antyegalitarne odzwierciedlenie. KrytykΩ sw▒ kierowa│ autor zw│aszcza przeciwko coraz popularniejszym dzisiaj ideom tworzenia spo│ecze±stwa bezklasowego, kt≤rego cz│onkowie tworzyliby pa±stwo demokratyczne, gwarantuj▒ce ka┐demu r≤wne szanse rozwoju. Nietzsche uwa┐a│, i┐ spo│ecze±stwo takie unicestwia│oby jednostki szlachetne i warto╢ciowe, foruj▒c ludzi przeciΩtnych, nijakich i nie wyr≤┐niaj▒cych spo╢r≤d wsp≤│obywateli. Autor zwalcza│ zaciekle np. niemiecki system edukacyjny, ponosz▒cy - wed│ug niego - odpowiedzialno╢µ za upadek niemieckiej kultury w│a╢nie dlatego, i┐ preferuj▒c mierno╢µ, przeciΩtno╢µ i nieprzyzwoity po╢piech w zdobywaniu wiedzy, uniemo┐liwia│ zdobywanie dostojnego wychowania.

Warto pamiΩtaµ, i┐ filozof ten by│ skrajnym indywidualist▒. W│a╢nie nastΩpstwem indywidualizmu by│y jego arystokratyczne przekonania dziel▒ce spo│ecze±stwo na osobnik≤w bardziej i mniej warto╢ciowych. Jest to uwaga do╢µ istotna, bowiem zazwyczaj filozofowie o proweniencji indywidualistycznej (czyli liberalnej) sk│aniaj▒ siΩ ku demokratycznemu modelowi pa±stwa. U Nietzschego by│o inaczej - ludzie wolni tworzyµ mieli klasΩ nadludzi zdolnych do przezwyciΩ┐ania samych siebie. Autor „Woli mocy” moralno╢µ pan≤w │▒czy│ z ┐yciowym rozmachem, dzia│aniem spontanicznym, wolnym od kulturowych czy religijnych ogranicze±, dzia│aniem bΩd▒cym nastΩpstwem efektywnie wykorzystanej chwili.

Stosunek Nietzschego do chrze╢cija±stwa by│ oczywi╢cie zdecydowanie negatywny. Dla autora by│o ono ╝r≤d│em zak│amania i hipokryzji. Chrze╢cijanin to chore zwierzΩ cz│owiecze. Religia za╢ zosta│a wymy╢lona przez ludzi s│abych i niezdolnych do woli mocy. Kojarzy│ j▒ zreszt▒ z moralno╢ci▒ ko│tu±sk▒ i filistersk▒. Ta wyra╝nie antychrze╢cija±ska postawa mia│a tak┐e swoje bardziej filozoficzne uzasadnienie. Skrajny indywidualizm autora „Poza dobrem i z│em” kaza│ mu zaprzeczaµ, jakoby istnia│ w ╢wiecie jakikolwiek │ad, obiektywna prawda czy Boska transcendencja. W tak u│o┐onym ╢wiecie cz│owiek ze swoj▒ woln▒ wol▒ stawa│ siΩ panem ca│ej sytuacji. Choµ Nietzsche czΩsto przypomina│ o czysto╢ci moralnej i nieskazitelno╢ci charakteru nadcz│owieka, to nie wskazywa│ kryteri≤w, wed│ug kt≤rych t▒ nieskazitelno╢µ bΩdziemy mierzyµ. Kryteria takie po prostu nie istnia│y. Ideologia ta przypomina│a wiΩc za│o┐enia relatywizmu moralnego, co w po│▒czeniu z postulatem filozofii czynu nie╢µ mog│o niebezpieczne konsekwencje.

W podobnym tonie wypowiada│ siΩ autor o dziedzictwie kulturowym i roli tradycji w ┐yciu cz│owieka. Nietzsche, bΩd▒c zwolennikiem tzw. filozofii chwili, negowa│ linearn▒ koncepcjΩ dziej≤w, w kt≤rej istnia│a konieczna │▒czno╢µ pomiΩdzy tera╝niejszo╢ci▒, przesz│o╢ci▒ i przysz│o╢ci▒. Dziedzictwo kulturowe czy duchowy kontakt z przesz│o╢ci▒ by│y dla autora „Woli mocy” kolejnym ╝r≤d│em zniewolenia.

Nadcz│owiek ┐yje bowiem tylko chwil▒ bie┐▒c▒ i stara siΩ j▒ maksymalnie efektywnie wykorzystaµ, wolny jest od kompleks≤w i ogranicze±, zdolny do transcendencji i gotowy do czynienia rzeczy wielkich - oto uosobienie pana w tw≤rczo╢ci Fryderyka Nietzschego.

Arystokratyzm, tj.chΩµ utworzenia klasy nadludzi w spo│ecze±stwie ma wiΩc w pogl▒dach filozofa swoje skrajnie indywidualistyczne pod│o┐e. Nadcz│owiek to osoba posiadaj▒ca wolΩ mocy. Wola ta przekszta│ciµ siΩ winna w zdecydowany czyn. Czyn ten umyka│ bΩdzie tradycyjnym kategoriom dobra i z│a. Co jest dobre? - Wszystko, co uczucie mocy, wolΩ mocy, moc sam▒ w cz│owieku podnosi. Co jest z│e? - Wszystko, co z s│abo╢ci pochodzi. Co jest szczΩ╢ciem? - Uczucie, ┐e moc ro╢nie, ┐e przezwyciΩ┐a siΩ op≤r - pisa│ w „Antychry╢cie” Fryderyk Nietzsche.

Takie rozumowanie, w kt≤rym wolno╢µ, czyn czy transcendencja nie boskiego (opartego o obiektywne normy postΩpowania), lecz ludzkiego jest charakteru; rozumowanie, w kt≤rym nie uznaje siΩ kulturowych czy og≤lnospo│ecznych ogranicze± nak│adanych na wolno╢µ jednostki - nie╢µ mo┐e ze sob▒ do╢µ nieprzewidziane konsekwencje. Nie przez przypadek pogl▒dy Nietzschego stanowi│y punkt wyj╢cia dla koncepcji rewolucji konserwatywnej. W znacznie gorszym ╢wietle stawia jednak autora „Woli mocy” fakt, i┐ niemieccy narodowi socjali╢ci swego ojca duchowego dostrzegali w│a╢nie w nim.

Nie z tego jednak powodu Nietzsche zas│uguje na nasz▒ dezaprobatΩ. Sam autor, gdyby do┐y│ tych czas≤w, z pewno╢ci▒ nie sprzyja│by tak barbarzy±skim i mia┐d┐▒cym indywidualno╢µ systemom, jakimi by│y faszyzm czy narodowy socjalizm. Przyczyna z│a tkwi zatem - wed│ug mnie - w ucieczce filozofa od obiektywnych norm i regu│ postΩpowania. Cz│owiek pozbawiony pokory, zapominaj▒cy o swej u│omno╢ci i daj▒cy upust r≤┐norakim instynktom, pomimo szczerych i czystych intencji, nie jest w stanie stworzyµ nowej jako╢ci.

Nie zapominajmy w ko±cu, i┐ pisarstwo Nietzschego wyrasta z nihilizmu. Za╢ emanuj▒ca z jego ksi▒┐ek pozorna rado╢µ ┐ycia jest w rzeczywisto╢ci rozpaczliw▒ pr≤b▒ szukania │adu i sensu ┐ycia w ╢wiecie. Pr≤b▒ czynion▒ jednak przez filozofa pozbawionego prawdziwej wiary, filozofa, kt≤ry nie ustrzeg│ siΩ typowych dla swojego pokolenia b│Ωd≤w ideowych, podobnych do tych, kt≤re pope│niali Marks czy Comte. Fryderyk Nietzsche jednak - w przeciwie±stwie do tamtych - maj▒c duszΩ poety, a nie analityka, nie m≤g│ i nie chcia│ pogodziµ siΩ z ja│owymi konsekwencjami owych za│o┐e±. Konsekwencje te przera┐a│y go. Dlatego te┐ stworzy│ absurdaln▒ teoretycznie, choµ barwn▒ i poetyck▒ koncepcjΩ nadcz│owieka, chwytaj▒cego ┐ycie, choµ neguj▒cego ┐ycia sens.

Micha│ Graban

Historia | Pogl▒dy |  Wywiady | Heraldyka | Religia i polityka | Polska daleka i bliska
Cz│owiek i cywilizacja | »ycie codzienne | Clintonland story | Podr≤┐e | Poradnik

 Data publikacji
1999-12-09