CZúOWIEK I CYWILIZACJA

i wile±skie „S│owo”
w pierwszych latach II Rzeczypospolitej

Stanis│aw Cat Mackiewicz (1896-1966) nale┐a│ do elity publicyst≤w II Rzeczypospolitej. Zajmuj▒cy pisarz, b│yskotliwy gawΩdziarz historyczny i zaciek│y polemista. Z uporem broni│ idei monarchicznej w czasach, gdy czΩ╢µ ╢rodowisk konserwatywnych sk│ania│a siΩ mocno ku republika±skiej formie rz▒d≤w. Osi▒gn▒│ rzecz niebywa│▒: czytano go, „aby siΩ z nim nie zgadzaµ”.

By│ przeciwnikiem wszystkiego, co zaledwie zabarwia│o siΩ lewicowo╢ci▒. Lecz gdy go kto╢ ciekawi│, przyci▒ga│ zdolno╢ciami - wybaczyµ m≤g│ mu nawet jego odchy│y „na lewo” (do czasu, oczywi╢cie). By│ wynios│y i apodyktyczny. G│upotΩ uwa┐a│ za „najobrzydliwsze kalectwo”. Wobec piΩknych kobiet by│ szarmancki na miarΩ wsp≤│cze╢nie nieznan▒, a idiotkom prawi│ najbardziej wyszukane komplementy. O ile wierzyµ przyjacio│om, w towarzystwie, kt≤re go nudzi│o, potrafi│ po│o┐yµ siΩ na kanapie i czytaµ ksi▒┐kΩ telefoniczn▒. Na kolegiach redakcyjnych (za│o┐onego w sierpniu 1922 r. w Wilnie dziennika „S│owo”) czΩstokroµ w sytuacjach konfliktowych k│ad│ przed sob▒ na biurku rewolwer. Cat - redaktor naczelny „S│owa” i zarazem jego czo│owy publicysta - sprawi│, i┐ obok krakowskiego „Czasu” i „Dziennika Pozna±skiego” by│o to jedno z trzech najwa┐niejszych pism o charakterze konserwatywnym w II RP.

Polemiki

Stanis│aw Mackiewicz podejmuj▒c pr≤by skonsolidowania obozu zachowawczego, pr≤bowa│ jednocze╢nie forsowaµ w│asne idee i koncepcje dzia│ania. W efekcie, ten Pierwszy Monarchista RP, wdawa│ siΩ w zaciek│e spory i polemiki prasowe z „Czasem” i „Dziennikiem Pozna±skim”. Kwestiami spornymi w konserwatywnym tr≤jk▒cie Wilno - Krak≤w - Pozna± by│y m.in. stosunek do idei monarchicznej, do parlamentaryzmu, do endecji, do mniejszo╢ci narodowych, do Pi│sudskiego (po maju 1926 r. - do ca│ego obozu sanacyjnego). Podczas gdy adwersarze pozostawali ostro┐ni czy wrΩcz krytyczni, „S│owo” g│osi│o potrzebΩ oparcia siΩ na Pi│sudskim i ╢cis│ym sojuszu z obozem belwederskim. Cat z dum▒ pisa│: Konserwaty╢ci wile±scy s▒ w│a╢nie najbardziej ortodoksyjnymi konserwatystami w Polsce, pojmuj▒ konserwatyzm nie jako kompromis, lecz jako obronΩ sta│ych i niewzruszalnych zasad.

Jak na zachowawc≤w przysta│o, redaktorzy „S│owa” uprawiali zdecydowan▒ krytykΩ demokracji. Wielki autorytet wilnian, rektor Uniwersytetu im. Stefana Batorego, prof. Marian Zdziechowski pisa│ na │amach „S│owa”: Idea demokratyczna spoczΩ│a dzi╢ na fikcji, ┐e wiΩkszo╢µ ma za sob▒ nie tylko si│Ω, ale i rozum, ┐e posiada m▒dro╢µ, a zatem tak┐e i prawo stanowienia o wszystkim. Fikcja ta zrodzi│a g│osowanie powszechne.

Stanis│aw Cat Mackiewicz, komentuj▒c wyniki pierwszych wybor≤w prezydenckich, tak okre╢li│ sw≤j stosunek do trzech kandydat≤w na ten urz▒d - Maurycego Zamoyskiego, Gabriela Narutowicza i Stanis│awa Wojciechowskiego: Cieszymy siΩ, ┐e przeszed│ drugi, a nie trzeci, ┐a│ujemy, ┐e nie przeszed│ pierwszy. KIlkana╢cie dni p≤╝niej „S│owo” potΩpi│o zab≤jstwo prezydenta przez przyznaj▒cego siΩ do sympatii prawicowych narodowca Eligiusza Niewiadomskiego. Zamanifestowa│o niejako przy okazji sw≤j opozycyjny stosunek wobec endecji. Cat stwierdzi│ w≤wczas, i┐ kompromitacjΩ endecji powinni konserwaty╢ci wykorzystaµ dla odbudowy swych wp│yw≤w.

Mniejszo╢ci narodowe

Na miesi▒c przed zab≤jstwem Gabriela Narutowicza Stanis│aw Mackiewicz przestrzega│ przed mo┐liwo╢ci▒ „nacjonalistycznego samob≤jstwa” prawicy. „S│owo” propagowa│o idee mocarstwowe. Cat zawsze uwa┐a│, ┐e pozycja Polski jest funkcj▒ stosunk≤w Niemiec i Rosji. G│osi│, i┐ Polska jest skazana na wielko╢µ poprzez ekspansjΩ terytorialn▒, gdy┐ jako pa±stwo ma│e utrzymaµ siΩ nie mo┐e.

PolitykΩ polonizacji kres≤w poprzez dyskryminacjΩ mniejszo╢ci narodowych uznawa│ za przeszkodΩ na drodze ekspansji. Dla realizacji tej polityki wskazywa│ potrzebΩ pozyskiwania ma│ych narod≤w do idei pa±stwa polskiego, bo z za│o┐enia: Polska musi byµ pa±stwem potΩ┐nym, wyp│ywa wniosek: Polska musi asymilowaµ oraz pozyskiwaµ sobie wiernych obywateli, z tego za╢ wniosku nakaz bezwzglΩdny: Polska nie mo┐e uprawiaµ polityki nacjonalistycznej.

Deklaracja reakcjonisty

Stanis│aw Cat Mackiewicz wylicza│ trzy najbardziej istotne braki republika±skiego ustroju II Rzeczypospolitej:

- brak Izby Wy┐szej,

- absurdaln▒ powszechno╢µ prawa wyborczego,

- brak instytucji monarchistycznej.

Stwierdza│, ┐e Senat w obowi▒zuj▒cej formie jest karykatur▒ izby wy┐szej. Powszechno╢µ prawa wyborczego - argumentowa│ Cat - sprawia, i┐ 29-letni docent prawa politycznego nie jest wyborc▒ do Senatu, a zidiocia│a ┐ebraczka lub 32-letni handlarz pornografi▒ jest wyborc▒ Senator≤w.

Okre╢laj▒c w jednym ze swych wyst▒pie± PolskΩ jako niedo│Ω┐n▒, poniewieran▒ republikΩ, kontynuowa│: Wo│aj▒c o kr≤la (...) wo│amy o wzmocnienie w│adzy, wzmocnienie si│y pa±stwa. Kiedy indziej pisa│: Polska potrzebuje monarchii dla sprΩ┐ysto╢ci na zewn▒trz, dla sprawno╢ci pa±stwa w walce z wrogiem przemo┐nym, wrogiem nie narodu polskiego, lecz ca│ej cywilizacji europejskiej - z Bolszewi▒.

Monarchia?

Zainteresowanie ide▒ monarchistyczn▒ w Polsce ros│o wraz ze wzrostem rozczarowania dla systemu parlamentarnego. O┐ywienie ruchu monarchistycznego datuje siΩ od 1924 r. W≤wczas to bardzo krytycznie wobec monarchii wypowiedzia│ siΩ krakowski „Czas” pi≤rem Stanis│awa Estreichera, sugeruj▒c raczej program naprawy parlamentaryzmu. Proponowa│ wprowadzenie mo┐liwo╢ci odwo│ywania pos│≤w oraz referendum w najwa┐niejszych i najtrudniejszych sprawach. P≤╝niej, w 1925 r., podj▒│ ponownie krytykΩ monarchizmu i jego zwolennik≤w, szczeg≤lnie Stanis│awa Mackiewicza. Ostro zostali potraktowani orΩdownicy przywr≤cenia monarchii, wi▒┐▒cy to w jaki╢ spos≤b z osob▒ Pi│sudskiego. Estreicher widzia│ szansΩ w programie wzmocnienia w│adzy prezydenta i reformie systemu jego wyboru, gdy┐ - jak pisa│ - forma rz▒d≤w sama w sobie nie jest lekarstwem.

Polemizowa│ z tym pogl▒dem na │amach „S│owa” Marian Broel-Plater, przypominaj▒c, i┐ zasada elekcji prezydenta nara┐a kraj co parΩ lat na systematyczne perturbacje polityczne zwi▒zane z agitacj▒ wyborcz▒ i nieod│▒czn▒ od niej nasilon▒ walk▒ partyjn▒, pog│Ωbiaj▒c▒ podzia│y polityczne kraju.

Wt≤rowa│ mu Cat: wznosz▒c has│o kr≤l, my╢limy przede wszystkim o:

- renesansie mocarstwowo╢ci politycznej Polski.

Dmowski czy Pi│sudski?

Konserwaty╢ci ╝le czuli siΩ w ramach konstytucji marcowej z 1921 r. PiΩcioprzymiotnikowa ordynacja wyborcza nie dawa│a wiΩkszych szans na sukces wyborczy ╢rodowiskom programowo elitarnym. Po klΩsce wyborczej w r. 1922, coraz silniej akcentowano kwestiΩ: z kim szukaµ platformy wyborczej? Z obozem belwederskim czy z endecj▒? Kto bli┐szy: Dmowski czy Pi│sudski?

Mackiewicz nazywa│ endecjΩ w sprawach gospodarczych i z racji jej stosunku do funkcji parlamentu, „fa│szyw▒ prawic▒” lub z rosyjska „│┐e-prawic▒” (za╢ w odniesieniu do nacjonalizmu ND - „prawic▒ samob≤jcz▒”). Du┐o p≤╝niej doszed│ jeszcze krytycyzm wobec tendencji totalitarnych obozu narodowego.

Przewr≤t majowy

Kiedy po trzech dniach walk, w maju 1926 r., wobec narastaj▒cej przewagi Pi│sudskiego, 400 ofiar ╢miertelnych i przesz│o 1000 rannych, prezydent Wojciechowski poda│ siΩ do dymisji, Cat pisa│, ┐e ust▒pi│ on, gdy zobaczy│, ┐e popularno╢µ imienia Pi│sudskiego jest orΩ┐em, z kt≤rym formu│▒ konstytucji 17 marca walczyµ nie spos≤b.

Reakcja na zamach pozosta│ej prasy konserwatywnej by│a pocz▒tkowo zdecydowanie negatywna. „Czas” zamie╢ci│ artyku│ W│adys│awa Leopolda Jaworskiego, w kt≤rym akcja Pi│sudskiego zosta│a okre╢lona jako rokosz, wynik ambicji i prywaty, a przewidywania na przysz│o╢µ zawar│ w s│owach wypadki warszawskie s▒ i bΩd▒ nieszczΩ╢ciem dla Polski bez wzglΩdu na to, jak siΩ zako±cz▒. „Dziennik Pozna±ski” pi≤rem Adama Brzega donosi│ o niedojrza│ym zamachu kiere±szczyzny na praworz▒dne podstawy pa±stwa.

Stanis│aw Cat Mackiewicz ripostowa│: Bo gdyby nie to, ┐e za nowym porz▒dkiem rzeczy opowiedzia│y siΩ tak┐e niekt≤re ┐ywio│y prawicowe, i to w│a╢nie skrajnie prawicowe, to zamach stanu z maja nabra│by w swej konsekwencji cech walki i zwyciΩstwa klas ni┐szych. (...) Szalone niebezpiecze±stwo grozi│o Polsce, gdyby zwyciΩstwo majowego zamachu mia│o pozostaµ zwyciΩstwem lewicy nad prawic▒. Przez nasz▒ ‘zdradΩ’ obozu prawicowego (...) sprawili╢my to, ┐e dzi╢ nie spos≤b jest uwa┐aµ zamachu majowego za co╢ w rodzaju zwyciΩstwa partii proletariackich nad partiami bur┐uazyjnymi. Dumni jeste╢my z tej ‘zdrady’.

Nie╢wie┐

25 pa╝dziernika 1926 r. odby│o siΩ „teatrum reakcji polskiej” - tak zjazd w Nie╢wie┐u okre╢li│a prasa. „S│owo” na pierwszej stronie zamie╢ci│o portrety: ostatniego kr≤la Polski Stanis│awa Augusta i J≤zefa Pi│sudskiego. Obraz uzupe│nia│y dwie daty: 15 wrze╢nia 1785 r. (wizyta w Nie╢wie┐u ostatniego kr≤la u ksiΩcia Karola Radziwi││a „Panie Kochanku”) i 25 pa╝dziernika 1926 r. (nie╢wieska wizyta Pi│sudskiego u Albrechta Radziwi││a - gor▒cego zwolennika monarchii). By│a to aluzja naj╢mielsza, na jak▒ mogli╢my sobie pozwoliµ - napisze Cat czterna╢cie lat p≤╝niej w swojej „Historji Polski...”.

Formalnym celem przyjazdu Pi│sudskiego (w≤wczas premiera) do Nie╢wie┐a by│o udekorowanie z│otym krzy┐em Virtuti Militari trumny majora Stanis│awa Radziwi││a, ordynata z Dawigr≤dka i adiutanta Marsza│ka, poleg│ego w kwietniu 1920 r. podczas wyprawy kijowskiej. Toasty na zamku wyg│aszali miΩdzy innymi Albrecht Radziwi││, jego kuzyn Janusz oraz Pi│sudski. Albrecht przypomnia│ wizytΩ Stanis│awa Augusta i skierowa│ parΩ patetycznych zwrot≤w do go╢cia. Janusz m≤wi│ o ╢wietno╢ci, staro┐ytno╢ci i zas│ugach rodu Pi│sudskiego oraz o jego rodzinie i c≤rkach. Premier Pi│sudski o╢wiadczy│, ┐e nie jest socjalist▒, nie jest radyka│em spo│ecznym, ┐e jest cz│owiekiem nie jakiej╢ partii czy klasy spo│ecznej, ale ca│ej Polski (z│o╢liwi zauwa┐ali, ┐e mowa jego sk│ada│a siΩ ze 145 s│≤w - w│▒cznie z „toast ten wznoszΩ za...”).

Stanis│aw Cat Mackiewicz napisa│ na │amach „S│owa”: Za sto│em w Nie╢wie┐u byli monarchi╢ci, lecz brak│o m≤w monarchicznych. I choµ przes▒dzaj▒ce o zmianie formy rz▒d≤w s│owa nie pad│y, „Nie╢wie┐” trafi│ do jΩzyka politycznego jako synonim zdecydowanego zwrotu Pi│sudskiego na prawo.

* * *

Cat sam o sobie napisa│ w 1929 roku: Ja bym tam wola│, aby na moim nagrobku by│o napisane: ‘mia│ samych nieprzyjaci≤│’ ni┐ ‘nie mia│ nieprzyjaci≤│’, bo to drugie oznacza nico╢µ, ma│o╢µ, lΩkliwo╢µ i kompromisowo╢µ.

Stefan Kisielewski w swoim „Abecadle” tak charakteryzowa│ Mackiewicza: ªwietny eseista, bardzo ciekawy cz│owiek, zna│ masΩ dowcip≤w (...) Uwa┐a│, ┐e najwiΩkszym polskim kr≤lem by│ Kazimierz Jagiello±czyk. Natomiast Kazimierz Wielki to by│ babiarz i w og≤le zero. (...) Kiedy╢ m≤wi: „Polska w│a╢ciwa to jest Witebsk, Mi±sk, Wilno, Ryga, Kij≤w”. Ja m≤wiΩ: „A Warszawa?”. „Warszawa? Ma│e ┐ydowskie miasteczko, gdzie╢ na granicy niemieckiej. Kogo by to obchodzi│o”.

Taki to by│ Stanis│aw Cat Mackiewicz...

Igor Zakrzewski
iz@konserwatysta.net

Historia | Pogl▒dy |  Wywiady | Heraldyka | Religia i polityka | Polska daleka i bliska
Cz│owiek i cywilizacja | »ycie codzienne | Clintonland story | Podr≤┐e | Poradnik

 Data publikacji
1999-12-01