Pawe│ Leszkowicz

GORíCZKA APOKALIPSY

Im bli┐ej konca XX wieku, tym bardziej widaµ egzaltacje amerykanskich medi≤w spowodowan▒ koncem tysi▒clecia. New Museum of Contemporary Art - jedna z najbardziej eksperymentalnych instytucji wystawienniczych Nowego Jorku - zorganizowa│a wystawe idealnie oddaj▒c▒ atmosfere apokalipsy. Mowa o ekspozycji Fever: The Art of David Wojnarowicz, pierwszej pe│nej retrospektywie Wojnarowicza, kt≤ra, niezale┐nie od woli artysty zmar│ego w ▒992 roku, ilustruje poczucie dog│ebnego kryzysu zachodniej cywilizacji w jej amerykanskim wydaniu.

Tw≤rczooa Davida Wojnarowicza (1954-1992), │▒cz▒ca artystyczny eksperyment z przenikliwymi wypowiedziami na temat w│asnej to┐samooci (by│ gejem - zmar│ na AIDS), jest zaliczana do kanonu amerykanskiej kultury artystycznej konca XX wieku. Wystawa Wojnarowicza przypomina burzliw▒, wysoce ideologiczn▒ artystyczn▒ scenerie Nowego Jorku lat 70. i 80. Ale nie tylko. Jego tw≤rczooa doskonale komponuje sie z dzisiejsz▒ mod▒ na apokalipse, domagaj▒c▒ sie ekstremalnych metafor - tych Wojnarowicz dostarcza w nadmiarze. Artysta tworz▒c fotografie, filmy, instalacje, obrazy, muzyke i literature, przedstawia│ kryzys i rozpad systemu wartooci humanitarnych, a tak┐e etycznych, oraz zwi▒zane z tym zjawiska alienacji, niesprawiedliwooci, okrucienstw, destrukcji i eksploatacji cz│owieka. Owa z gruntu moralizatorska sztuka, domagaj▒ca sie tolerancji, akceptacji i wsp≤│czucia dla ludzkiej r≤┐norodnooci, odmiennooci i krzywdy, wype│niona jest jednak bulwersuj▒cymi "niemoralnymi" obrazami b≤lu oraz wociek│ooci na ludzi obojetnych wobec tych, kt≤rzy znaleYli sie poza marginesem: bezdomnych i chorych na AIDS.

Wzorem MOMA, kt≤re zorganizowa│o kultow▒ retrospektywe Jacksona Pollocka, New Museum of Contemporary Art prezentuje wystawe Wojnarowicza jako historie burzliwego i tragicznego ┐ycia, maj▒cego odbicie w sztuce i j▒ konstytuuj▒cego. Ten traumatyczny model wystawienniczy, odwo│uj▒cy sie do romantycznego mitu o artyocie cierpi▒cym, spe│nia oczekiwania publicznooci, kt≤ra chce sensacji i podgl▒dania cudzych tragedii. Ale ta metoda jest generalnie pozytywna: nie tylko u│atwia szerokiej publicznooci recepcje sztuki, ale tak┐e otwiera j▒ na g│ebszy wymiar interpretacji.

W pierwszym momencie szokuj▒ wypisane du┐ymi czarnymi literami na bia│ych ocianach muzeum najwa┐niejsze fakty z biografii artysty. Czytamy, ┐e artysta pochodzi│ z dysfunkcjonalnej rodziny mieszkaj▒cej w New Jersey, w kt≤rej przemoc stosowana by│a na co dzien, ┐e jako dziecko by│ wykorzystywany seksualnie, ┐e opuoci│ dom jako nastolatek i ┐y│ na ulicach Nowego Jorku utrzymuj▒c sie z prostytucji, ┐e by│ uzale┐niony od heroiny ect. Ten ponury obraz zmienia sie na lepszy dopiero w latach 70. ùycie m│odego artysty zaczyna przypominaa romantyczn▒ przygode: Wojnarowicz nieustannie podr≤┐uje autostopem, przemierzaj▒c bezkresy ca│ej Ameryki P≤│nocnej (od Meksyku po Kanade). W koncu wyje┐d┐a do Pary┐a, kt≤ry jest spe│nieniem sekretnych fantazji ka┐dego amerykanskiego ducha artystycznego. W│aonie we Francji Wojnarowicz odnalaz│ swoje alter ego, Arthura Rimbaud. Z perspektywy czasu zaskakuje pokrewienstwo tych dw≤ch tw≤rczych, a jednoczeonie tragicznych, osobowooci. Rimbaud, obdarzony gwa│townym talentem, by│ homoseksualist▒ i alkoholikiem, ┐y│ na ulicach, przewedrowa│ Europe i p≤│nocn▒ Afryke, zmar│ na syfilis w wieku │7 lat. ùycie Wojnarowicza trwa│o rok d│u┐ej. Obie paralelne biografie prowokuj▒ pytanie o nature artystycznego mitu. Czy┐by podobny duch zstepowa│ na ziemie co kilkadziesi▒t lat, wcielaj▒c sie w tw≤rce outsidera, czy te┐ nasze kulturowe stereotypy s▒ tak sformalizowane, i┐ jesteomy jedynie zdolni do powielania bez konca tych samych klasyfikacji┐

Wojnarowicz wr≤ci│ do Ameryki i osiad│ na sta│e w Nowym Jorku w 1979 roku. Od tego momentu rozpoczyna sie jego kariera, pocz▒tkowo jako artysty graffiti i fotografa. Pierwsze rysunki pojawi│y sie na ulicznych ocianach i plakatach, pierwsze sprzedane prace to, pochodz▒ce z ▒982 roku, pokrywki omietnik≤w z namalowanymi g│owami zwierz▒t: psa, ma│py, kota, dinozaura. Odkrywa go Kim Levin, krytyk sztuki z Nowego Jorku: jej recenzja z wystawy Wojnarowicza w efemerycznej, niezale┐nej galerii, przyci▒ga pierwszych kolekcjoner≤w.

Lata 80. by│y dekad▒ gwa│townego rozkwitu rynku sztuki w Nowym Jorku. Boom na sztuke b│yskawicznie skanalizowa│ buntownicz▒ i barwn▒ energie tw≤rc≤w graffiti, czego efektem sta│y sie spektakularne kariery Jeana-Michela Basquiata i Keitha Haringa. W tych latach tak┐e tw≤rczooa Wojnarowicza sta│a sie modna, droga i ceniona. Styl jego obraz≤w, rysunk≤w, rzeYb, collage balansowa│ pomiedzy graffiti a neoekspresjonizmem. Z innymi tw≤rcami tego okresu │▒czy│a go intensywna, agresywna barwa, r≤┐ni│a konsekwentna, indywidualna ikonografia oraz ostra spo│eczna problematyka. Wojnarowicz by│ publicyst▒, obserwatorem spo│ecznej rzeczywistooci: jego okrutne relacje by│y protestem i wyrazem cierpienia, form▒ aktywizmu, kt≤ra mia│a zminimalizowaa cierpienie. W jego sztuce gniew i poni┐enie wyra┐a│y sie w partyzanckim jezyku industrialnego prymitywizmu.

Wojnarowicz nale┐a│ do pierwszej fali artyst≤w tworz▒cych uliczne plakaty, rysunki i graffiti na ulicach East Village i Lower East Side (obok takich artyst≤w, jak Keith Haring, Kenny Scharf, Jenny Holzer i Jean-Michel Basquiat). Najwieksz▒ jego pasj▒ by│a jednak fotografia. Aparat fotograficzny towarzyszy│ mu od dziecinstwa, pocz▒tkowo nie jako Yr≤d│o kreacji, ale dokumentacji bezdomnooci i narkomanii. Te pierwsze, zaginione fotografie s▒ dzisiaj legend▒ nowojorskiego owiata sztuki. Od po│owy lat 80. artysta rozpocz▒│ serie wyrafinowanych obraz≤w │▒cz▒cych kilka technik: czarno-bia│a fotografie, malarstwo akrylowe, rysunek tuszem, collage i spray. S▒ to zestawienia katastroficznych fantazji artysty z fotografiami wzietymi z gazet, plakat≤w, telewizji. Najczeociej pojawia│y sie przemys│owe katastrofy, wypadki, wraki, sceny pornograficzne, rysunki zwierz▒t i insekt≤w, mapy i dolarowe banknoty, mikroskopowe obrazy wirus≤w i bakterii. Artysta kreoli│ z tych element≤w apokaliptyczny pejza┐ przedstawiaj▒cy chorobe, destrukcje naturalnego otoczenia, kapitalistyczny materializm. Wojnarowicz lubi│ kumulowaa znaki i znaczenia w jednym dziele, doprowadzaj▒c do swoistej gor▒czki przekazu treoci i technik formalnych. Jego sztuka najbardziej zbli┐a sie do combine paintings Roberta Rauschenberga z lat 50., kt≤ry │▒czy│ "gotowe gazetowe fotografie i obiekty" przy pomocy malarskiego spoiwa. Pod wzgledem przekazu bliski jest tw≤rczooci Andy Warhola, kt≤ry zwraca│ sie ku ciemniejszej stronie medialnej rzeczywistooci.

Najciekawszym osi▒gnieciem malarskim Wojnarowicza jest seria czterech obraz≤w ┐ywio│≤w z ▒987 roku (Water, Fire, Wind i Earth). Ka┐dy z nich jest owiadectwem wizualnej inwencji powi▒zania r≤┐norodnych scen w jednej obrazowej przestrzeni. Ich malarska jakooa, znaczeniowa g│ebia i wielowarstwowa struktura pozostawia daleko w tyle rozrywkowe obrazy graffiti-neoekspresjonizmu. (Do serii ùywio│≤w mo┐na przyr≤wnaa jedynie monumentalne malarstwo Anselma Kiefera. W interpretacji Wojnarowicza polityczna rzeczywistooa Stan≤w Zjednoczonych pod rz▒dami republikan≤w by│a w takim samym stopniu faszystowska, jak dla Kiefera nazistowska przesz│ooa).

Artystyczny szczyt Wojnarowicz osi▒gn▒│ tak┐e w fotomonta┐ach i fotogramach, kt≤re mo┐na okreolia jako fotograficzne malarstwo wykonane w technice "gelatin-silver print". Bya mo┐e najlepszy jest tu cykl fantazji na temat seksu, omierci, rozk│adu, przemocy i alienacji, zatytu│owany Sex Series (▒988-▒989), kt≤ry promieniuje pieknem ciemnooci i sekretnego erotyzmu, oddaj▒c jednoczeonie ryzykown▒ kondycje seksualnooci w czasach AIDS. Wojnarowicz wykorzysta│ fotograficzne negatywy, w wyniku czego czarno-bia│e fotogramy wygladaj▒ niczym przeowietlone klisze, a figury i przedmioty spowite s▒ po│yskliw▒ aur▒. Metoda ta odrealnia i │agodzi dosadne seksualne sceny, w wiekszooci seksu oralnego, kt≤re s▒ widoczne w postaci niewielkich okr▒g│ych negatywowych fotografii, wywo│uj▒cych wra┐enie spogl▒dania poprzez mikroskop lub teleskop. Wewnetrzne erotyczne ornamenty wystepuj▒ na tle fotografii przedstawiaj▒cych wyludnione miejskie przestrzenie, budynki lub r≤┐norodne orodki transportu, kt≤re przenikaj▒ sie z pochodz▒cymi z czasopism artyku│ami na temat epidemii AIDS. Po│▒czenie intymnych, erotycznych akt≤w z zimnymi publicznymi krajobrazami, ich skontrastowanie w ciemnej, jakby nocnej scenerii, wywo│uje mieszane uczucia i r≤┐norodne skojarzenia. Trudno jest przypisaa konkretne znaczenie tym urzekaj▒cym, a jednoczeonie niepokoj▒cym wyobra┐eniom. Deklarowanym celem artysty by│o oddanie spo│ecznej atmosfery alienacji, pietnuj▒cej, kontroluj▒cej i represjonuj▒cej seksualnooa, szczeg≤lnie w jej homoseksualnej wersji. W tym jednak wypadku sztuka przekracza polityczny przekaz, otwieraj▒c sie na znacznie szersze perspektywy interpretacji. Podobnie jak Robert Mapplethorpe, Wojnarowicz przekszta│ci│ pornografie w sztuke, kt≤ra bada nasze impulsy i popedy. Fotografie funkcjonuj▒ niczym ekrany nieowiadomooci, ich wizualnooa przypomina fotografie rentgenowskie, przeowietlenie psychiki do jej najg│ebszych, wypartych pok│ad≤w. Artysta wydobywa fantazmatyczn▒ matryce, na kt≤rej pracuje nieowiadomooa. Fotografie s▒ bowiem dzie│em cz│owieka, kt≤ry usun▒│ bariery autocenzury i nada│ wizualn▒ forme strumieniowi nieowiadomooci. Sex Series dowodz▒, ┐e wbrew intencjom Wojnarowicza, jego sztuka okazuje sie najlepsza, gdy odchodzi od bezpoorednich kontekst≤w polityczno-spo│ecznych.

Wojnarowicz uzyska│ wieksz▒ popularnooa i uznanie w 1985 roku, gdy jego prace wystawiono w ramach Whitney Biennale. Radooa z sukcesu nie trwa│a jednak d│ugo: w ▒987 roku umar│ na AIDS Peter Hujar*, przyjaciel i kochanek Wojnarowicza, a wkr≤tce potem zachorowa│ tak┐e artysta. Od tego momentu jego sztuka nabiera politycznej ostrooci, anga┐uj▒c sie w spo│eczne debaty na temat medycznych badan nad AIDS i ich finansowania oraz aspekt≤w cenzurowania seksualnej edukacji i sztuki. Marginalizowany status chorych na AIDS oraz walka z religijnym fundamentalizmem sta│y sie g│≤wnymi problemami absorbuj▒cymi artyste. Katastroficzny i krytyczny nastr≤j sztuki Wojnarowicza zamienia sie w jawny aktywizm polityczny mniejszooci seksualnej.

Ataki prawicy politycznej na sztuke artyst≤w homoseksualnych, r≤wnoleg│e z debat▒ na temat etyki i wzorc≤w zachowan spo│ecznych, doprowadzi│y do ograniczenia przez Kongres Stan≤w Zjednoczonych dzia│alnooci National Endowment for the Art - instytucji przyznaj▒cej panstwowe fundusze na organizacje muzealnych wystaw. Z dzia│alnooci NEA usunieto program finansuj▒cy indywidualne ekspozycje wsp≤│czesnych tw≤rc≤w, wprowadzono r≤wnie┐ zakaz wspierania sztuki "szerz▒cej pornografie". (Restrykcje te obowi▒zuj▒ do dzisiaj; dopiero w tym roku pojawi│y sie oficjalne obietnice przywr≤cenia dotacji dla indywidualnych artyst≤w). Na prze│omie lat 80. i 90. w ogniu debaty nad cenzur▒, kt≤r▒ rozpeta│a retrospektywa Roberta Mapplethorpe The Perfect Moment, znaleYli sie, obok Wojnarowicza, tacy artyoci jak, Holly Hughes, Tom Fleck, Tim Miller, Karen Finley. Artystyczny protest Wojnarowicza przeciwko cenzurze i marginalizacji nosicieli HIV osi▒gn▒│ szczyt w filmie Silence=Death nakreconym przy wsparciu ACT UP - organizacji broni▒cej publicznych praw chorych na AIDS. Czeoa tego dokumentu prezentuje performance artysty przek│uwaj▒cego wargi i zaszywaj▒cego nici▒ swe usta. By│a to bulwersuj▒ca metafora dyskryminacji, wykluczenia i wiktymizacji chorych. To radykalne dzia│anie by│o reakcj▒ na kryzys AIDS i "wojne o kulture", a przywo│ywa│o tradycje zaanga┐owanego performance i body artu - akcji Chrisa Burdena i Vito Acconci z prze│omu lat 60. i 70., kt≤re stanowi│y artystyczn▒ odpowiedY na amerykansk▒ wojne w Wietnamie.

Ekspresyjna i ro┐norodna sztuka Wojnarowicza obejmuje tak┐e film i literature. Jego filmy portretuj▒ za│amanie i instrumentalizacje miedzyludzkich stosunk≤w, w szczeg≤lnooci koncentruj▒c sie na patologiach amerykanskiej rodziny (np. You Killed Me First, ▒985-▒986) i socjalnych problemach wielkich miast. (Jego zaanga┐owanie dobrze oddaje nazwa zespo│u muzycznego, kt≤rego by│ inicjatorem Tr≤jka dzieciak≤w zabi│a czworo - brak motywu). Prace Wojnarowicza nigdy jednak nie epatowa│y przemoc▒; s▒ raczej analiz▒ i wskazywaniem. Brutalnooa │agodzona jest ostatecznie przez sublimacje, destrukcja zamienia sie w poezje, ta zao jest terapi▒ poranionej kultury. Dominuje nie agresja i wociek│ooa, o kt≤r▒ czesto oskar┐ano artyste, lecz rozpacz i smutek. Wszechobecna melancholia przemienia seks w samotnooa i omiera. Wojnarowiczowski bohater jest pasywn▒ ofiar▒ katastrofy, kt≤r▒ sam wywo│uje. Wydaje sie, ┐e ta tw≤rczooa mia│a bya rodzajem autoterapii, pomagaj▒cej znieoa b≤l i przygotowuj▒c▒ na omiera.

Wszystkie te cechy znajdziemy w s│ynnej, katastroficznej fotografii z ▒989 roku, zatytu│owanej Falling Buffalo. Ukazuje ona, na tle niesamowitego, rozleg│ego wysokog≤rskiego krajobrazu, stado pedz▒cych bizon≤w rzucaj▒ce sie samob≤jczo w przepaoa. Wznios│ooa i rozmach krajobrazu, zachwyt i przera┐enie w obliczu potegi natury nowego, dzikiego kontynentu, odwieczna, niezrozumia│a natura tragedii, czyli melancholia apokalipsy. Obraz konca gor▒czki bolesnej codziennooci. Prefiguracja ka┐dej ludzkiej katastrofy.

Nowy Jork, kwiecien 1999

* Artystyczny, przyjacielski i mi│osny zwi▒zek Davida Wojnarowicza i Petera Hujara ujawniono na specjalnym pokazie towarzysz▒cym retrospektywie w New Museum, zorganizowanym w galerii P.P.O. (Soho). Podczas tego pokazu zatytu│owanego Some Sort of Grace. A Relationship zaprezentowano fotograficzn▒ dokumentacje zwi▒zku artyst≤w i ich wzajemne wp│ywy na tw≤rczooa. Peter Hujar, starszy od Wojnarowicza, by│ znanym fotografem portrecist▒, prekursorem wsp≤│czesnego aktu meskiego i zapewne r≤wnie┐ inspiratorem tw≤rczooci Roberta Mapplethorpe'a. To w│asnie Hujar wprowadzi│ Wojnarowicza w nowojorski owiat sztuki i zacheci│ go do pracy artystycznej.