Marianna Micha│owska

KWIEKULIK I RZECZYWISTOª╞

Artysta przestaje byµ wytw≤rc▒ przedmiot≤w, staje siΩ tw≤rc▒ zjawisk
spo│eczno-symbolicznych. Ka┐de jego dzia│anie uruchamia okre╢lony mechanizm
spo│eczny. Po sztuce bΩd▒cej przedmiotem spekulacji nastΩpuje sztuka bΩd▒ca
kwestionowaniem, bod╝cem do dyskusji.

Jean-Paul Thenot

Tw≤rczo╢µ KwieKulik jest dzisiaj ju┐ zjawiskiem historycznym. Od czasu kiedy Zofia Kulik i Przemys│aw Kwiek tworzyli duet artystyczny (1971-1988) ka┐de z nich pod▒┐a odrΩbn▒ drog▒ tw≤rcz▒. Jednak ╢lad owych siedemnastu lat wci▒┐ jest czytelny nie tylko w indywidualnych biografiach artyst≤w, ale tak┐e w obrazie sztuki polskiej. Co by│o tak niezwyk│ego w ich sztuce, ┐e wci▒┐ warto o niej przypominaµ? W ich realizacjach mo┐emy rozr≤┐niµ kilka obszar≤w zainteresowa±: pierwszym jest, maj▒ce swe korzenie w konceptualizmie, pragnienie stworzenia teorii sztuki; kolejnym - d▒┐enie do po│▒czenia w jedn▒ ca│o╢µ sztuki i ┐ycia. Wreszcie trzecim jest stawianie oporu rzeczywisto╢ci spo│ecznej i oficjalnym instytucjom ni▒ zarz▒dzaj▒cym. Przenikanie tych trzech w▒tk≤w zadecydowa│o o powstaniu konsekwentnej praktyki artystycznej, praktyki wykorzystuj▒cej do╢wiadczenia tak sztuki gestu, performance, jak i filozofii. Uniemo┐liwia zarazem wpisanie KwieKulik w konkretny kierunek artystyczny.

Pr≤buj▒c dotrzeµ do ╝r≤de│ ich tw≤rczo╢ci, musimy cofn▒µ siΩ w przesz│o╢µ. PamiΩtajmy, ┐e lata 60. i pocz▒tek 70. naznaczone by│y eksplozj▒ dzia│a± r≤┐nego typu: od happening≤w Allana Kaprowa, po akcje Orgien Mysterien Theaters Hermanna Nitscha czy Vito Acconciego. By│ to okres, kiedy nastΩpuje wyczerpanie tradycyjnej estetyki. Zamiast ku niej arty╢ci siΩgnΩli do semiotyki, idei feministycznych, marksizmu. Ostrze ich sztuki kierowa│o siΩ przede wszystkim przeciw dzie│u, wpisanemu w regu│y rynku sztuki - przeciw obiektowi, kt≤ry mo┐na sprzedaµ. Broni dostarczy│o samo ┐ycie - sta│ siΩ ni▒ przedmiot, proces i gest artysty.

Performance, happening, sztuka obiektu, pojawi│y siΩ tak┐e w Polsce. Jednak Polacy, zamiast w nieistniej▒cy rynek sztuki uderzali w system polityczny. Jerzy Truszkowski nazywa ten nurt sztuki, "sztuk▒ krytyczn▒". Spr≤bujmy pokr≤tce scharakteryzowaµ metodΩ, kt≤r▒ pos│uguj▒ siΩ "arty╢ci krytyczni". BΩdzie to konsekwentnie przeprowadzana strategia permanentnego oporu przeciw konkretnym zjawiskom spo│ecznym i politycznym - sztuka, kt≤rej zadaniem jest pozostawanie zawsze tu┐ obok ┐ycia, tak, by m≤c szybko na jego przejawy reagowaµ, wrΩcz je wyprzedzaµ. "Sztuka krytyczna" nie jest zamkniΩta do jednego kierunku artystycznego, czy teorii sztuki, ale anektuje wiele zjawisk tak artystycznych jak i gotowej rzeczywisto╢ci. Arty╢ci polskiej sztuki krytycznej (Kultura Zrzuty, Strych, ú≤d╝ Kaliska) nazywali siebie neoawangard▒. Zastan≤wmy siΩ, co nam m≤wi ta nazwa. Przedrostek "neo-" wskazuje, ┐e istnieje jaka╢ awangarda, do kt≤rej arty╢ci siΩ odwo│uj▒? Gdzie jednak jej szukaµ? Neoawangarda jest kierunkiem kontynuuj▒cym kierunki zbuntowane przeciw rzeczywisto╢ci. Zatem tam wszΩdzie, gdzie akcent z gotowego dzie│a i obojΩtno╢ci ideologicznej zostaje przestawiony na procesualno╢µ i niezgodΩ (dlatego chΩtnie swoich antenat≤w upatruje w╢r≤d dadaist≤w, lub widzi ich w Witkacym). Mo┐na by siΩ zastanawiaµ, czy neoawangarda tak przedstawiona nie ma wiΩcej wsp≤lnego z przedstawianym przez Hala Fostera czy Victora Burgina "postmodernizmem oporu", ni┐ z awangard▒ historyczn▒. Jest bowiem - jak pisze Foster - "krytyczn▒ dekonstrukcj▒ tradycji, krytyk▒ jej ╝r≤de│, nie za╢ jako instrumentalnie traktowany pastisz popularnych i pseudohistorycznych form." W podanej definicji mieszcz▒ siΩ realizacje artystyczne wystΩpuj▒ce nie tylko przeciw zastanemu, panuj▒cemu w instytucjach artystycznych modernizmowi, ale tak┐e przeciw nostalgiczno-konserwatywnemu, eklektycznemu biegunowi postmodernizmu. Przeciw realizacjom wracaj▒cym do figuracji i obrazowania wystΩpowali tak┐e KwieKulik. Jest "postmodernizm oporu" radykaln▒ kontynuacj▒ kontestacyjnych ruch≤w zbli┐onych ideowo do konceptualizmu i sztuki socjologicznej. Zadaniem artysty, podobnie jak Lyotardowskiego intelektualisty jest tu wynajdywanie pΩkniΩµ i obszar≤w niesp≤jno╢ci w pow│oce rzeczywisto╢ci oraz ujawnianie relacji w│adzy w niej panuj▒cych. Dzia│ania (pisane du┐▒ liter▒) KwieKulik kontestowa│y sytuacjΩ spo│eczno-polityczn▒, w kt≤rej przysz│o im ┐yµ - PolskΩ peerelowsk▒ i ujawnia│y uwik│anie urzΩdowej sztuki, bΩd▒cej kontynuacj▒ tradycyjnego modernizmu. To w│a╢nie sp≤r z krΩgami akademickiego modernizmu sta│ siΩ jednym z podstawowych punkt≤w charakteryzuj▒cych realizacje KwieKulik. U KwieKulik dochodz▒ jednak wyznaczniki neowangardowo╢ci, wskazuj▒ce, ┐e podobie±stwa z "postmodernizmem oporu" s▒ powierzchowne. Neowangardzi╢ci wierz▒ w SztukΩ Jako MisjΩ i w powo│anie artysty, kt≤ry swoim dzia│aniem zdolny jest do zmiany zastanego porz▒dku. R≤wnie┐ tworzenie teorii sztuki jest elementem, od kt≤rych "postmodernizm oporu" stroni. Przyjrzyjmy siΩ dok│adniej tym elementom.

KU TEORII
KwieKulik przywi▒zywali niezwyk│▒ wagΩ do poszukiwania nowych form wyrazu artystycznego oraz refleksji nad jΩzykiem w│asnej wypowiedzi. W uprawianej przez nich Sztuce Dzia│a± odnajdujemy przekszta│cenie do╢wiadcze± akcjonist≤w, ale r≤wnocze╢nie rozwiniΩcie tendencji konceptualnych. Zasadnicz▒ rzecz▒ jest sama konstrukcja Dzia│ania, uwydatniaj▒ca rolΩ artysty jako "sprawcy" ca│o╢ci. Dzia│aniem kieruj▒ zasady logicznego wynikania kolejnych element≤w procesu. Odr≤┐nia to zarazem metodΩ Kwieka i Kulik od akcji czy happeningu. Nie ma tu miejsca na improwizacjΩ czy przypadkowo╢µ. Pocz▒tkiem realizacji jest rodzaj scenariusza - "rozpisu". Na jego podstawie nastΩpuje realizacja - samo Dzia│anie, zarejestrowane, "zapisane" na kliszy fotograficznej. Ostatnim etapem jest prezentacja ca│o╢ci, czΩsto w formie instalacji. Rozwi▒zany zostaje w ten spos≤b dylemat realizacji zwi▒zanych ze sztuk▒ akcyjn▒ - pytanie, czy istnienie dokumentacji nie przeczy idei akcyjno╢ci. Tu dylematu nie ma, poniewa┐ jest oczywiste, ┐e dokumentacja Dzia│ania, bΩd▒c wizualizacj▒ procesu, jest jego czΩ╢ci▒. O znaczeniu dokumentacji tak pisa│ Donald Huebler: "poniewa┐ dzie│o sztuki znajduje siΩ poza do╢wiadczeniem bezpo╢redniej percepcji, ╢wiadomo╢µ dzie│a zale┐y od systemu dokumentacji." System dokumentacji Dzia│a±, nazwany przez parΩ artyst≤w "Czasoskutkami estetycznymi" zostaje poddany szczeg≤│owemu opracowaniu. Utrwaleniu "czasoskutk≤w" s│u┐▒ sesje fotograficzne towarzysz▒ce realizacjom czyli Dzia│ania dokamerowe. W efekcie arty╢ci funkcjonuj▒ w nich jako czΩ╢µ instalacji, niejako "wbudowani" w ca│o╢µ projektu. Stworzenie teorii sztuki, a tak┐e ujawnienie jej zaplecza filozoficznego mia│o dla KwieKulik fundamentalne znaczenie. W ten spos≤b staje siΩ mo┐liwe nie tylko odnalezienie regu│ formu│owania jΩzyka sztuki Dzia│a±, ale r≤wnie┐ odnalezienie ich kontekstu w przedmiotach przejΩtych z codzienno╢ci. Ka┐dy "czasoskutek" jest policzalny, sztuka zostaje podporz▒dkowana strukturze. Uchwytna staje siΩ te┐ relacja obrazu i jΩzyka potrzebnego do jego opisu. "Ka┐dy efekt wizualny, uzyskany w trakcie Dzia│ania materia│owo-przestrzennego, nazywany przez nas "czasoskutkiem estetycznym", ma sw≤j obraz odbity w oku patrz▒cego lub na kliszy fotograficznej - nie ma natomiast oznacznika w jΩzyku." "Czasoskutki" s▒ obiektywnie istniej▒cymi obiektami, lecz relacjΩ pomiΩdzy nimi zachodz▒c▒ - ≤w "oznacznik w jΩzyku" - dopisuje widz.

Szukanie regu│ operacji materi▒ rzeczywisto╢ci oraz zwi▒zk≤w zachodz▒cych pomiΩdzy jej elementami pojawia siΩ w Dzia│aniach z Dobromierzem (1972-74). Dziecko - ich syn by│ umieszczany w rozmaitych sytuacjach zastanych i wytworzonych. Zosta│ w ten spos≤b spe│niony postulat stawiany przez Josepha Beuysa - sztuka sta│a siΩ przed│u┐eniem aktywno╢ci ┐yciowej artyst≤w. Swoje podsumowanie teoria Dzia│a± znalaz│a w pracy Zbi≤r modeli przestrzennych usytuowa± niewiadomej x (1974). W realizacji arty╢ci stworzyli modelowe sytuacje relacji materii i przestrzeni - glinianego "x" pe│ni▒cego funkcjΩ niewiadomej i przezroczystych prostopad│o╢cian≤w. Prostopad│o╢ciany reprezentowa│y przedmioty, "x" - relacjΩ bycia "na", "pod", "z" itd. Zadaniem widza by│o podstawienie pod taki model rzeczywistych relacji, by otrzymaµ co╢, "co w rzeczywisto╢ci a) zachodzi, b) mo┐e zaj╢µ, c) nie mo┐e zaj╢µ." Mamy tu do czynienia z charakterystyczn▒ dla konceptualizmu tautologiczn▒ perspektyw▒. Zostaj▒ w niej stworzone obiekty teoretyczne, kt≤re nastΩpnie s▒ wykorzystywane w rzeczywistych relacjach.

KU »YCIU
Do teorii zostaje dodany kolejny element - pomiΩdzy tw≤rczo╢ci▒ artystyczn▒ a codzienn▒ egzystencj▒ nie ma wyra╝nego podzia│u. Uczynienie w│asnego ┐ycia materia│em Dzia│a± dokonuje siΩ na kilku poziomach: jednym z nich by│o wspominane U┐ycie swojego dziecka w swojej sztuce. Granica zostaje przesuniΩta poza w│asn▒ osobΩ. Ju┐ nie tylko sami arty╢ci poddawali swoje cia│o dzia│aniom, ale tak┐e tych, kt≤rzy z nimi przebywali. Sztuk▒ by│o zar≤wno wsp≤lne gotowanie, sprz▒tanie jak i prezentacja rysunk≤w dziecka. Przestrzeni▒ sztuki za╢ staµ siΩ mog│a zar≤wno galeria, ulica czy w│asne mieszkanie KwieKulik, w kt≤rym powsta│a Pracownia Dzia│a±, Dokumentacji i Upowszechniania. Nie czyni▒ tego jednak po to, by m≤wiµ "o sobie". Postaµ artysty staje siΩ modelem "cz│owieka w tej rzeczywisto╢ci" - ka┐dym. Aspekty autobiograficzne nigdy nie przes│aniaj▒ misyjnego charakteru dzia│a± - stopienia ┐ycia i sztuki w ca│o╢µ. Podobny wymiar mia│o wykorzystywanie przedmiot≤w i materia│≤w "najni┐szej rangi"- miΩsa czy gliny. Chodzi w nim o zintensyfikowanie przejaw≤w codzienno╢ci. Przyk│adem takiej realizacji mo┐e byµ Ko│o KwieKulik (1976): praca sk│adaj▒ca siΩ z o╢miu, opatrzonych podpisami, fotografii przedstawiaj▒cych dzielnicΩ, w kt≤rej mieszkali (jeden z opis≤w brzmi: "Naro┐nik ulic Targowej i W≤jcika. Fragment 80-metrowego neonu sklepu spo┐ywczego, nad kt≤rym mieszkamy. Neon zak│≤ca odbi≤r radia i TV, ale na szczΩ╢cie od roku nieczynny." ) W tym samym roku powstaj▒ realizacje Sztuka w Biegu, Sztuka z Nerw≤w. Realizacje powstaj▒ce jakby "przypadkiem", pomiΩdzy innymi wydarzeniami, prac▒ zarobkow▒, codzienn▒ egzystencj▒. Okazuje siΩ, ┐e nie tylko od sztuki nie mo┐na siΩ uwolniµ, nie mo┐na uwolniµ jej tak┐e od ┐ycia. Materia│em sztuki mo┐e byµ wszystko, je╢li tylko zostanie odpowiednio umotywowane. Zmiana kontekstu, wyrwanie fragmentu rzeczywisto╢ci poprzez jego sfotografowanie, czyni codzienno╢µ dostrzegaln▒ i symboliczn▒. Na tym polega wspominana wcze╢niej przeze mnie strategia oporu. Arty╢ci anga┐uj▒ siΩ w sprawy rozgrywaj▒ce siΩ wok≤│ nich - "nag│a╢niaj▒" pomijane przez oficjaln▒ propagandΩ zjawiska.

PRZECIW SYSTEMOWI
Ukazanie ┐ycia s│u┐y w istocie celowi nadrzΩdnemu jakim jest stawianie oporu wobec rzeczywisto╢ci spo│ecznej. Ta sfera dzia│alno╢ci duetu Zofii Kulik i Przemys│awa Kwieka zwi▒zana jest ze wspominanym ju┐, za│o┐eniem w roku 1971 alternatywnej "nieinstytucjonalnej instytucji" jak▒ by│a Pracownia Dzia│a±, Dokumentacji i Upowszechniania (od 1984 z dopiskiem Sztuki Dzia│a±). I zn≤w, pokrewie±stw takiej postawy mo┐emy szukaµ w dzia│alno╢ci Josepha Beuysa i jego Free International University czy Collectif d'Art Sociologique i jego tw≤rc≤w Herve Fishera i Jean-Paula Thenot. Poza tworzeniem instytucji alternatywnych do oficjalnych sztuka socjologiczna pos│uguje siΩ metodami mail-artu, obna┐aniem mechanizm≤w i gier rynku i instytucji kultury. Nie inaczej dzia│a│o r≤wnie┐ PDDiU. Jednak jego powstanie wynika│o r≤wnie┐ z przyczyn obiektywnych - mianowicie oficjalne instytucje sztuki nie wystawia│y tw≤rczo╢ci KwieKulik. Stworzenie Pracowni Dzia│a± czy wsp≤│tworzenie Stowarzyszenia Artyst≤w Sztuk Innych z jednej strony wyra┐a│o przekonanie, ┐e mo┐na stworzyµ osobny obieg sztuki, kt≤ry z czasem zast▒pi obieg oficjalny, za╢ z drugiej by│o jedyn▒ szans▒ na przetrwanie dorobku artystycznego. Kontestacja instytucji kultury zwi▒zana by│a z niezgod▒ na dyktaturΩ sztuki niezwi▒zanej z rzeczywisto╢ci▒, podporz▒dkowan▒ ideologicznie biuru politycznemu. Niezgoda ta siΩga│a granic sprzeciwu wobec systemu. W Sztuce Komentarza (1974) peerelowski orze│ zosta│ opatrzony napisem Ptak z gipsu do br▒zu w Barakach Sztuk plastycznych, w Skr≤towcach (1984) KwieKulik pokazuj▒ cykl obraz≤w z namalowanym skr≤tami hase│. By│y to m.in. RPL [Rozdaµ PolskΩ Ludziom], PD» (ZK) [PotrzebujΩ Dobrej »ony (Zofia Kulik)], ITNR [Inteligent to nie robotnik]. Zastosowanie skr≤t≤w by│o walk▒ wydan▒ cenzurze. Za╢ slogany, pojawiaj▒ce siΩ w innych realizacjach (np. Dzia│aniach z Dobromierzem), by│y wyrwane z rzeczywisto╢ci. Teraz, bezpo╢rednio zacytowane, tworzy│y absurdalny obraz kraju zdominowanego jedn▒ ideologi▒. W Poczwarze semantycznej (1984), Festiwalu Inteligencji (1985) czy Poetyzacji Pragmatyki (1987) KwieKulik ╢ledzili relacje w│adzy i sposoby oddzia│ywania na spo│ecze±stwo. Arty╢ci akcentowali w nich charakterystyczny dla peerelu podzia│ na "Nas" i "Ich". Poza artystami i widzami pojawia siΩ trzecia si│a - postaµ przedstawiciela spo│ecze±stwa - obserwatora. (By│a to osoba wy│oniona spo╢r≤d widz≤w.) Publiczno╢µ widzi wiΩcej ni┐ obserwator, przed kt≤rym czΩ╢µ Dzia│a± zostaje ukryta. Arty╢ci nale┐▒ do spo│ecze±stwa, zjednoczeni spiskiem z widzami. "Obserwator" - ustanowiony przedstawiciel spo│ecze±stwa jest okiem "Ich" - w│adzy. Takie podej╢cie obna┐a granicΩ przebiegaj▒c▒ miΩdzy w│adz▒ a spo│ecze±stwem. Ale tutaj nie wystarczy ujawniµ przestrzeni sporu. KwieKulik s▒ artystami wojuj▒cymi. "Oni" musz▒ zostaµ pokonani. Relacje przemocy i poddania, kata i ofiary wyra┐a│ performance Dzia│anie na g│owΩ (1978). W jednym z jego etap≤w g│owa Zofii Kulik zosta│a umieszczona w miednicy z wod▒, kt≤rej poziom siΩga│ powy┐ej ust artystki. NastΩpnie Kwiek umy│ siΩ w wodzie krzycz▒c: no powiedz co╢, kurwo, powiedz! Mamy tu do czynienia z symbolizacj▒ zjawiska spo│ecznego. Teatralizowane Dzia│anie jest metaforycznym przedstawieniem sytuacji maj▒cej miejsce naprawdΩ: sytuacji, w kt≤rej zmuszony do milczenia cz│owiek, staje siΩ niezdolny do buntu. KwieKulik pos│uguj▒ siΩ │atwo odczytywalnymi symbolami. S▒ nimi m.in. sierp i m│ot, fragmenty druk≤w urzΩdowych (na og≤│ odmownych odpowiedzi na pisma w r≤┐nych sprawach), w│asnych prac zarobkowych. Pojawiaj▒ siΩ tak┐e charakterystyczne emblematy: bia│o-czerwone i bia│o-szare flagi. By│y one u┐ywane zawsze w podobnym kontek╢cie - w jednej z realizacji spod flagi bia│o-czerwonej, wysuwa siΩ flaga bia│o-szara, nastΩpnie flaga bia│o-czerwona znika.

Pr≤bowa│am tutaj ukazaµ tw≤rczo╢µ KwieKulik jako czΩ╢µ szerszego zjawiska, maj▒cego miejsce w dw≤ch dekadach: lat 70. i 80. Nast▒pi│o wtedy odej╢cie artyst≤w od form sztuki uznawanej za tradycyjn▒ ku sztuce uznaj▒cej za materiΩ swoich operacji proces, zdarzenie, cia│o, gest artystyczny, zapisy fotograficzne i filmowe. By│ to krok prowadz▒cy nas ku rzeczywisto╢ci multimedialnej. Jednak pod│o┐em dzia│alno╢ci by│a zawsze sama rzeczywisto╢µ, za╢ nadrzΩdnym celem obrona indywidualno╢ci, przywr≤cenia jednostce prawa do podejmowania w│asnych decyzji.

Dla przytaczanego przeze mnie na pocz▒tku Jean-Paula Thenot najwa┐niejszym wyznacznikiem sztuki by│o uruchomienie mechanizmu spo│ecznego, dla Josepha Beuysa by│a ni▒ idea "rze╝by spo│ecznej" m≤wi▒ca w rzeczy samej o tym samym, o tworzeniu w materii rzeczywisto╢ci spo│ecznej. Czy by│a to "sztuka krytyczna"? I na czym polega│ krytycyzm? Wynikaj▒ca z niej potrzeba stawiania systemu i oficjalnych instytucji pod os▒d jednostki nie ko±czy siΩ wraz z ich upadkiem. Jest potrzebna zawsze i wszΩdzie, bo co to w│a╢ciwie znaczy "krytykowaµ"? Jak napisa│ Michel Foucault: "Krytycyzm na tym polega, [...] by pokazaµ, ┐e sprawy nie s▒ tak oczywiste, za jakie siΩ je uwa┐a, i sprawiµ, by nie przyjmowaµ za oczywiste tego, co siΩ za oczywiste przyjmuje. Uprawiaµ krytycyzm to tyle, co czyniµ │atwe gesty trudnymi." Gesty czynione przez KwieKulik nie by│y │atwymi. M≤wi│y o sprawach wa┐nych i bolesnych. Mo┐e dlatego ich realizacje wci▒┐ nas poruszaj▒.

Marianna Micha│owska
ur. 1970, doktorantka w Instytucie Kulturoznawstwa UAM
i absolwentka Studium Fotografii Profesjonalnej ASP w Poznaniu,
pracuje w Galerii Miejskiej "Arsena│".