Ewa Witkowska
ul. Wiolinowa 2 m.32
02-785 Warszawa
Co to jest cyberfeminizm?
Co to jest cyberfeminizm? Sformu│owanie definicji tego nowego w feministycznej teorii i praktyce, rodz▒cego siΩ na naszych oczach zjawiska przysparza niestety wielu trudno╢ci, a znajomo╢µ pojΩcia w╢r≤d samych kobiet jest na razie niewielka.
Helene von Oldenburg, cz│onkini niemieckiej grupy Old Boys Network, przeprowadzi│a badanie na grupie kobiet w r≤┐nym wieku i o r≤┐nym wykszta│ceniu, zadaj▒c im w│a╢nie to pytanie: "Co to jest cyberfeminizm ?"1. A┐ 27% badanych nigdy nie s│ysza│o o "takiej rzeczy", 21% twierdzi│o, ┐e jest to nazwa choroby, dla 14% cyberfeminizm by│ nowym rodzajem kosmetycznej serwetki. 11% pamiΩta│o, ┐e to s│owo pad│o podczas ostatniej konferencji, ale nie mog│o skojarzyµ kontekstu; 9% badanych uzna│o cyberfeminizm za nowoczesny rower dla kobiet, a 7% za co╢ sadystycznego. Kolejne 7% obieca│o robiµ "to" ka┐dego ranka, 2% - kupiµ "to" po ╢wiΩtach.
NastΩpne badanie Helene von Oldenburg przeprowadzi│a na grupie stu kobiet, sk│adaj▒cej siΩ g│≤wnie z prawniczek, dyrektorek muze≤w i businesswomen. 92 z nich uzna│y, i┐ przedrostek "cyber" czyni feminizm bardziej "PC", a 78 przyzna│o siΩ do nazywania siebie cyberfeministkami, by byµ bardziej na czasie. Z kolei 53 stwierdzi│y, ┐e ujawnienie siΩ jako feministki zrujnuje im karierΩ, dlatego te┐ a┐ 42 nie chcia│y w og≤le rozmawiaµ o femini╝mie, niezale┐nie czy "cyber", czy te┐ nie. NadziejΩ na powstanie nowego spo│ecze±stwa wewn▒trz cyberfeminizmu wyrazi│o 37 kobiet. 19 stwierdzi│o natomiast, i┐ cyberfeministki maj▒ wiΩcej humoru ni┐ feministki.
W ostatniej badanej grupie na pytanie: "Czy mo┐liwe jest bycie feministk▒ i cyberfeministk▒ w tym samym czasie ?" a┐ 53% kobiet odpowiedzia│o - "nie", 29% - "nie wiem", a tylko 18% - "tak".
Badanie Helen von Oldenburg ukazuje, ┐e termin "cyberfeminizm" nie jest wcale powszechnie znany. Co jednak pod tym pojΩciem rozumiej▒ same cyberfeministki?
Termin "cyberfeminizm" zosta│ wprowadzony przez dr Sadie Plant, badaczkΩ z Uniwersytetu w Birmingham w Anglii, na okre╢lenie przymierza kobiet z maszynami. Jej zdaniem, "cyberfeminizm to insurekcja epoki postcz│owieczej - bunt rodz▒cego siΩ systemu, kt≤rego czΩ╢µ stanowi▒ (miΩdzy innymi) komputery i kobiety, przeciwko ╢wiatopogl▒dowi i rzeczywisto╢ci materialnej patriarchatu, kt≤ry wci▒┐ stara siΩ ujarzmiµ jedne i drugie. To przymierze "przedmiot≤w" przeciw ich panom i w│adcom, sojusz kobiet i maszyn. Jest to bunt zniewolonych."2
Sadie Plant twierdzi przy tym, ┐e "rozmiary buntu s▒ imponuj▒ce"3. Cyberfeminizm jest zdolny podkopaµ fundamenty "╢wiatopogl▒du i materialnej rzeczywisto╢ci dw≤ch tysi▒cleci patriarchalnego nadzoru."4 Wszystko to dzieje siΩ ju┐ w tej chwili - jak pisze Sadie Plant - "dzie± jutrzejszy ju┐ nadszed│"5 , "nasz program zosta│ ju┐ wgrany do pamiΩci komputera"6.
Sadie Plant w oparciu o teoriΩ emergentyzmu z dwudziestych lat XX wieku stworzy│a koncepcjΩ, zgodnie z kt≤r▒ "ewidentny jest d│ugotrwa│y zwi▒zek miΩdzy rozwojem technologii informatycznej a wyzwoleniem kobiet"7. Wed│ug Sadie Plant, "tak, jak maszyny staj▒ siΩ coraz bardziej inteligentne, tak kobiety staj▒ siΩ coraz bardziej wyzwolone."8 Sadie Plant zgadza siΩ z francusk▒ my╢licielk▒ Lucy Irigaray, ┐e "podstaw▒ naszej cywilizacji i ┐ycia spo│ecznego jest (...) wymiana >kobiet, znak≤w, towar≤w i pieni▒dza<, kt≤ra odbywa siΩ wy│▒cznie miΩdzy mΩ┐czyznami."9 Jednak w ci▒gu ostatnich kilku dziesiΩcioleci "wszystkie obiekty, kt≤re niegdy╢ stanowi│y po prostu towar lub przedmiot wymiany w (...) mΩskiej grze, zaczΩ│y nagle wywieraµ wiΩkszy wp│yw na tΩ cywilizacjΩ, w kt≤rej dotychczas jedynie je wymieniano."10 Kobiety i maszyny zaczΩ│y wsp≤│pracowaµ, gdy┐ by│y traktowane tak samo przez swoich u┐ytkownik≤w - mΩ┐czyzn. Id▒c dalej, Sadie Plant stwierdza, ┐e maszyny, a zw│aszcza maszyny inteligentne, czyli komputery, s▒ rodzaju ┐e±skiego. Tak bowiem jak kobiety, "komputery s▒ symulatorami, brak im sta│ej, niezmiennej to┐samo╢ci i zamiast tego >dzia│aj▒ jako< (perform as)."11 Pos│uguj▒c siΩ terminologi▒ Lucy Irigaray, mo┐na powiedzieµ, ┐e kobiety i maszyny s▒ ">nie jedno╢ci▒<, lecz zawsze mnogo╢ci▒, bΩd▒c w tym samym czasie zar≤wno niczym (zero), jak i wszystkim/wszΩdzie."12 Znakiem ┐e±sko╢ci jest tu zawsze mnogie zero przeciwstawione Wielkiej Jedynce, czyli mΩsko╢ci. Osi▒gniΩcie przez kobiety poczucia w│asnej to┐samo╢ci jest niemo┐liwe, "poniewa┐ nie mog▒ one uciec od >lustrzanej ekonomii< (specular economy) mΩ┐czyzny. Ekonomii, w kt≤rej dziΩki kontroluj▒cym wszystko fallusowi i oku (cz│onek i podgl▒danie) kobieta bΩdzie zawsze pojmowana jako >niepe│na<. Kobieta jest zawsze >p│ci▒, kt≤ra p│ci▒ nie jest<, t▒ p│ci▒, kt≤rej niezmiennie brakuje wyposa┐enia niezbΩdnego, by p│eµ mieµ.
Je╢li uwzglΩdni siΩ ten punkt widzenia, to cele stawiane sobie przez wcze╢niejsze wersje feminizmu, takie jak ┐▒danie dla kobiety nale┐nego jej miejsca jako >te┐podmiotu< historii oraz uznanie jej wk│adu w opanowywanie przez cz│owieka natury, uznaµ trzeba za cele niew│a╢ciwe. Pogo± za >mΩskim marzeniem o samokontroli, stanowieniu o w│asnej to┐samo╢ci, samopoznaniu, samookre╢laniu siΩ< - jak formu│uje to Plant - zawsze bΩdzie daremna, gdy┐ >dowolna teoria podmiotu zawsze zostanie w ko±cu zaw│aszczona przez rodzaj mΩski<.
Jedyn▒ mo┐liw▒ lini▒ postΩpowania dla p│ci, kt≤ra p│ci▒ nie jest i nigdy ni▒ nie bΩdzie, jest taka linia, kt≤ra za sw≤j punkt wyj╢cia przyjmuje destrukcjΩ podmiotu."13
Zdaniem Sadie Plant, w wyniku wsp≤lnego dzia│ania kobiet i inteligentnych maszyn przeciwko mΩ┐czyznom powstanie nowy kobiecy gatunek, emergent. BΩdzie to "samoorganizuj▒ca siΩ technologia"14 , w sk│ad kt≤rej wejd▒ "kobiety po│▒czone ze sob▒, kobiety po│▒czone z komputerami, │▒cza komputerowe i telekomunikacyjne, z│▒cza i sieci"15. Ten nowy, wszechobecny emergent "pozwoli kobiecie znale╝µ jΩzyk dla samookre╢lenia siΩ (to assemble herself - gra s│≤w, dos│ownie: pozbieraµ siΩ, wzi▒µ siΩ w gar╢µ) z pomoc▒ jej (nowych) przyjaci≤│. Uwolniona od patriarchatu, kobieta >nakrΩca siΩ teraz maszyn▒<."16 Razem s▒ one zdolne dokonaµ dzie│a destrukcji, zniszczyµ dotychczasowy mΩski podmiot.
Terminu "cyberfeminizm" Sadie Plant zaczΩ│a u┐ywaµ po zetkniΩciu siΩ z pracami australijskiej grupy VNS Matrix, kt≤ra powsta│a oko│o roku 1991, aby "wyrwaµ zabawki z r▒k technokowboj≤w"17. Pierwsz▒ akcj▒ grupy by│o stworzenie i rozpowszechnienie "Cyberfeministycznego Manifestu dla XXI wieku", kt≤ry r≤wnie┐ prezentuje wizjΩ wsp≤lnego buntu kobiet i maszyn. Jego fragment jest tak┐e przytaczany czasem jako mo┐liwa definicja cyberfeminizmu:
"Jeste╢my wirusem chaosu nowego ╢wiata
niszcz▒cym symboliczn▒ formΩ wewn▒trz
(...) wielkiego ojczystego komputera (...)." 18
Jednak zar≤wno definicja cyberfeminizmu stworzona przez Sadie Plant, jak i przytoczony wy┐ej fragment manifestu grupy VNS Matrix, s▒ ╢ci╢le zwi▒zane z okre╢lonymi koncepcjami przez nie utworzonymi i nie daj▒ szerszego pojΩcia o tym zjawisku. Termin "cyberfeminizm" przynosi natomiast ze sob▒ wiele pyta±, jak choµby: jak go dok│adniej zdefiniowaµ, co kryje siΩ za fuzj▒ s│≤w "cyber" i "feminizm", co ma cyberfeminizm wsp≤lnego z wcze╢niejszymi wersjami feminizmu, jakie nowe mo┐liwo╢ci daje kobietom...
W│a╢nie w celu uzyskania odpowiedzi na takie pytania zorganizowano w Kassel podczas Dokumenta X w dniach 20 - 28 sierpnia 1997 roku pierwsze miΩdzynarodowe spotkanie po╢wiΩcone cyberfeminizmowi - "The First Cyberfeminist International (FCI)". W spotkaniu wziΩ│o udzia│ 37 kobiet z 12 kraj≤w, w tym z USA, Niemiec, Japonii, Chorwacji, WΩgier, Kanady, Rosji i Austrii19. Miejscem spotkania by│a Oran┐eria w Kassel, gdzie przygotowano specjaln▒ "Hybrid Workspace"20. Organizatorem spotkania by│a grupa Old Boys Network (OBN), kt≤ra powsta│a w Berlinie na wiosnΩ 1997 roku. Jej celem jest u│atwianie kobietom dzia│alno╢ci na obszarze internetu, miΩdzy innymi poprzez udostΩpnianie w│asnego serwera dla r≤┐nych dzia│a± artystycznych i politycznych zwi▒zanych z cyberfeminizmem, przez tworzenie po│▒cze± poczty elektronicznej, czy te┐ organizowanie spotka± kobiet zajmuj▒cych siΩ problematyk▒ cyberfeminizmu21.
Uczestniczki spotkania wywodzi│y siΩ z rozmaitych ╢rodowisk - by│y to zar≤wno programistki i kobiety na co dzie± pracuj▒ce z internetem, artystki, kobiety z wy┐szych uczelni zawodowo zajmuj▒ce siΩ feministyczn▒ teori▒. Przez 8 dni dyskutowa│y one o cyberprzestrzeni, zwi▒zkach kobiet i technologii oraz r≤┐nych obszarach internetu. Przygotowywa│y te┐ prezentacje dla publiczno╢ci Dokumenta X. Wiele z tych prezentacji, jak r≤wnie┐ codzienne raporty, by│o od razu wprowadzane do sieci, aby umo┐liwiµ kontakt z cyberfeministkami nieobecnymi podczas spotkania22.
Organizowane podczas FCI akcje mia│y u╢wiadomiµ brak wiedzy na temat kobiecej historii i rozwijaj▒cych siΩ obecnie kobiecych ruch≤w. Jednego dnia piΩµ uczestniczek spotkania wybra│o siΩ do supermarketu, by kupiµ perfumy o nazwie "Cybersp@ce. Pyta│y one obs│ugΩ sklepu, jak podoba im siΩ "zapach cyberprzestrzeni", z czym kojarz▒ s│owo "cyberprzestrze±" i co s▒dz▒ o internecie. Jak siΩ okaza│o, nikt z zapytanych nie wiedzia│, czym w og≤le jest cyberprzestrze±. Wtedy to na zewn▒trz sklepu jedna z kobiet wykrzyknΩ│a: "ZaczΩ│a siΩ rewolucja, a nikt tego nie zauwa┐y│!".
Brak wiedzy na temat historii kobiecej dzia│alno╢ci uwidoczni│ siΩ tak┐e podczas quizu "Co to za dziewczyna?". Zosta│ on zorganizowany na wz≤r teleturnieju. Do udzielania odpowiedzi zaproszono jedn▒ cyberfeministkΩ oraz troje ochotnik≤w z publiczno╢ci. W╢r≤d widowni siedzia│y te┐ uczestniczki FCI, kt≤re zachΩca│y ludzi do zabawy. Wysz│o na jaw, ┐e nikt nie wiedzia│ nawet, jak nazywa│a siΩ pierwsza kobieta - kurator Dokumenta. Celem tej akcji by│o te┐ rozszerzenie wiedzy uczestnik≤w na temat historii kobiet, poprzez poprawne odpowiedzi udzielane przez cyberfeministki.
Jednak nawet podczas tego pierwszego miΩdzynarodowego spotkania cyberfeministek w Kassel pr≤by zdefiniowania zjawiska cyberfeminizmu nie przynios│y rezultatu. W obliczu niemo┐liwo╢ci ustalenia jednej wsp≤lnej definicji, uczestniczki spotkania spisa│y 100 anty-tez (w nawi▒zaniu do tez Marcina Lutra), m≤wi▒cych o tym, czym cyberfeminizm nie jest, na przyk│ad: "Cyberfeminizm nie jest ideologi▒", "Cyberfeminizm nie jest instytucj▒", "Cyberfeminizm to nie -izm" i tym podobne23.
Spotkanie w Kassel u╢wiadomi│o jednak potrzebΩ dyskusji na temat nowych obszar≤w feminizmu i mo┐liwo╢ci oferowanych kobietom przez nowe technologie. O mitach, utopiach i historii cyberfeminizmu oraz o tym, co przynios│o spotkanie w Kassel, dyskutowano podczas kolejnego spotkania - "Next Cyberfeminist International" o roboczym tytule "Strategie dla nowego cyberfeminizmu", jakie odby│o siΩ w Rotterdamie w dniach 8 - 11 marca 1999 roku24.
Jedn▒ z najbardziej aktywnych uczestniczek obu miΩdzynarodowych spotka± cyberfeministycznych oraz kobiet▒ na co dzie± zwi▒zan▒ z t▒ problematyk▒ jest Faith Wilding - artystka multidyscyplinarna, zajmuj▒ca siΩ r≤wnie┐ teori▒ i nauczaniem25. Jej praca odnosi siΩ do r≤┐nych aspekt≤w socjo-politycznej historii cia│a i od samego pocz▒tku wi▒┐e siΩ z feminizmem. W roku 1972 Faith Wilding wraz z innymi feministycznymi artystkami stworzy│a environment "Womanhouse" w California Institute of the Arts, odnosz▒cy siΩ do r≤l p│ciowych, a tak┐e sytuacji kobiet odizolowanych w sferze domu i prac domowych. Faith Wilding jest autork▒ ksi▒┐ki "By Our Own Hands: A History of the Women Artists' Movement in Southern California, 1970 - 1977" (1977, Los Angeles: Double X). Ostatnie prace Faith Wilding dotycz▒ zw│aszcza zwi▒zk≤w kobiet i technologii oraz rozwijaj▒cego siΩ cyberfeminizmu. Wsp≤│pracuje ona z grup▒ Old Boys Network, WomEnhouse26 , subRosa27 i CalArts Feminist Art Program28 , a tak┐e Critical Art Ensemble29 - grup▒ artystek r≤┐nych specjalizacji badaj▒cych zwi▒zki sztuki, technologii, biotechnologii, polityki i teorii krytycznej.
Swoje dotychczasowe przemy╢lenia zwi▒zane z cyberfeminizmem, zw│aszcza te zainspirowane przez spotkanie podczas Dokumenta X w Kassel, Faith Wilding zebra│a w dw≤ch artyku│ach: "Notes on the Political Condition of Cyberfeminism"30 i "Where is Feminism in Cyberfeminism?"31 , kt≤re zd▒┐y│y ju┐ wej╢µ do klasyki tematu. Warto wiΩc pokr≤tce przedstawiµ rozwa┐ania Faith Wilding, jako niezwykle istotne dla problematyki cyberfeminizmu32.
Zdaniem Faith Wilding, cyberfeminizm jest obiecuj▒c▒ now▒ fal▒ w postfeministycznym my╢leniu i praktyce. Choµ na razie niewiele kobiet dzia│a aktywnie w internecie, ich prace s▒ ╢wie┐e i bardzo obiecuj▒ce. Cyberfeminizm stawia dopiero swoje pierwsze kroki, co z jednej strony gwarantuje nieskrΩpowan▒ schematami swobodΩ dzia│ania, a z drugiej powoduje, ┐e jest on jeszcze ma│o dojrza│y w por≤wnaniu z innymi obszarami dzia│alno╢ci kobiet, na kt≤rych s▒ one od dawna obecne. Terytorium internetu i technologii jest tradycyjnie przypisane mΩ┐czyznom, dlatego te┐ kobiety dopiero musz▒ wywalczyµ sobie swoj▒ obecno╢µ w nim.
Cyberfeminizm daje kobietom zupe│nie nowe mo┐liwo╢ci, niedostΩpne dla wcze╢niejszych faz feminizmu. Dawniej feminizm opiera│ siΩ o fizyczne spotkania kobiet - w ko╢cio│ach, organizacjach charytatywnych, na ulicach. Kobiety spotyka│y siΩ, by opracowaµ swoj▒ polityczn▒ kampaniΩ, nastΩpnie wychodzi│y razem w przestrze± publiczn▒, zaznacza│y swoj▒ obecno╢µ i torowa│y sobie drogΩ do terytori≤w tradycyjnie im niedostΩpnych.
Cyberfeminizm otwiera im drogΩ do nowej przestrzeni - cyberprzestrzeni. Ucz▒c siΩ z historii feminizmu, kobiety najpierw same musz▒ wywalczyµ sobie prawo wstΩpu na to nowe terytorium. Ich si│a bΩdzie tu r≤wnie┐ le┐a│a we wsp≤lnym dzia│aniu, lecz tym razem nie fizycznie, a poprzez obecno╢µ w sieci, ewentualnie spotkania typu FCI.
Cyberfeminizm walczy o dostΩp kobiet nie tylko do cyberprzestrzeni, ale te┐ do instytucji, kt≤re zajmuj▒ siΩ projektowaniem i produkcj▒ sprzΩtu komputerowego. Jak na razie sprzΩt ten jest produkowany g│≤wnie z my╢l▒ o mΩ┐czyznach i zaspokojeniu ich potrzeb, na u┐ytek biznesu czy wojska. Na tym terytorium mΩ┐czy╝ni s▒ wci▒┐ g│≤wn▒ si│▒.
Kobiety oczywi╢cie tak┐e u┐ywaj▒ z│o┐onej technologii. CzΩsto jednak jest im ona dana, choµby przez pracodawc≤w, by uczyniµ z nich bardziej wydajne biurokratki33. W takim przypadku istniej▒cy dot▒d stan rzeczy tylko siΩ pog│Ωbia. Jest to sytuacja podobna do tej, kiedy w latach 50-tych i 60-tych mΩ┐czy╝ni z klasy ╢redniej chΩtnie kupowali drugi samoch≤d dla swojej ┐ony, by mog│a ona wydajniej pracowaµ dla ich domowego gospodarstwa. Technologia u┐yta w ten spos≤b nie wyzwala kobiet - przyczynia siΩ natomiast do jeszcze g│Ωbszego ich zniewolenia. W│a╢nie dlatego kobiety musz▒ same wywalczyµ sobie wstΩp do cyberprzestrzeni. Tylko wtedy bΩd▒ one pewne, ┐e wsp≤│pracuj▒ z technologi▒ dla swego w│asnego dobra.
Na razie relatywnie ma│o kobiet potrafi poruszaµ siΩ w cyberprzestrzeni, a ich obecno╢µ na tym polu jest ignorowana. Dopiero wsp≤lne dzia│anie, jak choµby w Kassel, mo┐e pokazaµ ich si│Ω.
Pokazuje te┐ jednak, ┐e w╢r≤d kobiet istnieje wiele r≤┐nic i podzia│≤w. Dlatego tak trudno jest nawet zdefiniowaµ to wsp≤lne dzia│anie. Niekt≤re kobiety uwa┐aj▒, i┐ internet daje im now▒ szansΩ, pokazuje nowe strategie. Wiele m│odych kobiet w og≤le odcina siΩ od wcze╢niejszego feminizmu i okre╢la siΩ wy│▒cznie jako cyberfeministki. Inne z kolei uwa┐aj▒, ┐e te nowe media nie s▒ wcale takie nowe, s▒ natomiast silnie osadzone w spo│ecznych podzia│ach miΩdzy p│ciami.
W tej sytuacji celem nie jest zatem sformu│owanie definicji, a raczej okre╢lenie pewnych strategii dzia│ania i mo┐liwo╢ci, tworzenie koalicji dla realizacji wsp≤lnych zamierze±. W Kassel osi▒gniΩte zosta│o og≤lne porozumienie w sprawie obszar≤w przysz│ej dzia│alno╢ci, kt≤re maj▒ uczyniµ cyberfeminizm bardziej widocznym.
Jednym z najwa┐niejszych punkt≤w wsp≤lnego dzia│ania musi byµ edukacja kobiet w zakresie techniki i historii ruch≤w kobiecych, tworzenie grup dyskusyjnych, publikacje z zakresu elektroniki i informatyki skierowane do kobiet, listy adres≤w internetowych zwi▒zanych z cyberfeminizmem, bibliografii i stron instrukta┐owych. Tylko skuteczna edukacja umo┐liwi bowiem kobietom wej╢cie na obszar technologii. Wa┐ne jest te┐ tworzenie coraz to nowych o╢rodk≤w kobiecej dzia│alno╢ci w internecie, baz danych o historii feminizmu czy danych u│atwiaj▒cych kobietom poruszanie siΩ w cyberprzestrzeni, a tak┐e prezentacja dzia│alno╢ci cyberfeministek w muzeach, galeriach i na festiwalach sztuki wsp≤│czesnej.
Uciekanie od definicji nie oznacza wiΩc wymigiwania siΩ od tworzenia pewnej wsp≤lnej polityki. Jednak wiele kobiet obecnych na FCI w Kassel nie zgodzi│o siΩ z tym stanowiskiem, uznaj▒c, i┐ nale┐y jednak jasno przedstawiµ cele i filozofiΩ cyberfeminizmu, by nie popa╢µ w utopiΩ. Definicja nie musi oznaczaµ bowiem narzucenia ram, a raczej sprecyzowanie pragnie± i d▒┐e±, mo┐e stworzyµ solidarno╢µ w grupie pe│nej podzia│≤w - nie jedno╢µ, ale w│a╢nie solidarno╢µ, tak potrzebn▒ w efektywnym dzia│aniu na arenie polityki.
Podczas spotkania w Kassel ujawni│o siΩ te┐ nowe, niezwykle wa┐ne terytorium cyberfeministycznej dzia│alno╢ci. Na Dokumenta X obecna by│a Vesna Jancovic z Chorwacji, naczelny dyrektor magazynu ARKZIN, prowadz▒cego antywojenn▒ kampaniΩ. Opowiada│a ona34 , ┐e choµ trudno jest na razie m≤wiµ o silnym o╢rodku cyberfeminizmu w Chorwacji, wiele dzia│aczek na rzecz pokoju pos│uguje siΩ w swej dzia│alno╢ci internetem. Du┐▒ rolΩ odgrywaj▒ zw│aszcza Electronic Bulletin Boards (BBS), pomagaj▒ce w komunikowaniu siΩ, organizowaniu akcji antywojennych, propagowaniu pokoju oraz nawi▒zywaniu │▒czno╢ci z innymi krajami. Mo┐na tam te┐ znale╝µ projekty przygotowane specjalnie dla kobiet, informacje z zakresu teorii feministycznej, medycyny i techniki. Przyk│ad chorwackiego cyberfeminizmu pokazuje, i┐ mo┐liwe jest porozumienie ponad podzia│ami w celu budowania miΩdzynarodowego, silnego ruchu.
Cyberfeminizm, zdaniem Faith Wilding, jest wci▒┐ w swej pocz▒tkowej fazie rozwoju, dopiero siΩ krystalizuje. Wej╢cie do cyberprzestrzeni jest wci▒┐ drogie, broni▒ go choµby ceny, jakie osoba prywatna musi zap│aciµ za nabycie potrzebnego sprzΩtu komputerowego, a kraj za tworzenie odpowiedniej infrastruktury. Powtarza siΩ zatem sytuacja znana z wcze╢niejszej historii feminizmu - najnowsze mo┐liwo╢ci dzia│ania s▒ dostΩpne tylko dla kobiet o wysokiej pozycji spo│ecznej. DostΩp do internetu wci▒┐ pozostaje przywilejem, wiΩc te kobiety, kt≤rym jest on dany, powinny przetrzeµ szlaki i przygotowaµ drogΩ nadchodz▒cym.
W tym miejscu nale┐y wskazaµ na pewne s│abe punkty cyberfeminizmu oraz sprzeczno╢ci tkwi▒ce wewn▒trz tego ruchu.
Choµ Faith Wilding prezentuje w swych wypowiedziach trze╝we spojrzenie na problem i stara siΩ nie uciekaµ od problem≤w, nie udaje jej siΩ jednak unikn▒µ popadniΩcia w retorykΩ, gdzie niekt≤re stwierdzenia wci▒┐ pozostaj▒ tylko w sferze teoretycznych za│o┐e±.
Wiele s│abych punkt≤w teorii Sadie Plant wykaza│a z kolei Caroline Basset35. Jej zdaniem, teoria Sadie Plant jest oparta na okre╢lonym pojmowaniu technologii. "Podczas gdy ekofeminizm uznaje technologiΩ za wrog▒ kobiecie, dok│adnie z tego powodu, ┐e zak│ada, i┐ "postΩp" technologiczny odzwierciedla podporz▒dkowywanie sobie przez "mΩ┐czyznΩ" nowych obszar≤w, przynale┐nych "naturze" i "kobiecie", to cyberfeminizm, przeciwnie, twierdzi, ┐e z│o┐one systemy i wirtualno╢µ przynosz▒ odwrotny skutek.(...) Dla cyberfeminizmu nowy charakter maszyn sprowadza siΩ do pojΩcia samo-organizacji. Jak ujmuje to Plant, >nastΩpuje mutacja narzΩdzi w z│o┐one maszyny, kt≤re same zaczynaj▒ my╢leµ i dzia│aµ dla siebie<. Maszyny owe, jako emergenty, nie maj▒ korzeni, kt≤rym musz▒ dochowaµ wierno╢ci. Uniezale┐niaj▒ siΩ tym samym od regu│ "lustrzanej ekonomii". W rezultacie zwracaj▒ siΩ ku temu, co ┐e±skie."36
Cyberfeminizm zak│ada poza tym, ┐e przekroczy│ ju┐ granicΩ nowej technologii. "Technologia zmieni│a siΩ - m≤wi Plant - ale nie wiemy, czy i w jakim stopniu odnosi siΩ to r≤wnie┐ do komputer≤w, sieci neuronowych, sieci telekomunikacyjnych, nano-technologii (...), biotechnologii i sztucznej inteligencji. (...) >Dzie± jutrzejszy ju┐ nadszed│< - m≤wi Plant, lecz sama przyznaje, i┐ wiele z tych technologii znajduje siΩ wci▒┐ w stadium rozwoju. (...) Twierdzenia Plant dotycz▒ce d│ugiej listy r≤┐nych technologii, kt≤re potrzebne jej do w│asnych cel≤w, czΩsto s▒ po prostu tylko twierdzeniami."37
Sadie Plant nie udziela tak┐e "jasnej i jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czy w cyberfeminizmie naprawdΩ chodzi o technologiΩ, czy o liniΩ postΩpowania i pogl▒dy polityczne. (...) prze╢lizguje siΩ miΩdzy oboma tematami - poruszaj▒c zar≤wno problemy zwi▒zane z tym, co da siΩ osi▒gn▒µ w wyniku ╢wiadomej polityki kobiet, jak i tym, co da siΩ osi▒gn▒µ dziΩki wirtualnym (i z│o┐onym) systemom. (...) wprowadza zamieszanie i bawi siΩ niejednoznaczno╢ci▒, systematycznie stapiaj▒c i zacieraj▒c rozr≤┐nienie miΩdzy kobiet▒, "nakrΩcan▒ przez maszyny", a samoorganizuj▒cymi siΩ maszynami jako takimi."38 "(...) w tym, co pisze, trudno znale╝µ sugestie na temat sposob≤w, kt≤re mog│yby doprowadziµ rodzaj ┐e±ski do mutacji."39
Cyberfeminizm Sadie Plant "wi▒┐e sw▒ przysz│o╢µ nie z cz│owiekiem (kobiet▒), lecz z emergentn▒ si│▒ maszyn, kt≤re - wed│ug za│o┐e± autorki - s▒ "rodzaju ┐e±skiego", Plant wydaje siΩ (...) zwracaµ nasz▒ uwagΩ nie tyle na pewne rozwi▒zania polityczne, co na koncepcje eschatologiczne; m≤wi o nadziei i d▒┐eniach zwi▒zanych z rzeczami, kt≤re pojawi▒ siΩ w przysz│o╢ci. W ten spos≤b, mimo (...) wrzasku i w╢ciek│o╢ci, charakteryzuj▒cych (...) oratorstwo cyberfeminizmu, i mimo potΩgi i precyzji jego atak≤w, kt≤rych celem jest destrukcja (...), cyberfeminizm znalaz│ siΩ tak niebezpiecznie blisko polityki wyciszania i uspokajania, polityki zachΩcaj▒cej nas do bierno╢ci"40 , w oczekiwaniu na "ma│▒ pomoc naszych (nowych) przyjaci≤│".
Do internetowych utopii nale┐y te┐ stwierdzenie, ┐e cyberprzestrze± jest rzeczywi╢cie wolna od wszelkich podzia│≤w p│ciowych, rasowych, ekonomicznych czy spo│ecznych. Zar≤wno Faith Wilding, jak i Rosi Braidotti w swym artykule "Cyberfeminism with a difference"41 podkre╢laj▒, ┐e nowe media istniej▒ wewn▒trz spo│ecze±stwa o zakodowanych od dawna podzia│ach, z kt≤rych g│≤wnym pozostaje podzia│ o pod│o┐u ekonomiczno - spo│ecznym.
Na ukszta│towanie siΩ przekonania o cyberprzestrzeni wolnej od podzia│≤w p│ciowych mia│ niew▒tpliwie wp│yw "Manifest Cyborg≤w" Donny Haraway z roku 198542. Kiedy opublikowano tekst po raz pierwszy, "nie bardzo ╢wiadomi byli╢my tego, jak g│Ωboko maszyny wtargnΩ│y nie tylko w nasze ┐ycie, ale i w nas samych. Postmodernizm jeszcze nie przybra│ posthumanistycznego grymasu, a w ka┐dym razie nie ten jego aspekt najbardziej wszystkich zastanawia│, jak dzieje siΩ to dzisiaj. Nawet je┐eli czasem uderza│a kogo╢ si│a zacie╢niaj▒cej siΩ wiΩzi z technologi▒, wzbudza│o to tylko obojΩtno╢µ, choµ mo┐e te┐ niechΩµ, mo┐e lΩk. Tekst Haraway nale┐y do klasyki. Jego warto╢µ nie polega tylko na tym, ┐e u╢wiadomi│ po raz kolejny w XX wieku znaczenie technologii, lecz na tym, ┐e u jego schy│ku, jako jeden z pierwszych, wskaza│ na rozmiary obecno╢ci w naszym ┐yciu czego╢, co wydawa│o siΩ bezpiecznie spoczywaµ na kartkach science fiction. (...) Przed technologi▒ nie mo┐emy ani uciec, ani wpa╢µ w bezkrytyczn▒ euforiΩ, raczej - jak sugeruje Haraway - z optymizmem, rado╢ci▒ i kreatywno╢ci▒ trzeba Meduzie spojrzeµ w twarz i wymy╢liµ jakie╢ ca│kowicie nowe sposoby wsp≤│┐ycia z monstrum, kt≤rym stali╢my siΩ my sami. (...) Proces przeobra┐e± dotkn▒│, zdaniem Haraway, wszystkie przejawy i zakresy w│adzy, a w tym tak┐e domenΩ p│ci, kt≤ra u feministek ci▒gle zachowuje swoje bipolarne, hierarchiczne i naturalistyczne kszta│ty. Sporo uwagi po╢wiΩca Haraway w tym tek╢cie dyskusji z feministycznymi dogmatami i fobiami (technologia jako wynalazek mΩ┐czyzn, d▒┐▒cych przy jej pomocy do przejΩcia kobiecych zdolno╢ci rozrodczych). Nic dziwnego, ┐e "Manifest" sta│ siΩ w latach 90-tych dla feminizmu jednym z najwa┐niejszych i najbardziej inspiruj▒cych tekst≤w."43
Jak pisze Donna Haraway, "cyborg to cybernetyczny organizm, hybryda powstaj▒ca ze skrzy┐owania maszyny i organizmu. To postaµ fikcyjna, a jednocze╢nie wytw≤r spo│ecznej rzeczywisto╢ci44. (...) Nasze czasy, koniec XX wieku, sprawiaj▒ wra┐enie mitologicznej epoki: wszyscy jeste╢my chimerami, steoretyzowanymi i sfabrykowanymi hybrydami, gdzie krzy┐uj▒ siΩ maszyny z organizmami. Jeste╢my, innymi s│owy - cyborgami45. (...) W ko±cu XX wieku zawali│a siΩ w ameryka±skiej nauce granica oddzielaj▒ca cz│owieka od zwierzΩcia46. (...) Druga nieszczelna granica rozci▒ga siΩ miΩdzy zwierzΩco-ludzkim organizmem a maszyn▒47. (...) Trzeci rozpadaj▒cy siΩ podzia│ jest wypadkow▒ drugiego: granica miΩdzy fizycznym a niefizycznym straci│a swoj▒ precyzyjno╢µ48. (...) M≤j mit o cyborgu m≤wi o przekraczaniu granic, o dokonywaniu potΩ┐nych fuzji i zwi▒zanych z tym niebezpiecze±stwach (...). W moich rozwa┐aniach wychodzΩ przede wszystkim z za│o┐enia, ┐e wiΩkszo╢µ ameryka±skiej lewicy, a w tym feministek, ci▒gle rozprawia o postΩpuj▒cym pog│Ωbianiu siΩ starego dualizmu umys│u i cia│a, zwierzΩcia i maszyny, idealizmu i materializmu w ┐yciu spo│ecznym, w symbolicznych formach i fizycznych artefaktach bΩd▒cych przejawem "rozwiniΩtej technologii" i wsp≤│czesnej nauki."49
Przekraczanie granic, o kt≤rym m≤wi Donna Haraway, pozostaje jednak nadal w cyberfemini╝mie utopi▒, w du┐ej mierze za spraw▒ samych cyberfeministek. Podczas gdy Donna Haraway pisze o cyborgu jako istocie bezp│ciowej, Sadie Plant wyra╝nie podkre╢la kobieco╢µ nowego emergentnego gatunku. »e±ska technologia ma ca│kowicie wykluczyµ mΩ┐czyzn, nie chodzi tu wiΩc w istocie o r≤wno╢µ, lecz o przejΩcie dotychczasowych r≤l mΩskich przez kobiety.
Cyberfeminizm z jednej strony postuluje zniesienie wszelkich podzia│≤w, a z drugiej d▒┐y do ich uwidaczniania. Do tego w│a╢nie przyczynia siΩ bowiem tworzenie stron internetowych przeznaczonych wy│▒cznie dla kobiet, jak choµby Femina50 , czy Webgrrls51 i Cybergrrl52 za│o┐one w 1995 roku przez AlizΩ Sherman. Na stronach Cybergrrl znale╝µ mo┐na miΩdzy innymi komiks "The Adventures of Cybergrrl"53 , kt≤ry ma byµ znakiem sprzeciwu wobec dostΩpnych w sieci komiks≤w przeznaczonych dla mΩ┐czyzn, gdzie dominuj▒ mΩscy bohaterowie otoczeni przez piΩkne kobiety.
W internecie dzia│aj▒ te┐ grupy o radykalnym nastawieniu, czΩsto wywodz▒ce siΩ ze ╢rodowisk punkowych, jak: Riot Grrls, Bad Girls, Guerilla Girls, czy Geekgirl54 . Ironia, humor, z│o╢µ i pewna doza agresji cechuj▒ce te grupy s▒ istotne dla zaistnienia kobiet w cyberprzestrzeni, stwarzaj▒ jednak jednocze╢nie niebezpiecze±stwo odtworzenia pod przykrywk▒ zwyciΩskiego feminizmu praw i porz▒dku ustanowionego przez mΩ┐czyzn. Faith Wilding zwraca te┐ uwagΩ na rozd╝wiΩk, jaki panuje miΩdzy takimi w│a╢nie grupami, kt≤re w swych dzia│aniach nie zajmuj▒ siΩ teori▒, a cyberfeministkami skupionymi na uniwersytetach, kt≤re z kolei nie │▒cz▒ swej teorii z praktyk▒. Zdaniem Faith Wilding, prawdziwe efekty przynios│aby dopiero wsp≤│praca jednych i drugich.
Cyberprzestrze± stwarza oczywi╢cie mo┐liwo╢ci zacierania granic, podawania siΩ za osobΩ odmiennej p│ci, rasy, za kogo╢ zupe│nie innego. Jednak, wobec zakorzenionych podzia│≤w, mo┐liwo╢ci te zdaj▒ siΩ tkwiµ na razie w u╢pieniu. Jak pisze Rosi Braidotti, "wci▒┐ istnieje ogromna przepa╢µ miΩdzy tym, co obiecuje cyberprzestrze± i rzeczywisto╢µ wirtualna, a tym, co rzeczywi╢cie przynosi. Jak siΩ zdaje, w istocie przyczynia siΩ ona do pog│Ωbienia przepa╢ci i polaryzacji miΩdzy p│ciami."55
Na zako±czenie nale┐y powr≤ciµ do pytania: "Co to jest cyberfeminizm?". W ╢wietle powy┐szych rozwa┐a± widaµ, i┐ termin ten nie posiada jeszcze jasnej definicji, dlatego te┐ niesie ze sob▒ du┐y potencja│ i wiele nowych mo┐liwo╢ci. Byµ mo┐e nigdy nie da siΩ ustaliµ jednoznacznej definicji cyberfeminizmu. Podobnie bowiem jak w samym femini╝mie, za tym jednym s│owem kryje siΩ wiele nurt≤w, grup, teorii. Autorki zajmuj▒ce siΩ t▒ problematyk▒ przewa┐nie zastΩpuj▒ w swych tekstach s│owo "cyberfeminism" przez "cyberfeminismS". Zatem ju┐ u samych pocz▒tk≤w kszta│towania siΩ cyberfeminizmu pewni mo┐emy byµ jednego - i┐ nie jest to ruch jednolity, ale │▒cz▒cy w sobie wiele postaw. A spogl▒daj▒c wstecz na dotychczasow▒ historiΩ feminizmu nale┐y siΩ raczej spodziewaµ, ┐e taki stan rzeczy pozostanie, a nawet bΩdzie siΩ pog│Ωbia│. Nasze pytanie nale┐a│oby wiΩc postawiµ inaczej: "Czym s▒ cyberfeminizmy?" i na bie┐▒co ╢ledziµ, jak rozwinie siΩ ten najnowszy rozdzia│ w kobiecej, i oczywi╢cie og≤lnoludzkiej, historii.
Przypisy
