WSPÓŁCZESNOŚĆ - ogólna charakterystyka epoki
 
Literatura polska 
 
Ramy czasowe: 
 
Najnowsze dzieje naszego piśmiennictwa, nazywanego umownie literaturą współczesną, 
określają dwa zwrotne momenty w historii naszego narodu: wrzesień 1939 r. i czerwiec 1989 r. 
Daty te tworzą ramy czasowe tego okresu. 
 
 
Czynniki kształtujące literaturę współczesną: 
 
Literaturę lat 1939-1989 kształtowały głównie historia i polityka. Czynniki te formowały jej 
odrębność tematyczną, światopoglądową i programowo-artystyczną. Wywarły one istotny wpływ 
na twórczość literacką lat wojny i okupacji oraz na literaturę po drugiej wojnie światowej. 
Uwidoczniło się to w jej zróżnicowaniu, wielości tendencji ideowych i artystycznych, w cechach 
uległości i buntu wobec mecenatu Polski Ludowej. 
 
 
Wojna jako przejście z dwudziestolecia międzywojennego do literatury współczesnej: 
 
Literatura wojny i okupacji stanowi przedłużenie dwudziestolecia międzywojennego, ponieważ 
dojrzali pisarze kontynuowali twórczość w konspiracji i na emigracji. Najnowsze badania życia 
literackiego w okupowanej Polsce przynoszą bogaty materiał dokumentacyjny, który świadczy 
o tym, że po 1 września 1939 r. życie kulturalne i literackie nie zamarło, a jedynie zmienił się 
charakter społecznego obiegu. Rozproszenie pisarzy i różnorodność ich doświadczeń miały 
zdecydować nie tylko o tematyce utworów, lecz o rodzaju i skali wysiłków zmierzających do 
tego, aby życie literackie nie tylko nie zanikło, ale nawet nie zostało przerwane. 
 
 
Podział na kraj i emigrację: 
 
To w roku 1939 dokonał się zasadniczy podział na literaturę krajową i emigracyjną. Długa jest 
lista tych, którzy w wyniku wojny (lub niekiedy zaskoczeni jej wybuchem za granicą) znaleźli się 
poza ziemiami polskimi, okupowanymi przez Niemcy i Związek Radziecki. 
 
 
Literatura i czasopiśmiennictwo czasu wojny: 
 
Kraj: 
 
W rezultacie działalności podziemia, pod koniec 1939 r. ukazywało się ponad 30 czasopism, 
głównie o charakterze informacyjno-politycznym, z których część zamieszczała utwory literackie, 
przede wszystkim wiersze powstające w kraju i docierające z ośrodków emigracyjnych oraz 
obozów jenieckich. 
 
We wrześniu 1939 r. ukazały się wiersze takich poetów, jak: Tadeusz Gajcy ("Dzień pierwszy"), 
Czesław Janczarski ("Wrzesień 1939"), Julian Przyboś ("U szczytu drogi"), a także Kazimierz
Wierzyński ("Święty Boże"), Jan Brzechwa ("Ojczyzna"), Aleksander Baumgardten ("Katowicka 
ballada" - wiersz o zajęciu miasta i jego bohaterskiej obronie), Leopold Lewin ("Nowe Termopile"), 
Jerzy Pietrkiewicz ("Szarża pod Kutnem"), Teodor Bujnicki ("Modlitwa za Warszawę") i wielu 
innych. 
 
Od pierwszych miesięcy udział literatury w kształtowaniu świadomości narodowej, w integralnym 
oporze i mobilizacji do walki był olbrzymi. W okupowanym kraju, równolegle do organizacji 
o charakterze politycznym i wojskowym, formuje się podziemie kulturalne, a życie literackie jest 
jednym z jego przejawów. W ścisłym związku z nim pozostaje tajne życie teatralne, działalność 
wydawnicza, publicystyczna, współpraca księgarzy, drukarzy, bibliotekarzy i nauczycieli 
prowadzących tajne nauczanie. 
 
Wśród licznych utworów literackich, powstałych podczas okupacji, należy odnotować: 
W. Broniewskiego "Nad rzekami Babilonu" i "Żydom polskim", T. Bujnickiego (poety wileńskiego) 
"Ustami pełnymi krwi", K.K. Baczyńskiego "Do przyjaciela" i "Mazowsze", T. Gajcego "Śpiew 
murów" i "Rapsod o Warszawie", R. Bratnego "Maj 1943", zbiorki wierszy W. Żukrowskiego 
"Rdza" i T. Kwiatkowskiego "Gołębie", fragmenty książki A. Fiedlera "Dywizjon 303", drukowane 
w piśmie "Prawda Młodych". Wydawano także wiersze wybitnych poetów minionych epok, 
szczególnie romantyków, w tym A. Mickiewicza. 
 
Twórczość literacka uprawiana w czasie wojny umożliwiła wydawanie książek zaraz po 
wyzwoleniu, czego przykładem jest Karol Bunsch, który w 1940 r. rozpoczął pisanie powieści 
historycznych i kontynuował pracę do końca wojny, dzięki czemu np. "Dzikowy skarb" mógł się 
ukazać w 1945 roku. 
 
 
Emigracja: 
 
W obozie polskiej literatury nie może zabraknąć literatury emigracyjnej. Od 1939 r. na Zachodzie 
i na Wschodzie powstawały utwory dwudziestowiecznych tułaczy i pielgrzymów, w tonacji 
tragicznej, pesymistycznej, płynące ze świadomości poniesionej klęski, jak też mobilizujące do 
walki i zawierające przemyślenia nad przyszłym losem Polski. Już w 1941 r. ukazał się w Szkocji 
zbiór wierszy dziewięciu autorów pt. "Marsz odwetowy. Poezja żołnierska". W antologii "Poezja 
karpacka. Zbiór wierszy Brygady Strzelców Karpackich" (Jerozolima 1944) znalazły się m.in. 
wiersze Mariana Hemara, Artura Międzyrzeckiego, Stanisława Młodożeńca. Wiersze te oddawały 
przeżycia polskich żołnierzy w pustynnych warunkach, podobnie jak teksty liryczne 
opublikowane w poetyckiej antologii "Azja i Afryka" (1944). Poetyckim echem walk na Półwyspie 
Apenińskim były wiersze z antologii "Nasze granice w Monte Cassino" (Rzym 1945), gdzie 
znalazły się utwory m.in. W. Broniewskiego, a także pieśń Feliksa Konarskiego "Czerwone maki 
na Monte Cassino". Własne zbiory wierszy wydali m.in.: Artur Międzyrzecki, Marian 
Czuchnowski, Stanisław Młodożeniec, Kazimierz Wierzyński, Antoni Słonimski, Julian Tuwim. 
 
Znacznie mniej powstało utworów prozatorskich i należały do nich m.in.: M. Kuncewiczowej 
"Klucze" (Londyn 1943), S. Zahorskiej "Warszawa-Lwów 1939", T. Parnickiego "Srebrne orły" 
(Jerozolima 1943), K. Pruszyńskiego "Droga wiodła przez Narwik" (Londyn 1941), J. Meissnera 
"Żądło Genowefy" (Edynburg 1943), A. Fiedlera "Dywizjon 303" (Londyn 1942), reportażowe 
i publicystyczne książki M. Czuchnowskiego "Z Moskwy do... Moskwy" (Londyn 1944), "Z ziemii 
włoskiej do Polski" (Londyn 1944) i "Cofnięty czas" (Londyn 1945). O wrześniu 1939 napisał trzy 
książki reportażowe Melchior Wańkowicz: "Te pierwsze walki" (Bukareszt 1940), "Wrześniowym 
szlakiem" (Palestyna 1944) i "Wrzesień żagwiący" (Londyn 1947). Wańkowicz wydał także 
trzytomowy reportaż "Bitwa o Monte Cassino" (Rzym 1945-1947). 
 
 
Literatura polska po wojnie - kraj: 
 
Zaraz po wojnie rozwija się literatura wciąż pozostająca w zasięgu oddziaływania tejże wojny. 
Tragiczne przeżycia okupacyjne i obozowe - zarówno z obozów hitlerowskich, jak i z sowieckich 
łagrów - dają podstawy do napisania takich utworów jak: "Medaliony" Z. Nałkowskiej, 
"Opowiadania" T. Borowskiego, "Inny świat" G. Herlinga-Grudzińskiego. W kręgu twórczości 
powojennej pozostaje też poezja T. Różewicza. 
 
 
Socrealizm 
 
Socrealizm, czyli realizm socjalistyczny, kierunek określany jako metoda twórcza, obowiązujący 
w ZSRR od 1934 r. we wszystkich dziedzinach sztuki, następnie przeniesiony do innych państw 
socjalistycznych. Proklamowany na Zjeździe Związku Literatów Polskich w styczniu 1949 r. 
w Szczecinie, obowiązywał do połowy lat 50. Podporządkowywał sztukę działalności 
propagandowej partii komunistycznej, nawiązując pozornie do nurtu realistycznego (patrz hasło: 
realizm). Literaci tworzący w stylu socrealistycznym: poeci - A. Ważyk, W. Broniewski, W. 
Woroszylski, A. Mandalian i in.; pisarze - T. Konwicki ("Przy budowie"), A. Ścibor-Rylski 
("Węgiel"), K. Brandys ("Obywatele"), I. Newerly ("Pamiątka z Celulozy"). Ludzie ci wiązali się 
z ideologią komunistyczną bądź z przekonania (np. W. Broniewski lub J. Andrzejewski, który 
odciął się później do swej wczesnej twórczości), bądź też dlatego, że nie widzieli innej 
możliwości dalszego życia i tworzenia (np. Tadeusz Borowski, który, nie mogąc się jednak 
odnaleźć w rzeczywistości, w 1951 r. popełnił samobójstwo). 
 
 
Przełom październikowy: 
 
W wyniku zmian w partii komunistycznej po śmierci Stalina w 1953 r. nastąpiła tzw. odwilż 
(1954-55), która okazała się początkiem procesu przemian systemowych. Pojawiły się wówczas 
pierwsze przejawy zelżenia ucisku, m.in. pierwsze próby krytyki systemu totalitarnego, 
rozluźnienia cenzury. Proces ten osiągnął swoje apogeum w 1956 r., kiedy nastąpił tzw. przełom 
październikowy (partia krytykuje rządy Stalina, zmienia się ekipa rządząca w Polsce, zamieszki 
w Poznaniu, powstanie w Budapeszcie). 
 
Literatura obrachunków październikowych - zbiorowa analiza "zniewolenia umysłu", tłumaczenie 
się pisarzy z socrealizmu lub próby nadania systemowi "ludzkiej twarzy": J. Andrzejewski 
"Ciemności kryją ziemię", J. Iwaszkiewicz "Wzlot", A. Ważyk "Poemat dla dorosłych", "Matka 
Królów" K. Brandysa. Do literatury obrachunkowej należą też utwory satyryczno-groteskowe, 
m.in. opowiadania Andrzejewskiego z tomu "Złoty lis" lub "Słoń" S. Mrożka. 
 
 
Debiuty 1956 r.: 
 
Debiuty 1956 r. - wystąpienie twórców młodszego pokolenia, m.in. poetów - A. Bursy, 
S. Grochowiaka, T. Nowaka; pisarzy - M. Hłaski S. Odojewskiego, E. Stachury; dramatopisarzy - S. 
Mrożka i in. 
 
 
"Nasza mała stabilizacja": 
 
"Nasza mała stabilizacja" - lata 60. w literaturze. Nazwa pochodzi od tytułu dramatu T. Różewicza.
Powstaje wówczas literatura antysocrealistyczna, ukazująca zubożenie wartości w świecie, 
w którym panuje względny spokój, krytykuje peerelowską społeczność - bezwolną i nijaką, 
pozbawioną tradycji, skorumpowaną. 
 
 
Polski egzystencjalizm: 
 
Nurt egzystencjalny (patrz hasło: egzystencjalizm) w Polsce (nawiązania głównie do A. Camusa) 
- lata 60.: W. Gombrowicz, K. Brandys, S. Mrożek ("Tango"), poezja M. Białoszewskiego. 
 
 
Współczesny klasycyzm: 
 
Odwrót od awangardy w poezji polskiej, zwrot ku tradycji, wartościom trwałym, wyrosłym 
z dziedzictwa kultury śródziemnomorskiej. Obiektywizowanie przeżyć, łączenie języka 
poetyckiego z filozoficznym dyskursem, opanowanie patosu i wzruszeniaironicznym dystansem. 
Poetami klasycystami XX w. są: Cz. Miłosz, W. Szymborska, Z. Herbert. 
 
 
Marzec 1968: 
 
Konflikt między władzą a narodem nie umilkł w 1956 r., ale stopniowo narastał. Okazało się, że 
ściśle kontrolowane, ograniczone swobody nikogo nie satysfakcjonują, zaś "nasza mała 
stabilizacja jest może snem tylko", jak pisał Różewicz. Wydarzenia polityczne przełomu 1967/68 
były tego świadectwem: poruszenie w Czechosłowacji w marcu 1968 r. i interwencja wojsk 
Układu Warszawskiego, wystawienie III cz. "Dziadów" w reż. K. Dejmka w Teatrze Narodowym 
w Warszawie w listopadzie 1967 r. i zawieszenie przedstawienia przez cenzurę w lutym 1968 r. 
wywołało falę protestów studentów i profesorów w marcu '68. W wyniku zamieszek wiele osób 
zostało aresztowanych, profesorowie potracili posady, zaś rzesza studentów została wyrzucona 
z uczelni. Władze, chcąc zrzucić z siebie odpowiedzialność za zamieszki, rozpoczęły kampanię 
antysemicką, w wyniku której nasz kraj opuściło wiele osób pochodzenia żydowskiego. 
 
Reakcją na te wydarzenia była twórczość S. Barańczaka na emigracji, poezja Herberta, 
Krynickiego, Zagajewskiego (patrz hasło: Nowa Fala). 
 
 
Przełom 1976 r. 
 
Rok 1976 zapoczątkował okres przemian, które doprowadziły do zlikwidowania komunistycznego 
modelu kultury opartego na ograniczeniach cenzury. Tworzy się Komitet Obrony Robotników 
(KOR) - ofiar strajkowych represji. Powstają czasopisma niezależne (np. "Zapis"), 
pozacenzuralny obieg literatury. Poezja pokolenia '68 wchodzi w fazę jawnej polityczności, 
przeciwstawiając się poczynaniom władzy, np. tomy poetyckie Barańczaka "Ja wiem, że to 
niesłuszne" (1977), "Tryptyk z betonu, zmęczenia i śniegu" (1980). Tradycję pisarstwa, które jest 
sumieniem narodu, wznawia podziemna twórczość Tadeusza Konwickiego ("Mała apokalipsa") 
oraz Andrzeja Szczypiorskiego ("Początek"). 
 
 
Literatura faktu: 
 
Najsłynniejszym reporterem w powojennej historii Polski jest M. Wańkowicz, zaś w jego ślady 
poszli: Ryszard Kapuściński ("Wojna futbolowa", "Cesarz", "Imperium") i Hanna Krall ("Zdążyć
przed Panem Bogiem"). 
 
 
Literatura stanu wojennego: 
 
Sprzeciw wobec władzy osiąga swoje apogeum w czasie stanu wojennego (1981-83), kiedy 
następuje nasilenie tendencji antyrządowych i antyustrojowych ("Solidarność"). Sytuacja ta 
niewiele się zmieniła po zniesieniu stanu wojennego w 1983 r. i trwała aż do przełomu w 1989 r. 
Nie zabrakło w tym sprzeciwie literatury. Działają wówczas poeci: S. Barańczak, Z. Herbert 
("Raport z oblężonego miasta" 1982), M. Białoszewski ("Kabaret Kici Koci"). 
















 
 
Po przewrocie '89: 
 
Tworzą nadal ci, którzy przetrwali lata socjalizmu w Polsce i na emigracji (niektórzy wracają do 
Polski), m.in.: Cz. Miłosz, W. Szymborska, Z. Herbert, S. Barańczak, S. Mrożek, T. Konwicki, 
W. Myśliwski, S. Lem, E. Lipska, A. Zagajewski. Wkraczają również młodzi twórcy, tacy jak: 
Tomasz Jastrun, Olga Tokarczuk, Bronisław Maj. 
 
 
Literatura emigracyjna: 
 
Wielu twórców II wojna zastała poza granicami kraju, wielu też w latach Polski Ludowej 
skorzystało z możliwości wyjazdu za granicę i pozostało tam na stałe. Wielkim ośrodkiem 
literatury emigracyjnej był Paryż, gdzie wokół pisma "Kultura" skupiło się wielu wybitnych 
literatów, m.in. Gustaw Herling-Grudziński (twórca "Innego świata", "Wieży"). Za granicą tworzył 
też Cz. Miłosz ("Rodzinna Europa", "Dolina Issy"), laureat literackiej Nagrody Nobla w 1980 r., W. 
Gombrowicz ("Trans-Atlantyk" 1953) i in. 
 
 
 
Literatura światowa 
 
Wpływ historii na literaturę: 
 
Druga wojna światowa i czasy okupacji wycisnęły swoje piętno nie tylko na naszym życiu 
literackim w latach 1939-1945 i polskiej literaturze powojennej. Doświadczenia wojenne formowały 
także świadomość literacką pisarzy obcych i wpłynęły na kształt współczesnej kultury oraz 
literatury światowej. Zbrodnie wojenne wywoływały wstrząs i przerażenie, ujawniły, do czego był 
zdolny współczesny człowiek. Skalę moralnego upadku homo sapiens pogłębiło zrzucenie bomby 
atomowej na Hiroszimę i Nagasaki. Fakty te wywołały ogólny niepokój o biologiczny byt narodów. 
Realne zagrożenie życia i cywilizacji kierowało myśl ludzką, podobnie jak sumienie i wyobraźnię 
pisarską, ku bardzo rozmaitym, często pesymistycznym wnioskom. 
 
 
Egzystencjalizm 
 
Egzystencjalizm, uformowany przez takich myślicieli i pisarzy, jak Jean Paul Sartre i Albert 
Camus, był wyrazem sytuacji kultury po kataklizmie drugiej wojny światowej, który spowodował 
załamanie przekonań humanistycznych, wiarę w dobro i piękno człowieka. Literatura 
egzystencjalistyczna podjęła próbę uratowania wartości ludzkich, dała intelektualny obraz 
sprzeczności epoki, która obfitowała w czyny zbrodnicze i haniebne, ale też w akty 
szlachetności, poświęcenia i bohaterstwa. Najważniejszą wartością dla egzystencjalizmu jest 
ludzkie, jednostkowe istnienie. 
 
Jean Paul Sartre wywierał wpływ na postawy życiowe, modę, obyczaj i sposób życia środowisk 
młodzieżowych i artystycznych. Poglądy teoretyczne egzystencjalizmu wyłożył w dziele "Byt 
i nicość" (1943). Sartre napisał i ogłosił ponadto zbiór opowiadań "Mur", powieść "Drogi 
wolności", dramaty: "Muchy", "Ladacznica z zasadami", "Diabeł i Pan Bóg" oraz liczne eseje. 
 
Albert Camus jest autorem takich znanych powieści, jak "Obcy" (1942), "Dżuma" (1947), 
"Upadek" (1956), a także opowiadań, dramatów i esejów. W "Dżumie" podejmuje problematykę 
współczesności, analizując prawdopodobne wypadki wywołane straszliwą epidemią. Trudny 
humanizm tej powieści polega na tym, że zło nie jest w stanie zniszczyć wewnętrznych wartości 
człowieka, gdyż ten wyraża siebie samego w pracy, wysiłku i cierpieniu. 
 
 
Personalizm 
 
Również we Francji rozwinął się szeroko inny kierunek filozoficzny - personalizm, reprezentowany 
przez Jacquesa Maritaina i Emmanuela Mouniera, opierający się na założeniu, że rozwój 
osobowości człowieka jest celem życia jednostki i społeczeństwa. W centrum zainteresowania 
znalazła się osoba ludzka. Podlega ona wprawdzie determinizmowi świata fizycznego, lecz jej 
dusza, zdolna do bezpośredniego komunikowania siebie, jest kierowana ku drugiej osobie i w niej 
istnieje, ku światu - i w nim istnieje. Ta szkoła myślenia prowadzi ku radości egzystencji. 
 
 
Literatura niemiecka: 
 
Tomasz Mann 
 
Literaturę niemiecką najchlubniej reprezentuje Tomasz Mann, który w końcowej fazie twórczości 
ogłosił "Doktora Faustusa". Główny bohater dzieła jest uosobieniem dramatu współczesnej sztuki 
i dramatu kultury niemieckiej, ginącej w mrokach faszyzmu. 
 
 
Bertold Brecht 
 
Ciekawą indywidualnością w kulturze niemieckiej był także poeta, dramaturg i prozaik Bertold 
Brecht ("Opera za trzy grosze", "Matka Courage i jej dzieci", "Strach i nędza Trzeciej Rzeszy", 
"Kaukaskie kredowe koło"), obrońca prostych ludzi, twórca teatru społecznie zaangażowanego. 
 
Postępowe, antyfaszystowskie idee głosili także inni wielcy pisarze niemieccy (np. Gunter Grass 
- "Blaszany bębenek"). 
 
 
Proza amerykańska: 
 
Z dużym zainteresowaniem przyjęła Europa ciekawą i bujnie rozwijającą się prozę amerykańską 
za sprawą takich pisarzy, jak Ernest Hemingway ("Komu bije dzwon", "Za rzekę, w cień drzew", 
"Stary człowiek i morze") i William Faulkner ("Niepokonane", "Wielki las"). 
 
Interesującymi twórcami amerykańskimi byli również prozaicy młodszego pokolenia o wyczulonej 
wrażliwości na samotność i bunt młodych. Należeli do nich m.in. Robert Penn Warren 
("Gubernator"), Jerome D. Salinger ("Buszujący w zbożu"), Truman Capote ("Inne głosy, inne 
ściany", "Harfa traw", "Śniadanie u Tiffany"ego", "Z zimną krwią"), John Updike ("Centaur"), Irvin 
Shaw ("Młode lwy"), James Jones ("Stąd do wieczności"), Joseph Heller ("Paragraf 22"), William 
Styron ("Pogrążyć się w mroku"), Saul Bellow ("Herzog"), a także emigranci z Europy żyjący 
w Stanach Zjednoczonych: Isaac Bashevis Singer ("Dwór", "Spuścizna", "Magiczna moc"), 
Vladimir Nabokov ("Lolita", "Przejrzystość rzeczy"), Jerzy Kosiński ("Malowany ptak", "Kroki"), 
Joseph Brodsky, poeta, eseista, tłumacz. W dziedzinie dramatu światowy sukces odnieśli: 
Tennessee Williams ("Szklana menażeria", "Tramwaj zwany pożądaniem"), Artur Miller ("Śmierć 
komiwojażera", "Czarownice z Salem"), Edward Albee ("Kto się boi Wirginii Woolf?"). 
 
 
Literatura radziecka: 
 
Istotny wkład do współczesnej literatury światowej wnieśli pisarze radzieccy. Literatura radziecka, 
począwszy od lat sześćdziesiątych, zaczęła zmieniać swoje oblicze, odsłaniając konflikty 
współczesnego życia, pokazując margines społeczny, wyjałowienie duchowe społeczeństwa, aby 
w końcu ukazać efekty totalitarnego ustroju w postaci obozów pracy istniejących od lat 
dwudziestych. 
 
Kolejno odkryto i udostępniono "Mistrza i Małgorzatę" (1967) Michaiła Bułhakowa; twórczość 
Andrieja Płatonowa, podejmującego wnikliwą analizę psychologiczną ludzi epoki porewolucyjnej; 
zaczęto publikować utwory Siergieja Załygina ("Nad Irtyszem", "Komisja") o problemach wsi 
syberyjskiej; Walentina Rasputina ("Żyj i pamiętaj", "Pożegnanie z Matiorą") ukazującego 
dramaty wydziedziczonych z rodzinnej ziemi; Czyngisa Ajtmatowa ("Biały statek", "Dżamila", 
"Żegnaj, Gulsary!", "Dzień dłuższy niż stulecie") zanurzającego swoją prozę w scenerii rodzinnej 
Kirgizji i rozważającego wielkie zagadnienia moralne o uniwersalnym znaczeniu; Wasilija 
Szukszyna, mistrza małych form prozatorskich ("Rozmowy przy jasnym księżycu"), reżysera 
i aktora, twórcy głośnego filmu "Kalina czerwona", w którym po raz pierwszy został ukazany 
margines społeczny jako przykład kosztów wykorzenienia człowieka z jego środowiska 
i obyczajowości. 
 
 
Aleksander Sołżenicyn 
 
Zjawiskiem nowym, chociaż od dawna znanym czytelnikom Europy i Ameryki, była twórczość 
Aleksandra Sołżenicyna, datująca się od opublikowania w 1962 r. opowiadania "Jeden dzień
Iwana Denisowicza", a następnie wielkiej opowieści o radzieckich łagrach "Archipelag Gułag". 
 
 
Poeci radzieccy 
 
Do ciekawych zjawisk literackich należy poezja Anny Achmatowej, Borysa Pasternaka, Osipa 
Mandelsztama, Maryny Cwietajewej. Z młodszych poetów, wyczulonych na problematykę 
moralną, wymienić należy Borysa Słuckiego, Bułata Okudżawę, Eugeniusza Jewtuszenkę, Bellę 
Achmadulinę i Andrieja Wozniesienskiego.