Sztuka barokowa
 
Ramy czasowe i geograficzne: 
 
Sztuka baroku rozwijała się od około 1600 roku do mniej więcej połowy XVIII wieku, ogarniając 
swym zasięgiem niemal wszystkie kraje Europy, a także Amerykę Środkową i Północną 
z Meksykiem (od roku 1521 - po podboju przez Corteza - była to posiadłość hiszpańska). Styl 
barokowy ze względu na sztukę sakralną najsilniej objawił się w krajach katolickich. 
 
Przyczyny załamania się światopoglądu renesansowego: 
 
Pogodna, harmonijna sztuka odrodzenia była odbiciem wewnętrznego spokoju człowieka, który 
nie wchodząc w konflikt z Kościołem, mógł poznawać świat, przyrodę i rządzące nią prawa. 
Spokój ten zburzyła reformacja. Zapoczątkowana w roku 1517 przez Marcina Lutra, rychło 
ogarnęła wiele krajów Europy. Podając w wątpliwość wiele podstawowych prawd wiary 
głoszonych przez Kościół katolicki, protestanci w umyśle człowieka późnego odrodzenia zasiali 
wątpliwości, każąc mu na nowo rozważyć swój stosunek do religii i do świata. Wpływy kościoła 
katolickiego uległy w Europie znacznemu ograniczeniu. Idee protestantyzmu dotarły do wielu 
krajów, a w niektórych (Niemcy i Holandia) stały się obowiązujące. 
 
Sztuka kontrreformacyjna: 
 
W roku 1545 na soborze trydenckim Kościół katolicki przystąpił do przeciwdziałania, powołując 
do walki z herezją również sztukę. Na pewno nie nadawała się do tego celu pogodna, spokojna 
i bliska człowiekowi sztuka odrodzenia. Teraz sceny religijne miały być malowane w taki sposób, 
aby człowiek poczuł się wobec nich mały, kruchy i bezradny. Był to zarazem okres, gdy po 
latach wzrostu znaczenia mieszczaństwa na powrót dochodzi do głosu magnateria. Wielcy 
feudałowie doskonale rozumieli, że okazałość ich rezydencji, wyposażonych w niezmierne 
bogactwo malarskich i rzeźbiarskich ozdób, podniesie ich znaczenie wobec podwładnych. 
 
Zasadnicze cechy sztuki barokowej: 
 
Zarówno więc władzy kościelnej, jak i świeckiej zależało na spotęgowaniu oddziaływania 
obrazów, rzeźb i budowli. Dokonano tego, mówiąc najogólniej, przez zastąpienie statycznej 
kompozycji renesansu kompozycją dynamiczną, wyrażającą gwałtowny ruch oraz przez 
spotęgowanie działania kontrastów światłocieniowych, tworzących nastrój niepokojącej 
tajemniczości. W sztuce, wyrażającej dotychczas radość płynącą z bezpieczeństwa człowieka 
wobec Boga i władzy, pojawił się niepokój i dramat. Artyści barokowi dążyli do oddania 
niezwykłości sytuacji życiowej człowieka, dlatego sztuka ich jest zawiła, pełna niejasności 
i przesycona nadmiernie rozbudowaną ornamentyką. Pierwszym zadaniem tej sztuki było 
olśnienie odbiorcy, postawienie go w stan osłupienia. Stąd termin "barok" - w języku portugalskim 
słowo "barocco" oznacza udziwnioną, nieregularną perłę. 

Owa barokowa niezwykłość wyniknie przede wszystkim z ograniczenia treści utworów 
i rozbudowania form jej wyrazu (przerost formy nad treścią). Pragnienie olśnienia i zaskoczenia 
czytelnika widoczne jest w stosowaniu przez poetów wyszukanych porównań,przenośni, 
omówień, epitetów, gry słów, czy mnożeniu określeń na ten sam temat. Mistrzem wykwintnej 
formy był włoski poeta Giambatista Marini, którego styl, nazwany marinizmem, naśladowali poeci 
całej zachodniej Europy. Główne cechy sztuki barokowej to: 
 
   - "Piękno jest wielorakie" (G. Bruno) - nie ma jednego, ściśle określonego kanonu piękna
   - nieregularność, dziwność, zawiłość, złudzenie
   - bogata ornamentyka (często prowadzi do przerostu formy nad treścią)
   - operowanie kontrastami, np. zestawienie miłości i śmierci
   - ekspresja, poruszenie
   - zmysłowość
 
Architektura: 
 
Po soborze trydenckim Kościół katolicki przyjął podstawowe założenia, jakie powinny rządzić 
sztuką. Realizację postulatów nowej sztuki zlecono niedawno powstałemu zakonowi jezuitów, tak 
więc barok stał się stylem jezuickim, wypracowanym w Rzymie pod czujnym okiem papieża. 
Wzorem dla wszystkich kościołów jezuickich był kościół Il Gesu w Rzymie, kształtem zbliżony 
do bryły kościołów renesansowych, natomiast różniący się od nich bogato zdobioną fasadą. 
Wzorzec Il Gesu powielany był we wszystkich krajach katolickich, a głównie we Włoszech, 
Hiszpanii, Flandrii i Polsce. 
 
Z budownictwa sakralnego i architektury rezydencji arystokratycznych nowy styl przeniósł się 
w Polsce do dworów szlacheckich i kamienic mieszczańskich. Rezydencje magnackie z tego 
okresu stanowią wspaniałe, doskonale przemyślane i skomponowane zespoły. Linii budynku 
odpowiadają nie tylko wnętrza, ozdobione herbami, sztukateriami i malowidłami ściennymi, ale 
i całe otoczenie, w szczególności ogród, założony i przecięty alejkami tak, aby wydobyć 
i podkreślić piękno pałacowej architektury. Do najważniejszych zabytków barokowych w Polsce 
należy m.in. Zamek Królewski w Warszawie. 
 
Malarstwo: 
 
Styl barokowy w malarstwie osiągnął szczyty ekspresji i przesycenia zmysłowością. Świat 
poruszony, uchwycony w chwili przeobrażeń odzwierciedlał przekonanie o niestałości 
wszechrzeczy, o szybkim upływaniu strumienia życia. Bogata kolorystyka, iluminacje świetlne 
służyły udziwnieniu rzeczywistości, ukazaniu jej w tajemniczy, mroczny sposób. Mistrzostwo 
w operowaniu światłocieniem osiągnął Caravaggio (autor słynnego "Złożenia do grobu"), 
Rembrandt i inni mistrzowie holenderscy przeniknęli tajemnice wnętrza człowieka, Velazquez 
sportretował hiszpański dwór królewski, zaś Rubens ukazał w całym przepychu bogactwa 
cielesności i zmysłowości. 
 
Rzeźba: 
 
Główną cechą rzeźby barokowej jest ekspresja, uchwycenie ruchu. Najlepiej uwidocznia się to 
w rzeźbiarstwie Berniniego ("Ekstaza św. Teresy", "Dawid", "Apollo i Dafne"), mistrza włoskiego, 
który jest również autorem gigantycznego Baldachimu nad ołtarzem głównym w bazylice św. 
Piotra w Rzymie. Zdobnictwo barokowe to przede wszystkim wystrój kościołów: płaskorzeźby, 
stiuki, niezwykle bogato ustrojone ołtarze, złote anioły, ornamenty roślinne i mitologiczne, glorie 
promieniste nad obrazami w ołtarzach itd. 

Podsumowanie: 
 
W rozwoju sztuki barokowej Polska nie różniła się od innych krajów europejskich. I u nas 
widoczny jest kryzys ideałów renesansu - spokojna, klasyczna harmonia między treścią a formą 
ulega olśniewającemu bogactwu formy, logiczna konstrukcja całości (w literaturze czy 
architekturze) staje się mniej istotna niż dekoracyjność wyglądu. 
 
Należy od razu zaznaczyć, że forma dzieł barokowych w różnych krajach prezentowała się 
rozmaicie. Budowle najbardziej okazałe i najbardziej zdobione wznoszono np. w Niemczech oraz 
w Hiszpanii i jej amerykańskich posiadłościach, najskromniejsze w Anglii i Francji, gdzie 
renesansowa harmonia form nigdy nie poszła w zapomnienie. 
 
 
Lektura dodatkowa: 
 - J.R. Triado, "Klucze do sztuki baroku"
 - W. Tomkiewicz, "Sztuka baroku"
 - M. Levey, "Od Giotta do Cezanne'a. Zarys historii malarstwa zachodnioeuropejskiego"