POZYTYWIZM - ogólna charakterystyka epoki
 
Główne cechy ideologii pozytywistycznej: 
 
Pozytywizm wywodził się z nurtu filozoficznego oświecenia, który przeciwstawiał się metafizyce, 
a więc wszelkim teoriom idealistycznym, nienaukowym, trudno przyswajalnym przez umysł 
ludzki, a budował wiedzę o świecie na badaniu faktów dostępnych rozumowi i sprawdzalnych 
empirycznie. 

Rozwój pozytywizmu w Europie przypada na lata czterdzieste - siedemdziesiąte XIX w. Są to 
czasy gwałtownego rozwoju nauk i techniki, który to rozwój pozwala człowiekowi wierzyć 
w niemal nieograniczone możliwości rozumu ludzkiego w wykrywaniu praw rządzących przyrodą, 
życiem jednostek i grup społecznych. 
 
Pozytywiści widzą społeczeństwo jako wytwór przyrody, w którym rządzą takie same prawa jak 
w świecie zwierzęcym lub jakimkolwiek organizmie żyjącym. Drogę ku postępowi, ku szczęściu 
społeczeństw, widzą w rozwoju nauki, która jest w stanie zmienić los jednostek, jak i wnieść na 
wyższy stopień rozwoju całe społeczności i państwa. Ów kult nauki, zaufanie do jej możliwości 
i znaczenia nazywamy scjentyzmem. To w tym czasie dokonuje swych odkryć w biologii 
i medycynie Pasteur, w chemii Berthelot, zaś Darwin tworzy podstawy teorii ewolucji (patrz hasło:
ewolucjonizm). Światło i elektryczność wprzęgnięto w służbę człowieka, dokonano wielkich 
odkryć w dziedzinie optyki (mikroskop), archeologii i prehistorii. 
 
Ramy czasowe polskiego pozytywizmu: 
 
Za datę początkową pozytywizmu uznaje się rok 1863. Rok ten znamienny jest z tego względu, 
że był to rok wybuchu i upadku powstania styczniowego. Za granicę końcową można uznać 
w przybliżeniu ostatnie lata XIX w., kiedy pojawiają się kolejne, nowe założenia programowe 
w literaturze i sztuce. 
 
Tło historyczne pozytywizmu w Polsce: 
 
Zrodzony w epoce romantycznej mesjanizm widział Polskę jako kraj przeznaczony do spełnienia 
wielkiej misji odrodzenia Europy, a Polaków jako naród wybrany, otoczony szczególną opieką 
boską, powołany do podjęcia przewodniej roli w życiu Europy. Klęska powstania styczniowego 
1863 r. była dowodem, jak bardzo nam daleko do realizacji tak wzniosłych celów. Pokonany 
politycznie kraj, mocno zapóźniony w rozwoju ekonomicznym i społecznym, gdy cała Europa 
przeżywa wspaniały rozkwit cywilizacji, wlec się może jedynie w ogonie państw wolnych 
i budujących dobrobyt swych obywateli. Zrozumiało to młode pokolenie Polaków i zaczęło głosić 
nowe, inne sposoby ratowania ojczyzny. 
 
Powstanie zdecydowanie wpłynęło na mentalność ludzi. Uznano, że dalsza walka zbrojna w tych 
warunkach nie ma sensu. Za główny cel postawiono sobie ekonomiczny i kulturalny rozwój kraju. 
W tym okresie bowiem wzmogły się zabiegi zaborców mające na celu wynarodowienie Polaków. 
Szczególnie widoczne to było w zaborze rosyjskim i pruskim. Zabór austriacki cieszył się
znacznie większą wolnością myśli, lecz za to zacofanie ekonomiczne było tu ogromne (bieda 
galicyjska). To skierowanie całego wysiłku na pracę miało zachować tożsamość narodową 
i odtworzyć siły, które przecież uległy znacznemu osłabieniu po powstaniu. 
 
Postawę polityczną pokolenia popowstaniowego kształtuje przede wszystkim hasło "nie dajmy 
się wyniszczyć". Kolejne klęski zrywów zbrojnych zrodziły pewność, że naród jest za słaby, by 
móc liczyć na zwycięstwo w walce z zaborcami. Stąd też zrezygnowano z walki 
narodowowyzwoleńczej, z działalności konspiracyjnej na rzecz tzw. trzeźwości politycznej, która 
daje szansę utrzymania się w jedności i możliwość rozwoju narodu włączonego w organizm 
polityczny państw zaborczych. 
 
Rola polskiej literatury i prasy pozytywistycznej: 
 
Literatura miała w dziedzinie propagowania tych haseł ogromny, wręcz kluczowy udział. Poprzez 
wszelkie utwory literacki, także poprzez publicystykę głoszono program mający podnieść Polskę.
Rosnący prestiż prasy łączył się ściśle z rozwojem cywilizacji, i to nie dlatego, że 
unowocześnia się technika druku i powstają szybkie sposoby przekazywania informacji, lecz 
również dlatego, iż prasa stanowi potężny środek upowszechniania i popularyzowania zdobyczy 
cywilizacyjnych. W tym też sensie prasa służyła ideom pozytywistycznym. Ówczesne 
dziennikarstwo spełnia bowiem różne funkcje społeczne: propaguje program "pracy organicznej"
i "pracy u podstaw", wychowuje nowego czytelnika, dając mu niezbędny zasób wiedzy 
i kształtując jego przekonania. Istotną rolę odegrała prasa jako czynnik demokratyzujący 
stosunki społeczne, wpływając na rozszerzenie kręgu czytającej publiczności o warstwy słabo 
dotąd uczestniczące w kulturze. Sytuacja kraju pod zaborami dodatkowo wzmacniała znaczenie 
prasy, która musiała zastępować nieistniejące instytucje kulturalne, oświatowe i naukowe. 
 
Sytuacja w Galicji: 
 
Duże swobody polityczne. Wpłynęło to na rozwój szkół i instytucji kulturalnych. W Krakowie i we 
Lwowie działały polskie uniwersytety, powstała Akademia Umiejętności, polskie teatry 
i wydawnictwa miały dość szerokie pole działania. Z drugiej strony władze austriackie widziały 
nasze ziemie przede wszystkim jako zaplecze gospodarcze i dlatego faworyzowały polskie 
ziemiaństwo. Warstwa ta przybrała wiernopoddańczą postawę wobec Austrii. 
 
Arystokracja wysłała list do cesarza poddający Galicję we władanie cesarza. Podobnie było 
z "Teką Stańczyka" (autorstwa czołowych naukowców i publicystów), w której nawoływano do 
całkowitego posłuszeństwa władzom. Organem prasowym "stańczykowców" był krakowski 
"Czas". Położenie mas chłopskich było tragiczne. 
  
Sytuacja w zaborze pruskim: 
 
Sytuacja Polaków była znacznie gorsza. Szczególnie pod rządami kanclerza Bismarcka zabór 
pruski podlegał wyniszczającej germanizacji. Ograniczono działalność kulturalną, oświatową, 
społeczną oraz utrudniono osiedlanie się na nowych terenach. 

Sytuacja w zaborze rosyjskim: 
 
Klęska powstania styczniowego, które rozegrało się głównie na tych terenach, sprowadziła na 
Królestwo szczególne represje. Polacy zostali usunięci z pracy w administracji, językiem 
urzędowym stał się rosyjski, rusyfikacją objęto szkoły i urzędy. Warszawa przestała być stolicą, 
byłym powstańcom konfiskowano majątki, cenzurowano prasę, wydawnictwa i spektakle 
teatralne. 
 
Nowe idee i koncepcje: 
 
Młode pokolenie odwróciło się od szczytnych ideałów romantyzmu, zarówno od przekonania, że 
"Polska jest Chrystusem" czy "Winkelriedem narodów", jak i od nakazów konieczności walki 
z wrogiem, nie przyjmując ani metody "lisa", ani "lwa". Chcąc obudzić naród z marazmu, 
z atmosfery zniechęcenia i beznadziejności, przekonać, że i w takiej, jak nasza sytuacji, można 
szukać dróg uratowania Polski, głoszono konieczność pracy nad podniesieniem stanu 
gospodarki, poziomu materialnego i moralnego społeczeństwa. Tak więc, ogólnie mówiąc, 
w epoce romantyzmu naczelnym hasłem była walka, w pozytywizmie - praca. 
 
Pozytywiści polscy na plan pierwszy wysunęli dwa zasadnicze hasła programowe: "pracy 
u podstaw" i "pracy organicznej": 
 
1. Praca organiczna 
 
Herbert Spencer wysunął koncepcję traktowania społeczeństwa jako żywego organizmu, którego 
właściwe funkcjonowanie może zapewnić tylko prawidłowa działalność wszystkich organów. 
A więc, by społeczeństwa osiągały coraz wyższe stadia rozwoju, muszą pomnażać swe 
bogactwa, doskonalić wszystkie dziedziny gospodarki i kultury. Dlatego propagować trzeba 
działalność ludzi z inicjatywą, z konkretnym fachem w ręku, przedsiębiorczych dziedziców, 
pomysłowych i wykształconych inżynierów, gdyż w nich jest droga prowadząca do aktywizacji 
innych, do podniesienia i unowocześnienia gospodarki i wreszcie do ogólnego dobrobytu kraju. 
Należało więc wszczepić narodowi zasadę utylitaryzmu, by przekonać o konieczności działania 
na rzecz wspólnego dobra. W ówczesnej prasie tak definiowano tę zasadę: "Utylitaryzm to owa 
wielka społeczna zasada, która nakazuje człowiekowi być użytecznym wszędzie i zawsze, uczy 
stawiać sobie jasno określony cel i ku niemu wytrwale zmierzać". 
 
2. Praca u podstaw 
 
Pozytywiści rozumieli konieczność pracy na rzecz najbiedniejszych i najbardziej upośledzonych 
warstw narodu, które, mając możność normalnego życia, swoją pracą pomnożą bogactwo 
ogólnonarodowe. Sięgnąć należało więc do tych, którzy, zajmując miejsce u podstaw 
społeczeństwa, stać się mogą mocnym i trwałym filarem. Kierowano więc apele do warstw 
wykształconych, do nauczycieli, lekarzy, społeczników, by "szli w lud", zbliżyli się do problemów 
wsi, wydobyli ją z wiekowego zacofania, podnieśli stan zdrowotny jej mieszkańców i uświadomili 
im rolę, jaką mogą spełnić w odbudowywaniu siły narodu. 
 
Podobną troską otoczono rodzący się proletariat, wyzbytą majątków szlachtę, biedotę bez 
zawodu, nawołując do konkretnego działania, do szukania sposobu polepszenia ich losu, gdyż 
"każdy mieszkaniec kraju obdarzon jest od natury uzdolnieniem, które zdrowe pojmowanie dobra 
ogólnego spożytkować może". Głoszono przy tym hasła emancypacji kobiet, które pozbawione 
były praw społecznych, i asymilacji Żydów, którym starano się umożliwić ludzką egzystencję 
w ramach polskiego społeczeństwa. Wszystkie te dążenia zamykające się w założeniach 
omawianego hasła, wynikały z wiary w możliwość harmonijnej współpracy wszystkich warstw dla 
dobra ogólnego, w stopniowy wzrost dobrobytu, w możliwość rozwoju kraju mimo niewoli i całego 
dramatu społeczeństwa. 
 
Gatunki charakterystyczne dla pozytywizmu: 
 
nowela - zwięzły utwór narracyjny, pisany prozą, o wyraźnej akcji i prostej, najczęściej 
jednowątkowej fabule; wydarzenia z życia bohatera rozgrywają się w krótkim okresie czasu, przy 
czym autor unika wszelkich komentarzy, szczegółowych opisów zarówno postaci, jak i sytuacji; 
istotnym elementem noweli jest pointa, czyli kulminacyjny, końcowy moment wyrażający sens 
przedstawionych wydarzeń; posługiwano się nią w tworzeniu wzorów osobowych i ośmieszaniu 
postaw negatywnych; przedstawiciele: B. Prus ("Katarynka", "Kamizelka"), H. Sienkiewicz 
("Latarnik"), E. Orzeszkowa ("Z różnych sfer"), M. Konopnicka ("Miłosierdzie gminy")
 
opowiadanie - podobne do noweli; niewielki utwór narracyjny prozą; prosta, najczęściej 
jednowątkowa fabuła; różni się od noweli brakiem ścisłych reguł kompozycyjnych, możliwością 
wystąpienia samoistnych epizodów i dygresji, rozbudowaniem partii opisowych i refleksyjnych, 
wreszcie skojarzeniowym tokiem narracji; znamienne dla opowiadania było eksponowanie 
narratora, którego punkt widzenia decydował o sposobie argumentacji i zakresie przedstawionych 
treści; podobnie jak nowela opowiadanie było podporządkowane kreowaniu nowych tendencji, 
a autorami ich byli ci sami pisarze, którzy nadawali ton epoce: B. Prus ("Antek"), H. Sienkiewicz,
M. Konopnicka ("Nasza Szkapa) 
 
powieść - rozbudowany gatunek epicki, obejmujący utwory o znacznej objętości i swobodnej 
kompozycji, pozwalający na łączenie wielu wątków w rozbudowanej fabule, a także powoływanie 
dużej liczby bohaterów w dowolnej formule świata przedstawionego, umożliwiał najpełniejsze 
przekazywanie wiedzy i najsugestywniejsze przekonanie o słuszności własnych racji 
 
powieść tendencyjna - podporządkowana propagowaniu haseł "pracy organicznej" i "pracy 
u podstaw"; występująca w dwu zasadniczych odmianach: pierwsza - nawiązywała do formuły 
melodramatycznej uatrakcyjnionej wątkami sensacyjnymi, w które wpisywano czarno-białe 
charakterystyki środowisk i wartości; druga - odwoływała się do późnooświeceniowej tradycji 
powieści humorystyczno- satyrycznej; wszystkie odmiany powieści tendencyjnej zmierzały do 
jednoznacznego wykorzystania wszystkich środków ekspresji dla wykazania słuszności 
propagowanej tezy; rezygnowano więc z pogłębionych portretów psychologicznych bohaterów na 
rzecz idealizowanych postaci pozytywnych skontrastowanych z negatywnymi pod każdym 
względem przeciwnikami ich poglądów; autor powieści tendencyjnej (podobnie jak opowiadania 
i noweli) zakładał bowiem wstępnie potrzebę przekonania odbiorców o słuszności jakiejś sprawy 
(np. konieczności kształcenia dzieci wiejskich, potrzebie przełamywania barier społecznych 
i dążenia do solidaryzmu narodowego), a potem tworzył sytuację fabularną, która słuszność tę 
bez wątpliwości uzasadnia 
 
powieść realistyczna - powstała z powodu braku wartości artystycznych w utworach 
propagandowych; pogłębiono psychologiczne portrety bohaterów i nałożono je (portrety) na 
krytyczną analizę zjawisk społecznych ("Lalka", "Nad Niemnem", "Emancypantki", "Rodzina 
Połanieckich"); powieści przedstawiały jednostkowe dramaty na tle rozbudowanej panoramy 
rzeczywistości społecznej, dążąc do uszczegółowienia realiów, osadzenia utworu w konkretnym 
miejscu i czasie, wreszcie - do uświadomienia najważniejszych problemów społecznych 
i narodowych (wpływ p. tendencyjnej). Powieść dojrzałego realizmu, ze względu na 
skomplikowany obraz przedstawionego świata i jego wieloznaczną koncepcję, kształtuje 
odmiennie niż dotąd rodzaj fabuły. Konwencjom tradycyjnego romansu, uproszczonym 
charakterystykom postaci i tła przeciwstawiają pisarze realiści rozległą epickość, 
wielowątkowość oraz głębsze związki między psychologicznym wnętrzem postaci a jej 
decyzjami i działaniem. Nowego sensu nabiera sposób przedstawienia tła społecznego. 
W powieści realistycznej przestają istnieć jednoznaczne powiązania pomiędzy rolą społeczną 
a przekonaniami postaci. Autorzy powieści dążą z reguły do skomplikowania tych zależności 
i - co ważne - do uwypuklenia różnic pokoleniowych. Mogą one stanowić główną siłę motoryczną 
akcji. Realiści jak sama nazwa wskazuje zobaczyli, że optymistyczne założenia 
pozytywistyczne nie zdają egzaminu. Powoduje to pesymizm odbijający się w utworach. "Lalka" 
jest powieścią realistyczną, przez samo to, że nie jest powieścią tendencyjną. Nie pokazuje nam 
ona jasno do czego mamy dążyć i co jest dobre. Wprost przeciwnie, utwór ten jest wielkim 
pytaniem o przyszłość, nic tam nie jest do końca jasne, wszystko jest w mniejszym lub 
większym stopniu skomplikowane. Jak ulał "Lalka" pasuje do określenia powieść realistyczna i to 
realistyczna krytycznie, rozprawiająca się z hasłami epoki 
 
powieść historyczna - służyła analizowaniu zjawisk współczesnych ("Faraon" B. Prusa), bądź 
tworzącej w schemacie sensacyjno-przygodowym idealizowany obraz przeszłości narodowej (np. 
powieści historyczne Sienkiewicza) 
 
obrazek poetycki - gatunek łączył elementy epickie, wyraźnie zbliżone do konwencji noweli, 
z motywami lirycznymi (zapis emocjonalnego stosunku do krzywdy społecznej), wpisując je 
w strukturę regularnego, sylabicznego (najczęściej jedenastozgłoskowego) schematu 
wersyfikacyjnego M. Konopnicka (W piwnicznej izbie, Jaś nie doczekał) starała się wzmocnić 
środkami lirycznymi obraz tragicznej sytuacji najbiedniejszych grup społecznych 
 
artykuł programowy - gatunek publicystyczny często pisany w formie eseju, podejmował 
rozległą problematyką społeczną 
 
felieton - jest to niewielki artykuł publicystyczny o różnorodnej tematyce, utrzymany w lekkiej 
i żywej formie. Cechuje go swobodne łączenie tematów, luźna kompozycja. Pokazywał 
i piętnował złe cechy ludzi, często poprzez fikcyjne opowiadanka 
 
reportaż - jest to jedna z form prozy publicystycznej, będąca żywym opisem konkretnych 
zdarzeń znanych autorowi z bezpośredniej obserwacji. Przykładem mogą być "Listy z podróży do 
Ameryki" H. Sienkiewicza. Reportaż miał za zadanie informować odbiorców o jakiś wydarzeniach, 
szczególnie ważnych w tamtych czasach odkryciach. 
 
Najwybitniejsi teoretycy pozytywizmu: 
 
 - Aleksander Świętochowski - zwany "papieżem pozytywistów". 
 - Piotr Chmielowski - znany z działalności krytyka i historyka literatury. 
 
Do grona młodych pozytywistów zaliczamy: 
 
 - Elizę Orzeszkową
 - Bolesława Prusa
 - Henryka Sienkiewicza
 
Publicystyka: 
 
Ważniejsze dzienniki: "Kurier Warszawski", do którego pisywał Bolesław Prus, "Kurier 
Codzienny", "Gazeta Warszawska", "Gazeta Polska" oraz "Słowo" redagowane przez Henryka 
Sienkiewicza i "Nowiny" redagowane przez Prusa. 
 
Tygodniki i dwutygodniki reprezentowały najlepiej: "Przegląd Tygodniowy" - redagowany przez 
Adama Wiślickiego oraz "Prawda" - Aleksandra Świętochowskiego. 
 
Niemałą poczytnością cieszyły się także gazety nie wymagające szczególnie wyrobionych 
odbiorców i zaspokajające potrzeby i zainteresowania przeciętnych czytelników. Tu wymienić 
należy: "Opiekuna Domowego", "Niwę", "Bluszcz" i "Kronikę Rodzinną". 
 
W Krakowie dominował "Czas" - organ konserwatystów oraz miesięcznik "Przegląd Polski". 
 
Główni przedstawiciele filozofii: 
 
1. A. Comte "Wykłady filozofii pozytywnej" - filozofia pozytywna 
 
   - filozofia pozytywna ma sens praktyczny - ma służyć poprawie życia,
     badać przedmioty rzeczywiste i rzeczy dostępne rozumem;
   - cel tej filozofii - uzyskiwać wiedzę pewną;
   - wzorem postępowania filozofa są nauki przyrodnicze (fizyka, chemia) i ich
     metody: eksperyment i obserwacja;
   - przedmiotem badań mogą być tylko fakty fizyczne, a nie psychiczne, gdyż
     o psychice wiedzy pewnej posiąść nie można
 
2. H. Spencer "Wstęp do socjologii" - ewolucjonizm 
   - był uczniem Darwina;
   - propagował ideę ewolucjonizmu, czyli myśl, że cała rzeczywistość podlega
     stałej zmianie w jednym kierunku i według jednego prawa;
   - ta ewolucja to rozwój i postęp ludzkości;
   - u podstaw jego myśli leży biologia
 
3. H. Taine "Rasa, środowisko, moment" - determinizm 
   - uważał, że każde zjawisko ludzkiej rzeczywistości jest uwarunkowane przez
     zespół czynników - oznacza to, że jest zdeterminowane, bo "determino" 
     znaczy "ograniczam";
   - zdeterminowany przez różne okoliczności jest pisarz;
   - "determinaty" człowieka to: rasa (jakie cechy dziedziczy), środowisko
     (gdzie się wychowuje), moment dziejowy (w jakiej chwili historycznej żyje)
 
4. J.S. Mill "Co to jest utylitaryzm?" - utylitaryzm 
   - głosił "użyteczność" wszystkich dzieł człowieka, w tym także literatury;
   - wszystko co czyni człowiek powinno przynosić pożytek społeczeństwu,
     nauczać, wychowywać, krzewić ideały moralne itd. (tylko takie działania
     mają sens);
   - na postulowaniu "użyteczności" polega utylitaryzm
 
Kierunki literackie i filozoficzne: 
 
monizm przyrodniczy - jedność świata natury i ludzi, bo cały świat podlega tym samym 
prawom; konsekwencją jest stosowanie do badania sfery ludzkiej metod biologii i fizyki, 
eksperymentu i obserwacji 
 
scjentyzm - zaufanie do nauki opartej na doświadczeniu i rozumowaniu, bo one są źródłami 
rzetelnej wiedzy 
 
praktycyzm - stawianie sobie osiągalnych, rozsądnych celów, troska o dobór środków do ich 
urzeczywistnienia; odwrotność romantycznego "mierz siły na zamiary" 
 
agnostycyzm - zakłada, że nie można do końca poznać świata i praw nim rządzących; są 
rzeczy, których rozum nie ogarnia - są i będą, lecz nie należy się nimi zajmować; opracować 
trzeba tylko dostępne zmysłom zjawiska i ich związki 
 
organicyzm - pochodna ewolucjonizmu i patrzenia na świat człowieka z punktu widzenia biologa; 
społeczeństwo = organizm; jeśli zachoruje drobna nawet jego część, to całe społeczeństwo to 
odczuje 
 
relatywizm - głosi, że pojęcia takie jak dobro, zło, piękno, prawda są względne, zależne od 
relacji i okoliczności (czyli są relatywne) 
 
minimalizm - człowiek powinien być minimum - ten zbiór zagadnień, który jest mu dostępny, 
i który jest możliwy do zbadania 

naturalizm - metoda twórcza i kierunek literacki, będący swoistą odmianą późnego realizmu 
XIX-wiecznego. 
 

Lektura dodatkowa: 
 - J. Kulczycka-Saloni, "Pozytywizm"
 - H. Markiewicz, "Pozytywizm"