Hugo Kołłątaj

Hugo Kołłątaj to drugi obok Staszica wybitny przedstawiciel obozu postępu.
Urodził się na Wołyniu, w niezamożnej rodzinie szlacheckiej. Po ukończeniu
szkoły w Pińczowie kształcił się w Akademii Krakowskiej, którą ukończył ze
stopniem doktora filozofii. Bierze czynny udział w pracach Towarzystwa do
Ksiąg Elementarnych i Komisji Edukacji Narodowej. W okresie Sejmu
Czteroletniego oddaje się działalności politycznej. W rozprawie pt. "Do
Stanisława Małachowskiego ... Anonima listów kilka" przygotował program
reform uwieńczonych Konstytucją 3 maja. Pod swoim przywództwem skupił
grupę radykalnych pisarzy, zwaną Kuźnią Kołłątajowską. W czasie powstania
kościuszkowskiego należał do Rady Najwyższej Narodowej. Po utracie
niepodległości przez Polskę, aresztowany przez Austriaków, przebywał 8 lat
w więzieniu. Po powrocie do kraju zajął się pisaniem dzieł naukowych
poświęconych historii, filozofii i oświacie. Główne dzieła polityczne
Kołłątaja to przede wszystkim wspomniana rozprawa "Do Stanisława
Małachowskiego, referendarza koronnego, o przyszłym sejmie Anonima listów
kilka" oraz "Prawo polityczne narodu polskiego" poprzedzone odezwą "Do
Prześwietnej Deputacji".
Podobnie jak Staszic, żąda Kołłątaj dziedziczności tronu, zniesienia
liberum veto, praw dla mieszczan i wolności dla chłopów. W projektach
dotyczących organizacji władz państwowych różni się od Staszica tym, że
gdy ten powierzał władzę wykonawczą sejmowi, Kołłątaj pozostawia mu władzę
ustawodawczą, władzę wykonawczą przekazuje ministerstwom. W sejmie
przewiduje dwie izby - jedną dla szlachty, drugą dla mieszczan.
Ostro protestuje Kołłątaj przeciwko tragicznej sytuacji chłopa
pańszczyźnianego, domaga się dla niego wolności osobistej, ale nie wysuwa
postulatu uwłaszczenia. Szlachcie, która protestowała przeciwko nadaniu
chłopom wolności pod pozorem, że są oni jeszcze nieoświeceni przypomniał,
że znacznie groźniejszy jest oświecony niewolnik, gdyż rozumie on swą
sytuację i jej przyczyny i "przygotowuje zemstę na swych dręczycieli".
Głębokiego humanizmu dowodzą jego poglądy dotyczące układów społecznych.
Pisał m.in.: "Czy biały, czy czarny niewolnik, czy pod przemocą
niesprawiedliwego prawa, czy pod łańcuchami jęczy - człowiek jest i w
niczym się od nas nie różni".  Nic więc dziwnego, że postać Kołłątaja 
i jego myśli znane były i cenione wśród ludu polskiego i stąd zrodziła się
wówczas opinia, że lud i pospólstwo idzie za księdzem Kołłątajem i "oni
przemogą, bo są liczniejsi".