sarmatyzm
 
Sarmatyzm głosił, że Polacy pochodzą od słowiańskiego plemienia Sarmatów, których 
potomkami miała być szlachta. Ideałem szlachcica - Sarmaty jest człowiek prawy, uczciwy, 
dobroduszny, odważny, patriota. Powinien dbać o równość wewnętrzną stanu, być 
chrześcijaninem. Nie musi być wszechstronnie wykształcony, ale dbać o wolności szlacheckie, 
mówić o szkolnictwie. 
 
Położenie Polski w Europie stawiało ją na pograniczu chrześcijaństwa i religii orientalnych, co 
z kolei uprawniało Polaków do uznania się za naród wybrany do obrony chrześcijaństwa. 
W atmosferze tego typu przekonań rodziła się nietolerancja religijna. Konieczność obrony przed 
nawałnicą turecką przyniosła w konsekwencji izolację kulturową. Pojawiła się niechęć do 
wszystkiego co nie było rdzennie polskie (w pewnym okresie nie wysyłano nawet młodzieży na 
zagraniczne uniwersytety). 
 
Z idealnego wzorca Sarmacja stała się pojęciem negatywnym, ze szlacheckiego umiłowania 
wolności zrodziła się anarchia, niechęć do pracy, niższych stanów i cudzoziemców (nawet 
obdarzonych szlachectwem). W następstwie nastąpiło obniżenie kultury umysłowej 
i obyczajowej, a miejsce cnót szlacheckich zajęły: obojętność wobec losów ojczyzny, 
warcholstwo, pijaństwo, rozluźnienie obyczajów, wyzysk chłopa. Zjawiska te w dużym stopniu 
powodują, że II połowa XVII w. jest dla Polski okresem wielkiego kryzysu. 
 
Typowym przykładem Sarmaty jest J.Ch. Pasek, który w swoich "Pamiętnikach", opisując 
zachowania swoje i przyjaciół, zupełnie nieświadomie odtworzył negatywny wzorzec Sarmaty. 
Główny bohater "Pamiętników" czyli sam Pasek realizuje ówczesny ideał szlachcica, żołnierza, 
ziemianina, który jak wiele osób w tych czasach zdobywa wykształcenie u jezuitów. Wywiera 
ono duży wpływ na sposób myślenia, jakie reprezentował Pasek. Jego konserwatyzm myślowy 
przejawiał się w niechęci do wszystkiego, co w jakikolwiek sposób mogłoby zmienić istniejący 
stan rzeczy. Według Paska nie potrzeba żadnych zmian ani reform, jedyne niebezpieczeństwo 
zagrażające ojczyźnie to najazdy nieprzyjacielskie i przed nimi należy się bronić. Walcząc 
w obronie kraju, nigdy nie zapominał o własnym interesie - wielu ludzi bogaciło się na wojnie. 
W imię "złotej wolności" potępiał senatorów, którzy domagali się dziedziczności tronu polskiego 
i ukrócenia szlacheckiej anarchii. 
 
Nie dostrzegał nędzy chłopów - naród utożsamiał ze szlachtą. Pasek wysoko cenił natomiast 
odwagę i dzielność - wyżej niż mądrość i rozwagę. Często mówi o honorze rycerskim, 
dopuszczając się czynów zupełnie nierycerskich. Bicie czy torturowanie poddanych nie 
wykraczało jego zdaniem poza ramy honoru i chrześcijańskiego miłosierdzia. 
 
Pasek pochwala ideały ziemiańskie, spokojne życie na wsi, bliskość natury - ale ich nie realizuje. 
Podobnie ustosunkowuje się do ideałów obywatelskich - dostosowuje je do własnych potrzeb. 
Wyśmiewa inne narody, chwaląc kraj rodzinny. Wysławia w nim to, co najmniej zasługuje na 
poparcie - samowolę szlachecką, słabość władzy królewskiej, bezrząd, pusty skarb, całkowitą 
zależność poddanych od panów - to, zgodnie z tym co pisze, miałoby świadczyć o przewadze 
Polski nad innymi państwami. Mówi także o teorii, że Polska jest "przedmurzem 
chrześcijaństwa"; idee mesjanistyczne głosiły wiarę w opatrzność Boga, który Polaków obdarzył 
szczególną miłością. Ideały katolickie uległy u Paska spłyceniu i prymitywizacji. Bohater 
"Pamiętników" często chodzi do kościoła, bierze udział w pielgrzymkach, a przy tym dokonuje 
najazdów na cudze domy, katuje poddanych. Taki katolicyzm usprawiedliwiał nietolerancję 
i przesądy, był powierzchowny. 
 
 
Lektura dodatkowa: 
 - praca zbiorowa pod red. J. Tazbira, "Polska XVII wieku. Państwo, społeczeństwo, kultura"
 - Cz. Hernas, "Barok"