ŚREDNIOWIECZE - ogólna charakterystyka epoki
 
Ramy czasowe: 
 
Terminem tym określa się epokę historii i kultury europejskiej między czasami starożytnymi 
a nowożytnymi. Początek średniowiecza wiąże się z 476 r. n.e., tj. upadkiem Cesarstwa 
Zachodniorzymskiego, schyłek zaś z wydarzeniami historycznymi XV w. (z 1453 r., tj. upadkiem 
Cesarstwa Bizantyjskiego oraz 1492 r. - odkryciem Ameryki). O ile w Europie epoka trwała około 
1100 lat, to w Polsce tylko 500 (X-XV w.) ze względu na późny czas powstania państwowości 
polskiej. 
 
Uniwersalizm średniowieczny: 
 
Ówczesna feudalna Europa tworzyła swoistą jedność, wspólnotę spojoną religią chrześcijańską 
i nadrzędną władzą Kościoła, reprezentującego powszechną, łacińską, ponadczasową kulturę. Tę 
wspólnotę religii, idei (teocentryzm - przekonanie, że Bóg jest w centrum wszechrzeczy), ustroju 
społecznego (feudalizm) i języka urzędowego (łacina) nazywamy uniwersalizmem. Wszyscy 
władcy europejscy, z wyjątkiem cesarzy niemieckich, podporządkowali się papieżowi i uznali 
hegemonię Kościoła. Powszechnie panował światopogląd religijny, który ukształtował myślenie, 
odczuwanie, postępowanie i twórczość ludzką. Znaczną rolę w formowaniu ówczesnego 
światopoglądu odegrały poglądy i systemy filozoficzne stworzone przez św. Augustyna 
i św. Tomasza z Akwinu. Legły one u podstaw doktryny Kościoła katolickiego, a św. Tomasz do 
dziś uznawany jest za najważniejszego teologa w historii Kościoła. 

Scholastyka: 
 
Najpopularniejszą nauką była scholastyka, która udowadniała w sposób rozumowy słuszność 
dogmatów religijnych. Naukę tę oparto na metodach zaczerpniętych z filozofii Arystotelesa. 
Jednym z największych scholastyków średniowiecznych był św. Tomasz z Akwinu. 
 
Pochodzenie terminu "średniowiecze": 
 
Przyjęte określenie "średniowiecze" było wyrazem pewnego lekceważenia żywionego dla tej 
"pośredniej" epoki, okresu jakoby "bezpłodnego, mrocznego i ciemnego". Termin ten wykuty 
został przez epokę późniejszą - renesans, który zarzucał średniowieczu odejście od ducha 
wielkiej kultury antyku, jej zniekształcenie, a ponadto sprzeniewierzenie się ideałom pierwotnego 
chrystianizmu; rewizja ujemnych sądów rozpoczęła się dopiero w XVIII w., kiedy to zauważono 
wielkość i potęgę jej sztuki, zwłaszcza późnośredniowiecznej. 
 
Style średniowieczne: 
 
Dwoma najważniejszymi stylami sztuki średniowiecznej były: styl romański (do XII w) i gotyk (XII 
- XV w). Style te realizowane były głównie w architekturze sakralnej, jak również w budowlach 
obronnych. 
 
Piśmiennictwo średniowieczne: 
 
Dorobek literacki średniowiecza zamyka się w rękopisach pieczołowicie przepisywanych 
w skryptoriach klasztornych. Książka w średniowieczu była towarem ekskluzywnym, jej cena 
czasem przekraczała wartość paru wsi. Również sztuka pisania i czytania dostępna była tylko 
nielicznym, w przeważającej mierze duchownym. Pisano przede wszystkim po łacinie, który to 
język obowiązywał w Kościele katolickim, w wyniku czego był również oficjalnym językiem 
dyplomacji. Celem literatury średniowiecznej był dydaktyzm - przekazywanie treści 
pouczających, umoralniających, ukazywanie wzorców parenetycznych (patrz hasło: utwór
parenetyczny). Do głównych typów literatury średniowiecznej należą: hagiografia (żywoty 
świętych) i historiografia (kronikarstwo), a także grupa utworów poświęconych rycerstwu: 
chansons de gestes, romanse rycerskie. 
 
 
Lektura dodatkowa: 
 - T. Michałowska, "Średniowiecze"
 - J. Starnawski, "Średniowiecze"