liryka
 
Nazwa ta pochodzi od greckich słów: "lyrikos" - lirowy, "lyra" - lira. Jeden z trzech podstawowych 
rodzajów literackich (obok epiki i dramatu, obejmujący utwory opisujące wewnętrzne przeżycia, 
refleksje i emocje jednostki, przekazane w formie monologu o silnym nacechowaniu 
subiektywnym. 
 
 
Wyznacznikami liryki są: 
 
   - podmiot liryczny - tzw. "ja" liryczne, postać mówiąca 
     w utworze, fikcyjna; nie może być utożsamiana z autorem, choć
     może mieć pewne jego cechy
   - sytuacja liryczna - umiejscowienie podmiotu lirycznego
     wśród okoliczności przedstawionych w utworze; jest to sytuacja
     wyznania
   - monolog liryczny - podstawowa forma wypowiedzi
 
 
Typy liryki: 
 
  1. Liryka bezpośrednia - podmiot liryczny pojawia się
     konsekwentnie w pierwszej osobie, wypowiada uczucia i myśli
     odczuwane w danym momencie, np. elegia
 
  2. Liryka pośrednia - "ja" liryczne i sytuacja wyznania
     zostają ukryte poza obrazem świata przedmiotowego lub
     w bezosobowej refleksji; monolog liryczny łączy się często
     z elementami narracji lub dialogu. 
 
     Typy liryki pośredniej:
 
        - Liryka opisowa - podmiot lir. jest przesłonięty przez
          opis zjawisk zewnętrznych, zwłaszcza krajobrazowych
 
        - Liryka sytuacyjna - na pograniczu liryki, epiki i dramatu,
          np. sielanka
 
  3. Liryka inwokacyjna - pełnej jawności "ja" towarzyszy konkretne
     ukierunkowanie wypowiedzi na adresata ("ty")
 
  4. Liryka podmiotu zbiorowego - zamiast "ja" - "my" liryczne, np. hymn
 
 
Do czasów klasycyzmu oświeceniowego w literaturze istniał dość jednolity kanon gatunków 
lirycznych powstałych w antyku, np. elegia, hymn, epigramat. Od romantyzmu liryka zaczęła 
w większym stopniu podporządkowywać się ekspresji życia wewnętrznego jednostki, stąd inny 
podział tematyczny: 
 
  1. Liryka miłosna
  2. Liryka refleksyjno-filozoficzna
  3. Liryka religijna
  4. Liryka patriotyczno-obywatelska
  5. Liryka agitacyjno-polityczna
 
 
Liryka posługuje się szerokim zasobem środków stylistycznych (patrz hasła: epitet, porównanie, 
metafora). Najważniejsze z nich to: 
 
 
1. Środki słowotwórcze: neologizmy, zgrubienia, zdrobnienia. 

2. Przekształcenia semantyczne (tzw. tropy): epitety, porównania oraz porównania
   homeryckie, metafory, peryfrazy, eufemizmy, animacje, personifikacje.
 
3. Środki składnikowe: powtórzenia, anafory, apostrofy, pytania retoryczne. 
 

 
Definicje ważniejszych środków stylistycznych: 
 
 
Neologizmy - wyrazy nowo utworzone w danym języku. Neologizmy tworzy się głównie 
z konieczności nazywania nowych przedmiotów i pojęć. Rozróżniamy neologizmy frazeologiczne, 
słowotwórcze, poetyckie, zapożyczone, słownikowe. Neologizmy poetyckie (artystyczne) 
tworzone są przez pisarzy dla potrzeb konkretnego utworu. 
 
Wyrazy zdrobniałe (eufemizmy) i zgrubiałe (barbaryzmy) są nosicielami postawy emocjonalnej 
twórcy. 
 
Epitet - wyraz podkreślający charakterystyczną cechę osoby, przedmiotu, pojęcia. Epitetem 
może być przymiotnik (złote ręce), imiesłów (rozbrajający uśmiech) lub rzeczownik (ziemia 
matka). 
 
Porównanie - zestawienie dwóch zjawisk, z których jedno służy określeniu drugiego. 
np. "Idzie zmierzch jak tłumy cieni (...)" (L. Staff "Szaruga") 
 
Porównanie homeryckie - porównanie rozbudowane, w którym człon określający rozrasta się 
w rozwinięty obraz poetycki. Ten typ porównania wywodzi się z epiki Homera. Wykorzystał go 
Kochanowski i Mickiewicz. 
 
Metafora - po polsku przenośnia. Konstrukcja wyrazowa, w której pojedyncze wyrazy tracą swe 
pierwotne znaczenie i tworzą nową całość znaczeniową. 
 
Peryfraza - zastąpienie słowa oznaczającego dany przedmiot, czynność lub cechę przez 
rozbudowany opis, metaforę lub charakterystykę. Inaczej: omówienie. 
 
Eufemizm - wyraz lub wyrażenie bardziej oględne, używane w celu złagodzenia treści wyrazów 
i wyrażeń. Zamiast powiedzieć "nie kłam" powiemy "nie fantazjuj". 
 
Animizacja - przepisanie przedmiotom lub pojęciom właściwości istot żywych. 
 
Personifikacja (łac. persona = osoba + facio = czynię) - nadawanie przedmiotom, zjawiskom, 
zwierzętom, pojęciom cech ludzkich. Inaczej: uosobienie. 
 
Powtórzenie - kilkakrotne użycie tego samego wyrazu, wyrażenia lub zwrotu w celu 
podkreślenia treści powtarzanych słów. 
 
Anafora - powtórzenie tego samego wyrazu lub grupy wyrazów na początku kolejnych wersów, 
strof lub akapitów. 
 
Apostrofa - utrzymane we wzniosłym tonie bezpośrednie zwrócenie się do osoby, idei, zjawiska, 
przedmiotu. Apostrofą zwracał się Mickiewicz do Litwy i do Matki Boskiej. 
("Litwo! Ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie...") 
 
Pytanie retoryczne - odpowiedź na postawione pytanie jest znane, a więc posiada ono 
charakter emocjonalny, a nie intelektualny. 
 
 
Ważną rolę w utworze literackim (szczególnie w wierszu) odgrywa organizacja brzmieniowa 
wypowiedzi literackiej. Nagromadzenie w wierszu zdań pytających i rozkazujących powoduje, że 
mamy do czynienia z przewagą intonacji rosnącej (dla zdań pytających) i intonacji opadającej
(dla zdań rozkazujących). 
 
Intonacja - zmiana wysokości tonu w obrębie zdania. W języku polskim intonacja zdaniowa ma 
charakter logiczny i emocjonalny, a jej funkcja polega na wyrażeniu postawy mówiącego 
względem wypowiadanej treści. 
 
Onomatopeja - wyraz lub zespół wyrazów naśladujących swym brzmieniem brzmienie 
nazywanego zjawiska.