RENESANS - ogólna charakterystyka epoki
 
Definicja pojęcia "renesans" i geneza epoki: 
 
Epoka, w dziejach kultury zwana renesansem, rodowodowo związana z Włochami, nosi nie 
włoskie, lecz francuskie miano "renaissance", co oznacza dokładnie odrodzenie. Nazwą tą, jako 
terminem historyczno-literackim, posłużyli się świadomie dopiero uczeni XIX w., określając nią 
zjawisko odrodzenia literatury antycznej oraz odnowienia studiów starożytnych. W późniejszej 
fazie rozwoju nowej idei zakres terminu "renesans" poszerzył się; obejmuje się nim odnowienie, 
odrodzenie się ludzkości (renovatio hominis), podnoszenie się jej na wyższy poziom; także 
odnowienie starożytności (renovatio antiquitais), odrodzenie przeszłości, dawnej wiedzy, kultury 
i sztuki antyku, programowo zapoczątkowane w XIV w. Na rozwój renesansu, jako epoki 
w dziejach kultury europejskiej, złożyło się wiele czynników historycznych. Do głównych należy 
kryzys papiestwa i rozwój reformacji, wielkie odkrycia geograficzne, rozbicie jedności 
cesarsko-papieskiej Europy oraz powstawanie, po okresie rozbicia feudalnego, zjednoczonych 
państw (m.in. Hiszpania, Francja, Szwajcaria, Polska). 
 
Ramy czasowe epoki: 
 
Odrodzenie (renesans) rozpoczęło się w XIV w. we Włoszech, a w krajach północnoeuropejskich 
(w tym w Polsce) w końcu XV w.; trwało we Włoszech do początku XVI w., a na północy Europy 
do końca tego wieku (po lata trzydzieste XVII w.). 
 
Początki renesansu w Polsce: 
 
Na ostatnie dwa dziesięciolecia XV wieku przypada w Polsce świt idei renesansowych (już
"Historia Polski" Długosza realizuje myśl humanistyczną). W końcu wieku XV przybywają do 
Polski wędrowni humaniści - poeci: Filip Buoanaccorsi, Konrad Celtis. Kształtuje się także 
w opisywanym okresie mecenat związany z dworami możnowładców i arcybiskupów. Późna faza 
średniowiecza (II połowa XV wieku) stopniowo ustępuje czasom przełomu renesansowego, 
w których rozwija się łacińska poezja humanistyczna, tworzona przez polskich artystów (Mikołaj 
Hussowski, Jan Dantyszek, Andrzej Krzycki, Klemens Janicki). 
 
Rozwój drukarstwa: 
 
W okresie przełomu renesansowego nastąpił także rozwój sztuki drukarskiej. Pierwszy, 
wędrowny jeszcze warsztat drukarski pojawił się w Polsce w 1473 roku. Od 1503 roku drukarstwo 
na stałe już wrasta w dzieje kultury polskiej (duże znaczenie mają zwłaszcza drukarnie 
krakowskie: Hallera, Hochfedera, Unglera). 
 
Akademia Krakowska: 
 
Olbrzymie znaczenie dla rozwoju renesansu miała także działalność Akademii Krakowskiej. 
W XV wieku w jej kręgu rozwijały się powiązania z kulturą humanistyczną Włoch i kulturą 
antyczną. Wprowadzono do programu nauczania autorów klasycznych Wergiliusza, Owidiusza,
Horacego, Terencjusza. 
 
Humanizm: 
 
Głównym prądem umysłowym epoki renesansu był humanizm. Twórcy humanizmu pochodzili 
z Florencji, która w XV w. pod rządami Medyceuszów osiągnęła najwyższą pozycję wśród miast 
włoskich. Podstawą tego nurtu była niczym nie ograniczona wiara w istotę ludzką i jej możliwości 
na ziemi. Humanizm odrzucił średniowieczny teocentryzm, żeby zastąpić go antropocentryzmem,
który stawiał człowieka w centrum wszechświata. Wzorców dostarczył humanizmowi antyk: 
pietyzm dla siły duchowej i piękna fizycznego, umiłowanie mądrości czerpanej wprost z natury 
i wierne naśladowanie owej natury - mimesis. Wszechstronne, kierowane, harmonijne formowanie 
osobowości oraz twórczych zdolności człowieka (humanitas) było niejako powtórzeniem 
greckiego ideału wychowawczego (starożytna nazwa "paideia"). Humanistyczne przejęcie się 
antykiem nie miało znamion amatorszczyzny, było dogłębne; chciano poznać możliwie najwięcej 
i najdokładniej. Tak zrodziły się nauki humanistyczne uprawiane na wielu uniwersytetach 
europejskich, w tym na liczącej się Akademii Krakowskiej. 
 
Recepcja antyku w renesansie: 
 
Renesans nie "odkrył" antyku, tak jak odkrywa się nowe, nie znane dotąd lądy; w tym sensie 
humaniści nie byli Kolumbami obszarów starożytnej kultury. Wiadomo bowiem, że i uczone 
łacińskie średniowiecze miało rozległą orientację w zakresie grecko-rzymskich osiągnięć nauki, 
literatury, a zwłaszcza filozofii (scholastyka Arystotelesa). Jednakże średniowieczna wiedza 
o antyku była mniej kompletna, w pewnym sensie chaotyczna, bo operująca poszczególnymi 
fragmentami,a nadto nacechowana niejaką ostrożnością, mającą źródło w określonym stosunku 
do "pogańskiej" epoki. Natomiast renesansowe odkrycie antyku polegało na wspomnianym już 
wskrzeszaniu jego duszy, czyli na próbie zrozumienia i pojęcia starożytności jako sensownej 
całości, w której każdy element ma określone miejsce i znaczenie tłumaczące się właśnie 
w związku z ową całością. Takie ujęcie przyczyniło się do innego, bardziej wszechstronnego 
naświetlenia starożytnej wiedzy i kultury, do nadania jej zabytkom nowego, właściwego sensu. 
 
Renesans a reformacja: 
 
Obok humanizmu ważną rolę w kulturze i literaturze europejskiej odegrały ruchy umysłowe 
zmierzające ku reformie, odnowie religii, życia religijnego oraz instytucji Kościoła. Doprowadziły 
one do powstania nowych wyznań reformowanych, zwanych protestanckimi. Ruch reformacyjny 
(patrz hasło: reformacja) domagał się odnowy moralnej i doktrynalnej chrześcijaństwa i samego 
Kościoła, właściwego odczytania tekstu Pisma Świętego i oparcia na nim zasad wiary. 
 
Prace nad przekładem Biblii: 
 
Ponieważ Biblia miała stanowić podstawę wyznaniową, uwolnioną od wielowiekowych interpretacji 
Kościoła, należało sporządzić taki jej przekład, aby ustalić najwłaściwszą postać tekstów 
Starego i Nowego Testamentu. W protestantyzmie wszyscy wierni od początku zostali 
dopuszczeni do bezpośredniego kontaktu z Pismem Świętym, co w wyznaniu rzymsko 
- katolickim nastąpiło dużo później. Na okres renesansu datuje się najintensywniejsze prace nad 
przekładami Biblii, zarówno po stronie protestanckiej, jak i katolickiej. Tłumaczeniem Pisma 
Świętego zajął się m.in. Erazm z Rotterdamu, a wśród tłumaczy polskich najwybitniejszym był 
Jakub Wujek (patrz hasło: Biblia Jakuba Wujka), którego przekład (katolicki) został wydany 
w 1599 r. i był oficjalnie używany przez Kościół katolicki aż do czasu ukazania się w 1966 r. Biblii 
Tysiąclecia. 
 
 
Lektura dodatkowa: 
 - J. Ziomek, "Renesans"
 - J. Pelc, "Literatura renesansu w Polsce"
 - J. Burckhardt, "Kultura odrodzenia we Włoszech"
 - A. Borowski, "Renesans"
 - T. Klaniczay, "Renesans, manieryzm, barok"