Konrad Wallenrod

W roku 1825 Adam Mickiewicz opuścił Odessę na polecenie władz carskich i
udał się do Moskwy, gdzie miał podjąć pracę w kancelarii księcia Golicyna.
W tym czasie powrócił poeta do pomysłu podjętego już w Odessie,
dotyczącego napisania powieści z dziejów krzyżackich. Praca nad utworem
trwała stosunkowo długo, ostatecznie utwór ukazał się w 1828 roku w
Petersburgu i wkrótce został przedrukowany w Krakowie. Cenzura carska, mimo
pewnych zastrzeżeń, nie spostrzegła istniejącej w utworze podwójnej treści.
Poeta umieścił akcję utworu w XIV wieku, ale był to tylko tak zwany
kostium historyczny, służący do zmylenia cenzury. Rzeczywistym bohaterem
utworu było współczesne Mickiewiczowi, walczące z caratem młode pokolenie
patriotów polskich.
Głównym bohaterem utworu jest Litwin, który w dzieciństwie został porwany
przez Krzyżaków, natomiast ojciec, matka i rodzeństwo zginęli podczas
najazdu. Dziecku Krzyżacy nadali imię i nazwisko Walter Alf, mały chłopiec
stał się wkrótce ulubieńcem mistrza krzyżackiego, Winrycha. W zamku
krzyżackim znajdował się również litewski wajdelota (wędrowny pieśniarz)
Halban, służący Krzyżakom jako tłumacz. To on właśnie uświadomił chłopcu
kim właściwie jest, śpiewał mu litewskie pieśni, opowiadał o ojczyźnie.
Walter wielokrotnie chciał powrócić do ojczyzny, ale Halban tłumaczył mu,
że jeszcze nie nadeszła odpowiednia pora - Alf miał najpierw poznać
wszelkie arkana sztuki rycerskiej, wszelkie tajemnice wroga. Kiedy Walter
wziął udział w walce, od razu - wraz z Halbanem - dał się wziąć do
niewoli. Przybył do Kowna wraz z innymi krzyżackimi jeńcami, ale książę
Kiejstut dał wiarę opowieściom Waltera Alfa i Halbana. Pozostał na dworze
księcia, uczył Litwinów nowoczesnych metod walki, wkrótce też pojął za
żonę córkę księcia, Aldonę. Młodzi kochali się, ale Waltera dręczyła wciąż
sytuacja ukochanej ojczyzny, która była ustawicznie zagrożona. Krzyżacy
napadali wciąż na poszczególne miasta, zajęli kolejno Kowno i Kiejdany, a
Litwini chronili się w lasach i górach. Tak więc Walter "Szczęścia w domu
nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie". Zrozumiał też, że Litwini nie są
w stanie pokonać wroga w otwartej walce. Jako średniowieczny rycerz,
ceniący nade wszystko honor, wzdragał się przed zdradliwymi i podstępnymi
metodami walki, wiedział jednak, że nie ma innego sposobu:
     "Jeden sposób, Aldono, jeden pozostał Litwinom:
      Skruszyć potęgę Zakonu: mnie ten sposób wiadomy - 
      Lecz nie pytaj, dla Boga! Stokroć przeklęta godzina,
      W której, od wrogów zmuszony, chwycę się tego sposobu".
Po dramatycznym pożegnaniu z żoną Aldoną, po całonocnej naradzie z
Kiejstutem Walter wraz z Halbanem opuszcza Litwę. Wkrótce jako giermek
Konrada Wallenroda udaje się do Palestyny. Konrad ginie w tajemniczych
okolicznościach, a Walter Alf podszywa się pod tę postać, przyjmuje śluby
zakonne, walczy dzielnie w Hiszpanii, a następnie po śmierci Winrycha
zostaje wybrany mistrzem Zakonu. Wówczas przychodzi pora na realizację
śmiałych planów Konrada. Rządzi Zakonem nieudolnie, Krzyżacy często
przegrywają, wydaje się, jakby Litwini znali wszelkie posunięcia
Krzyżaków. Halban, towarzyszący wciąż bohaterowi namawia go, aby wreszcie
przystąpił do decydującej walki, która przyniosłaby Zakonowi całkowitą
klęskę. Konrad wreszcie decyduje się, prowadzi Krzyżaków do walki, w
której ponoszą oni druzgocącą klęskę. Niestety, Konrad został zdemaskowany,
podsłuchano bowiem jego rozmowy z tajemniczą pustelnicą, którą w istocie 
jest żona Aldona. Wówczas bohater, aby uniknąć krzyżackiego sądu, popełnia
samobójstwo, co powoduje także śmierć jego żony, Aldony.
O Konradzie Wallenrodzie mówi się zawsze jako o bohaterze tragicznym. 
W istocie tragiczne było jego życie, począwszy od porwania w dzieciństwie,
poprzez młodość spędzoną wśród wrogów. Bohater ma też poświęcić szczęście
osobiste swoje i Aldony, aby ratować ukochaną ojczyznę, będąc u celu musi
popełnić samobójstwo. Najistotniejszym jednak źródłem tragizmu bohatera
jest konieczność wstąpienia na drogę podstępu i zdrady. Ta konieczność
rodzi u niego głęboki konflikt wewnętrzny, wyciska nieodwracalne piętno na
jego psychice.
Konrad Wallenrod ma również typowe cechy bohatera romantycznego -
jest samotny, wyrasta ponad otoczenie, przeżywa romantyczną miłość, jest
skłócony z samym sobą. Od nazwiska bohatera powstał termin "wallenrodyzm".
Jest to postawa bohatera, który pod pozorami wiernej służby knuje okrutną
zemstę na znienawidzonym wrogu, chociaż ta zdradliwa metoda walki wywołuje
u niego głęboki konflikt wewnętrzny. Bohater tego typu poświęca szczęście
osobiste dla dobra ojczyzny, jest żarliwym patriotą, ale jednocześnie
bohaterem prawdziwie tragicznym. Bohaterowie innych utworów Mickiewicza
także będą wielkimi patriotami, a głównym problemem polskiej literatury
romantycznej staje się zagadnienie walki narodowowyzwoleńczej.
Omawiając dzieje Konrada Wallenroda należy wspomnieć również o balladzie
"Alpuhara", którą sam bohater śpiewa na zamku krzyżackim, a w której
przedstawione zostały dzieje Almanzora, analogicznie do dziejów Konrada.
Almanzor był wodzem Maurów, plemion muzułmańskich w Hiszpanii, walczących
w XV wieku przeciwko wojskom króla Ferdynanda Katolickiego. Maurowie
zostali pokonani i wyparci nawet z Grenady, miasta, które sami założyli po
podbiciu Hiszpanii w 711 roku. Almanzor nie mogąc pogodzić się z klęską,
postanowił poświęcić swe życie, aby dokonać okrutnej zemsty na
znienawidzonym wrogu. W tym celu przedziera się przez stanowiska
nieprzyjaciela i udaje się do Grenady, gdzie panuje epidemia dżumy. Kiedy
już jest pewny, że został zarażony dżumą, przybywa do obozu Hiszpanów w
rzekomo przyjacielskich zamiarach. Twierdzi, że pogodził się z klęską, że
chce uznać zwierzchnictwo króla hiszpańskiego, a nawet przyjąć religię
chrześcijańską. Hiszpanie, doceniając odwagę Almanzora witają się z nim
serdecznie, obejmują go i całują. Wtedy Almanzor, osiągnąwszy swój cel,
oznajmia przerażonym Hiszpanom straszliwą prawdę:
     "Jam was oszukał, wracam z Grenady,
      Ja wam zarazę przyniosłem,
      Pocałowaniami wszczepiłem w duszę
      Jad, co was będzie pożerać,
      Pójdźcie i patrzcie na me katusze:
      Wy tak musicie umierać!".
Tak więc Almanzor stał się dla Konrada wzorem do naśladowania, Walter Alf
także wybrał drogę podstępu i zdrady, aby doprowadzić wroga do klęski,
także musiał w tym celu poświęcić życie.
"Konrad Wallenrod" to powieść poetycka, jeden z najpopularniejszych
gatunków literackich epoki romantyzmu. Jest to romantyczna odmiana poematu
epickiego. Narracja powieści poetyckiej łączy elementy epickie, liryczne i
dramatyczne, które nadają opowiadaniu charakter subiektywny. Narrator
niejednokrotnie zwraca się sam do siebie, wyraża własne uczucia, komentuje
i ocenia poczynania bohaterów, stara się wytworzyć nastrój niesamowitości
i grozy. Fragmenty fabuły nie są ze sobą powiązane, co stwarza celowe i
zamierzone niejasności. Narrator nie liczy się z następstwem czasowym,
zakłóca układ chronologiczny wydarzeń, które najczęściej rozgrywają się w
środowisku egzotycznym - orientalnym lub historycznym.
Utwór Mickiewicza spełnia te wymogi - fabuła jest fragmentaryczna, akcja
rozgrywa się w środowisku historycznym. Do elementów lirycznych,
przenikających formę epicką, można zaliczyć "Pieśń Wajdeloty" - elementy
dramatyczne odnajdujemy w rozmowach Konrada z Pustelnicą Aldoną. W utworze
dochodzi nie tylko do zatarcia granic między epiką, liryką i dramatem, ale
także do pomieszania gatunków literackich, ponieważ w obrębie poematu
epickiego odnajdujemy balladę "Alpuharę", mogącą stanowić odrębny utwór,
gdyż przedstawiana w nim akcja nie łączy się z wydarzeniami samego
dramatu. Na uwagę zasługuje też zastosowanie w "Pieśni Wajdeloty" polskiej
odmiany greckiego heksametru, którego niedościgły wzór możemy odnaleźć w
"Iliadzie" i "Odysei". W "Pieśni" najczęściej spotykamy wersy
piętnastozgłoskowe z akcentem na trzeciej, szóstej, ósmej, jedenastej i
czternastej sylabie. Zastosowanie heksametru - antycznej miary wersowej,
stosowanej w największych epopejach starożytności podnosiło wartość epicką
poematu, bohaterskie dzieje Konrada i jego żony Aldony stawiało na równi
ze zmaganiami mitycznych bohaterów przedstawionych w "Iliadzie". Pozostałe
części utworu mają wersy o różnej długości z wyraźną przewagą wiersza
jedenastozgłoskowego.
"Konrad Wallenrod" był utworem kontrowersyjnym, szczególnie dla
współczesnych Mickiewiczowi czytelników, ze względu na postać głównego
bohatera, który działał na drodze podstępu i zdrady. Dziś postać głównego
bohatera jest dla nas wzorem prawdziwego patriotyzmu, wzruszają nas też do
głębi jego tragiczne dzieje, zakończone samobójczą śmiercią.