Sława i chwała

Trzytomowa powieść Jarosława Iwaszkiewicza "Sława i chwała" to
najrozleglejsze dzieło prozatorskie pisarza, a zarazem obok "Nocy i dni" 
oraz "Przygód człowieka myślącego" Marii Dąbrowskiej, najwybitniejsza 
współczesna realizacja epicka, nie posiadająca właściwego odpowiednika 
w polskiej literaturze dwudziestego wieku.  Zamysł tej powieści zrodził się 
już w okresie wojny i okupacji, pierwszy natomiast tom został opublikowany 
w 1956 roku (następne: w 1958 oraz 1962). "Sława i chwała" to zarazem ważny 
etap w rozwoju twórczej drogi artystycznej Jarosława Iwaszkiewicza. Pisarz 
wypowiadał się bowiem w rozmaitych gatunkach prozatorskich i lirycznych. 
Uprawiał nowelistykę, powieściopisarstwo, sięgał również po formy pograniczne 
w stosunku do literatury: po esej, felieton, reportaż.  Wykorzystywał także 
gatunki epistolograficzne i pamiętnikarskie. W takim kontekście 
"Sława i chwała" wydaje się więc ukoronowaniem twórczości prozatorskiej, 
w jednym bowiem dziele zawiera pisarz dotychczasowe, niezwykle wszechstronne 
doświadczenia epickie.
Lektura "Sławy i chwały" fascynuje bogactwem przedstawionych pejzaży i
środowisk społeczno-kulturowych, kreacją bohaterów reprezentujących
rozmaite postawy moralne i światopoglądowe, fascynuje także złożonością
podejmowanych problemów, zarówno tych znaczących jedynie w planie
jednostkowym, egzystencjalnym, jak również zagadnień ogólnych, ważkich
wydarzeń historycznych.
Szerokie tło historyczne, społeczne i środowiskowe "Sławy i chwały"
przywołuje nieodparcie refleksję o tradycji dziewiętnastowiecznej prozy
realistycznej, która w kształtowaniu się struktury powieści
iwaszkiewiczowskiej odegrała rolę zasadniczą. Oto bowiem odnajdujemy w tym
dziele panoramę życia Polaków i Polski, kształtowania się najnowszych
dziejów ojczystych w burzliwych dziesięcioleciach obecnego wieku.
Opowieść o losach narodu w przełomowych dla niego momentach - zasadnicza
idea "Sławy i chwały" - unaocznia również epopeiczny aspekt dzieła.
Akcja powieści rozpoczyna się w decydującym dla losów Polski i Europy
momencie - w przededniu I wojny światowej, latem 1914 roku; jej zamknięcie
natomiast przypada na drugą połowę lat czterdziestych, na okres dźwigania
się Polski z wojennych zniszczeń i okupacyjnych strat.  W tym ponad
trzydziestoletnim obszarze czasowym, w jakim zawiera się fabuła powieści
Jarosława Iwaszkiewicza, odnajdujemy te wszystkie wydarzenia historyczne,
które najistotniej kształtowały dwudziestowieczne dzieje Polski.  Aby w
pełni uzmysłowić sobie historyczny właśnie aspekt "Sławy i chwały", wskażmy
niektóre z nich: a więc - otwierające powieść wydarzenia I wojny światowej
i Rewolucji Październikowej oraz związana z nimi "droga" Polaków do
niepodległości, następnie wojna polsko-radziecka 1920 roku, przewrót
majowy, dokonany przez Józefa Piłsudskiego w 1926 roku, wydarzenia września
1939 roku, kształtowanie się podziemnego ruchu oporu i udział młodzieży
polskiej w działaniach Armii Krajowej, aż po Powstanie Warszawskie i
pierwsze lata powojenne.  Na tej historycznej kanwie powieści zostają
ukazane dzieje bohaterów reprezentujących rozmaite środowiska społeczne i
różne pokolenia.  Zarazem ten aspekt "Sławy i chwały" nieodmiennie kojarzy
się z realistycznym kształtem dzieła.  Tak pomyślana powieść staje się
bowiem świadectwem dziejów narodu w określonym czasie historycznym.
Kontynuuje tym samym Iwaszkiewicz tradycję trwale już zakorzenioną w
polskiej kulturze literackiej, której wyrazem stały się takie utwory, jak:
"Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej, "Lalka" Boleslawa Prusa czy
"Noce i dnie" Marii Dąbrowskiej. Zarazem jednak dzieło Iwaszkiewicza
ma wymiar zdecydowanie współczesny i nowatorski w sposobie
wykorzystania materii literackiej. Niewątpliwie wykorzystuje pisarz
określone zjawiska tradycji literackiej: przywołaliśmy powieść
realistyczną, przypomnijmy również gatunek sagi rodzinnej. W "Sławie i
chwale" opowieść bowiem o dziejach narodu jest egzemplifikowana losami
bohaterów, których dzieje rodzinne właściwie stanowią o bogactwie wątków
powieściowych.  Losy magnackiego rodu Blińskich, dzieje zubożałych rodzin
szlacheckich Myszyńskich i Royskich w burzliwych i pełnych przemian latach
1914-1947 - to zasadnicze motywy powieści.  Obok więc tradycji
dziewiętnastowiecznej epiki realistycznej w "Sławie i chwale" J. Iwaszkiewicza
odkrywamy również jej związki z ogólnoeuropejskim nurtem prozatorskim.
Z zarysowanych uwag wylania się centralna problematyka "Sławy i chwały".
Epicki oddech powieści, pozwalający na ogarnianie rozległych przestrzeni
geograficznych i czasowych, prezentacja dziejów osobowych i rodzinnych -
nabierają specyficznego sensu. Oto pragnie bowiem pisarz przedstawić
finalne losy inteligencji polskiej pochodzenia szlacheckiego, prześledzić
kształtowanie się uczuć narodowych i patriotycznych Polaków w trudnych i
niejednoznacznych przełomach dziejowych.  Stąd właśnie "Sławę i chwałę"
cechuje nie tylko rozległość czasowa prezentowanej akcji, ale również
ogarnia ona wiele miejsc i przestrzeni geograficznych, z którymi związane
były dzieje Polaków: Odessę nad Morzem Czarnym, ziemskie dwory na
Ukrainie, międzywojenną Warszawę i jej okolice, europejskie metropolie -
Berlin, Paryż, Rzym. W tych rozległych przestrzeniach czasowych i
geograficznych działają liczni bohaterowie, reprezentujący różne pokolenia
i środowiska: zarówno arystokratyczne (Bilińscy), szlachecko-ziemiańskie
(Myszyńscy, Royscy), mieszczańskie (rodzina Gołąbków), jak i
proletariackie (rodzina Wiewiórskich).
Powiedzieliśmy o nowatorskim wykorzystaniu przez Jarosława Iwaszkiewicza 
w "Sławie i chwale" materii literackiej. Sens tej powieści nie wyczerpuje
bowiem w pojęciu tradycyjnego kształtu realistycznej "powieści rzeki" czy
sagi rodzinnej. Na wyraz artystyczny "Sławy i chwały" składają się
elementy różnych poetyk i stylów. Dopiero zespolenie tradycji
realistyczno-epickiej z tradycją powieści epistolarnej, poematu opisowego,
moralitetu, powieści edukacyjnej i psychologicznej tworzy niezwykły,
osobliwy i zarazem niepowtarzalny kształt dzieła iwaszkiewiczowskiego.
Innymi słowy, o walorach "Sławy i chwały" decyduje wykorzystanie rozmaitych
technik powieściowych i nadanie im w obrębie jednego utworu wspólnego
syntetycznego kształtu.
Wątki psychologiczne i edukacyjne utworu Jarosława Iwaszkiewicza wydają
się szczególnie ważne. Bohaterowie powieści zostają bowiem ukazani w
sposób zindywidualizowany - każdy z nich reprezentuje osobny, wewnętrznie
zamknięty świat doznań i przeżyć. Bolesna i nie spełniona miłość Kazimierza
Spychały do Marii Blińskiej, dramatyczne pełne pęknięć i upadków życie
Janusza Myszyńskiego, artystyczne zmagania Edgara Szyllera czy tragiczne,
wykolejone losy rosyjskiej emigrantki Ariadny Talo - to niektóre wątki
konstytuujące psychologiczną kanwę "Sławy i chwały".  Na historyczny,
chwilami wręcz dokumentacyjny kształt powieści zostają nałożone i poddane
rygorom fikcji literackiej bogate wizerunki psychiczne i egzystencja
iwaszkiewiczowskich bohaterów.  Plan ich życia i działania ma zarazem
aspekt zdecydowanie edukacyjny. Wszyscy bohaterowie "Sławy i chwały" to
postacie dynamiczne, ulegające wewnętrznym - duchowym i światopoglądowym -
przemianom. Bohaterowie Jarosława Iwaszkiewicza dojrzewają niejako do
wypełnienia swych życiowych zadań, dojrzewają także do podjęcia
odpowiedzialności za swoją narodową przynależność, do realizacji moralnych
i zarazem patriotycznych obowiązków.
Przywołanym "konwencjom" i treściom "Sławy i chwały" towarzyszą także
często dyskursywne rozważania filozoficzno-estetyczne, niejednokrotnie
prezentowane w formie epistolarnej. Ta swoista eseizacja powieści znacznie
pogłębia jej sens, a zarazem włącza dzieło Iwaszkiewicza w
znaczący, obszerny kontekst literatury europejskiej. Zwłaszcza dzieje
muzyka, kompozytora Edgara Szyllera (w tej postaci można odnaleźć wiele
wspólnych cech z Karolem Szymanowskim), związane są z przemianami
artystycznymi, a zarazem ze świadectwami filozoficznymi dwudziestowiecznej
Europy. Ujawnia się poprzez tę problematykę głęboko moralny sens powieści
Jarosława Iwaszkiewicza, zaznaczony już i wyeksponowany przez motto
utworu: "Niesprawiedliwość może triumfować w sławie, ale chwała jest
zawsze po stronie sprawiedliwości..."
Ambicjom realistycznym "Sławy i chwały" - ukazaniu, przedstawieniu
kształtowania się historii i rzeczywistości polskiej XX wieku -
towarzyszyło również pragnienie rozpoznania norm światopoglądowych 
i moralnych, rządzących zarówno prawami historii, jak również działaniami
poszczególnych jednostek i grup społecznych. Dwa więc porządki konstytuują
w sposób zasadniczy strukturę powieści Iwaszkiewicza: jeden to czas
rozwoju historii, obiektywnych praw, rządzących przemianami kulturowymi 
i cywilizacyjnymi, drugi - to czas pojedynczych istnień ludzkich, czas
osobowych, nieraz bolesnych i tragicznych konfliktów i wyborów. Złączenie
tych dwóch porządków, zespolenie dwóch nie zawsze adekwatnych płaszczyzn
tworzy właściwy klimat "Sławy i chwały".
Powieść Jarosława Iwaszkiewicza - posługując się metaforą - to pomost
przerzucony nad przepaścią dzielącą XIX i XX wiek.  Obrazuje ona bowiem
dzieje tej zwłaszcza warstwy społecznej - szlachty, z której wywodził się
sam pisarz, i która w końcu ubiegłego wieku, po klęsce powstania
styczniowego, "wysadzona z siodła" - przeobrażała się w nową warstwę
społeczną: inteligencję i mieszczaństwo.  W ciągu kilku zaledwie
dziesięcioleci, w latach przełomu wieków, historia Polski i Europy uległa
burzliwym przemianom. Odnalezienie ładu "nowego świata", odnalezienie
miejsca człowieka w nowych warunkach kulturowych i cywilizacyjnych, próba
oceny i diagnozy tradycyjnych wartości moralnych, filozoficznych,
religijnych i światopoglądowych oraz próba refleksji nad nieuchronnością
wielkich procesów historycznych - to pierwszoplanowe zagadnienia epickiej
syntezy "Sławy i chwały" Jarosława Iwaszkiewicza.