reformacja
 
Reformacja to jeden z głównych prądów renesansu - była także efektem jego odwagi, nie 
cofającej się nawet przed kwestionowaniem dogmatów religijnych. 
 
Przygotowały ją stopniowo wcześniejsze (od XIV w.) kryzysy w Kościele oraz piętnastowieczne 
dążenia do podporządkowania soborowi absolutnej dotąd władzy papieża. 
 
 
Etapy reformacji: 
 
1. wystąpienie Marcina Lutra (1483-1546), który w 1517 r. w Wittemberdze ogłosił 95 tez 
o odpustach - bezpośrednia przyczyna wybuchu reformacji 
 
   - nagana praktyk dopuszczających sprzedaż odpustów i wyższych 
     stanowisk kościelnych
   - uznanie Biblii za jedyny autorytet w sprawach wiary
   - redukcja liczby sakramentów do dwóch: chrztu i komunii
   - likwidacja zakonów
   - zniesienie celibatu księży
   - liturgia w językach narodowych
   - stwierdzenie, że Kościół poprzez swoją niemoralność odszedł 
     od Chrystusa i dlatego nie spełnia już swojej funkcji
     (w dwa lata później Luter zerwał z Kościołem)
 
 
"Z dzieł teologicznych należy czytać jedynie nieliczne i najlepsze. (...) Tak więc, powinno się
czytać dzieła ojców Kościoła tylko przez jakiś czas, abyśmy poprzez nie mogli dojść do Biblii
(...). Jedynie Pismo św. jest bowiem naszą winnicą, w której powinniśmy się ćwiczyć i pracować.
Przede wszystkim najważniejszą i najpowszechniejszą lekcję w wyższych i niższych szkołach
winna stanowić nauka Pisma św. (...). I chciałby Bóg, aby każde miasto miało także szkołę dla
dziewcząt, w której codziennie przez jedną godzinę dziewczynka słuchałaby ewangelii (...). Teraz
zaś nawet wielce uczeni biskupi i prałaci nie znają ewangelii."
 
                                                      M. Luter
 
 
2. potępiająca reformatora bulla papieska (spalona przez Lutra publicznie) - początek 
ostrych walk religijnych, które ostatecznie rozbiły uprzednią wyznaniową wspólnotę europejską. 
Wojny religijne trwają przez cały XVI w. 
 
3. wystąpienie Jana Kalwina (1509 - 1564) w Bazylei w 1533 r.; postulaty podobne jak u Lutra, 
ale dodana jeszcze nauka o predestynacji (przeznaczeniu duszy ludzkiej z góry do zbawienia lub 
potępienia) 
 
 
"Kto chce dojść do Boga Stwórcy, ten musi mieć za przewodnika i nauczyciela Pismo św."
 
"Urzędnik chętniej spełniać będzie swe zadanie, ojciec rodziny poczuwać się będzie do swych
obowiązków, każdy swój tryb życia wiodąc cierpliwie znosić będzie, przyjmować wszelkie
niepowodzenia, niepokoje, zniechęcenia i troski, skoro nabierze przekonania, że Bóg każdemu to
brzemię nałożył."
 
                                                      J. Kalwin
 
 
4. w Anglii król Henryk VIII ogłasza się głową Kościoła anglikańskiego 
 
5. niepokoje wyznaniowe w Czechach - tzw. bracia czescy (w Polsce - bracia polscy) 
 
6. reakcja Kościoła katolickiego: 
 
   - stworzenie Towarzystwa Jezusowego (jezuitów) do walki z reformacją
   - powołanie Trybunału Inkwizycyjnego w 1542 r.
   - sobór w Trydencie 1545-1563 - uchwalenie wielkiej reformy Kościoła
   - ustanowienie indeksu ksiąg zakazanych
 
7. państwa europejskie utraciły poczucie stabilizacji światopoglądowej 
 
 
Istota problemu sprowadzała się do pytania: jak wierzyć?, pytania istotnego dla ówczesnych 
ludzi, bo rozstrzygającego o ich pośmiertnych losach (zbawieniu lub potępieniu). Niepokój w tej 
mierze wyrażano wielokrotnie, np. Mikołaj Rej, wspominając w "Żywocie..." o różnych 
wyznaniach, z których każde "inaczej" wierzy, dodawał bezradną (mimo swego zdeklarowanego 
kalwinizmu) uwagę: "a tak nie wiedzieć, czego się dzierżeć". Doktryna Lutra konkurowała 
z doktryną Kalwina, a najbardziej jątrzące wydawały się propozycje antytrynitarzy (anti "przeciw"; 
trinitas "trójca"), atakujących dogmat Trójcy Świętej. Luteranizm propagował teorię ufnej wiary 
w zbawienie, jedynej szansy pozyskania nieba przez człowieka - posiadacza tak skażonej 
natury, że niezdolnego do samodzielnego zdobycia zbawienia przez jakiekolwiek, nic nie 
znaczące działania i dobre uczynki. Kalwinizm znów, najsilniej chyba ze wszystkich wyznań, 
obarczał jednostkę poczuciem niepewności i zagrożenia; teoria tzw. predestynacji 
(przeznaczenia) głosiła bowiem, że Bóg z góry przeznacza człowieka do zbawienia lub 
potępienia, niezależnie od jakichkolwiek jego osobistych starań. 
 
 
Reformacja a sztuka 
 
Obyczajowa surowość reformacji i postulowana cnota pracy, szczególnie w jej kalwińskim 
wydaniu, zaważyły na obliczu kultury, którą chciano skutecznie pozbawić uroków śmiechu 
i zabawy. Dosłownie zaś przestrzeganie starotestamentowego zakazu czynienia wizerunków 
Boga i wszelkich istot żyjących pozbawiło sztukę reformacyjną malarstwa sakralnego (walki 
przeciw świętym wizerunkom znane już były dawniejszym sektom) i prowokowało liczne polemiki 
z katolikami "o obraziech i bałwaniech". Ponieważ jednak sztuka nie lubi próżni, to niedobór 
z jednej strony (malarstwa) równoważono czym innym, to jest muzyką, która w krajach 
protestanckich doszła do znakomitego rozkwitu, a jego ostatecznym ukoronowaniem stały się 
genialne dzieła Jana Sebastiana Bacha ("Suita na strunie G"). 
 
 
Reformacja w Polsce 
 
W XVI w tak szybko przybywało pism polemiczno - wyznaniowych, że w Polsce jeszcze w 1520 
r. wyszły dwa zakazy (edykty) królewskie, zabraniające przywożenia ich do Rzeczypospolitej, 
zwłaszcza dzieł Lutra. Jak się jednak okazuje z dalszych postępów reformacji (od śmierci 
Zygmunta Starego), rozporządzenia takie niewiele pomogły. Prąd ten - w odróżnieniu od innych 
krajów europejskich - wydał w Polsce piękną, choć nie do końca zrealizowaną, ideę tolerancji 
religijnej. Rzeczpospolita stała się schronieniem prześladowanych antytrynitarzy włoskich i braci 
czeskich. Rozdział zaś na katolików, luteranów (głównie mieszczaństwo) i kalwinów (głównie 
szlachta), acz dość wyraźnie zaznaczony, nie przekreślał podstawowych zasad współżycia. 
W 1570 r. doszło do tzw. zgody sandomierskiej między poszczególnymi odłamami reformacji, 
jednak z wyłączeniem arian. 
 
 
Bracia polscy (arianie, antytrynitarze) 
 
Najbardziej radykalne i postępowe polskie skrzydło reformacji; zapisali w dziejach naszego kraju 
chlubną kartę. Ojczyzna odpłaciła im czarną niewdzięcznością i krzywdą wygnania (na mocy 
uchwały sejmowej z 1658 r. nakazującej zmianę wyznania bądź uchodźstwo z kraju). Bracia 
polscy ukonstytuowali się w latach 1562-1565 jako tzw. Zbór Mniejszy, wyłoniony rozłamem 
z kościoła kalwińskiego. Nazwę arian nadali im ich przeciwnicy, którzy braciom polskim zarzucali 
kontynuację dawnej herezji Ariusza (III/IV w.), a więc bluźniercze naruszenie dogmatu Trójcy św. 
przez traktowanie Jezusa jako człowieka podniesionego do boskości dopiero po 
zmartwychwstaniu (chrystianie, antytrynitarze). Owo pierwotne człowieczeństwo Chrystusa 
zobowiązywało (wg arian) do szczególnego przestrzegania etyki międzyludzkiej, ewangelicznej 
cnoty ubóstwa, braterstwa, wyrzeczenia się dóbr na rzecz biednych, do sprawiedliwości i pokoju. 
Ostrą nienawiść do braci polskich pogłębiała podjęta przez nich krytyka dawnej tradycji 
kościelnej, zarzuconej na rzecz nawrotu do Biblii - "szczyrego słowa bożego", źródła nieskażonej 
nauki i wiary, z którego dosłownie wyprowadzono pewne praktyki religijne (chrzest - dorośli ludzie 
zanurzani w wodzie). Hasła społeczne braci polskich (Marcina Czechowicza, Jana 
Niemojewskiego, Piotra z Goniądza, Jana Pawła z Brzezin) ostatecznie rozjątrzyły 
powszechność szlachecką, która nie mogła się pogodzić z potępieniem poddaństwa, 
z postulatem wyrzeczeń majątkowych, zakazem obejmowania urzędów, ze sprzeciwem wobec 
kary śmierci, z odmową służby wojskowej i ideą pełnej tolerancji wyznaniowej. 
 
 
Osiągnięcia arian: 
 
   - rozwój szkolnictwa (Pińczów, Lubartów, Lublin, Raków);
   - twórczość literacka i piśmiennicza (przekłady Biblii, katechizmy,
     nabożne wiersze i pieśni, dzieła teologiczno-polemiczne) oraz 
     naukowa (arianin Piotr Statorius-Stojeński stworzył pierwszą 
     gramatykę polską; Jan Mączyński - znakomity słownik łacińsko-polski).
 
 
 
Lektura dodatkowa: 
 - L. Szczucki, "Myśl filozoficzno-religijna Reformacji XVI wieku"
 - J. Tazbir, "Reformacja w Polsce. Szkice o ludziach i doktrynach"
 - J. Ziomek, "Renesans"