Kartoteka

"Kartoteka", utwór dramatyczny Tadeusza Różewicza, pisany w latach 1958/59, 
pierwodruk w "Dialogu" (1960 nr 2), wystawiony w Warszawie. Główną postacią 
dramatu jest Bohater - były partyzant. Jego biografię ilustrują nie powiązane 
wzajemnie sceny, których przesuwanie się ma podwójne uzasadnienie: realistyczne 
(nie zmieniająca się scenografia przedstawia pokój przechodni) oraz 
surrealistyczne, zgodne z poetyką snu (Bohater leży w łóżku, pokój staje się 
umownie ulicą, kawiarnią, miejscem egzaminu maturalnego, biurem).  Konfrontacja 
z innymi postaciami (krewnymi, znajomymi, obcymi) służy określeniu Bohatera: 
jest jednym z tłumu, kimś bez twarzy, imienia (nosi wiele imion), bez wieku 
(ma 7, 38, 40 lat), bez zawodu (dyrektor administracyjny przedsiębiorstwa, 
kierownik operetki) - jest nikim. Utracił niewinność dzieciństwa, wiarę 
w miłość, szacunek dla tradycji, nienawidzi urzędniczej egzystencji. Uznawane 
wartości zatraciły się w stereotypach i frazesach. Doświadczenia i pamięć wojny 
niweczącej pojęcie człowieczeństwa zdeterminowały wewnętrzną pustkę Bohatera, 
niemożność porozumienia i poczucie bezsilności. W tej sytuacji broni on swej 
indywidualności autoironią i autoszyderstwem.
Bohater uosabia dramatyczny los pokolenia samego autora, a zarazem jest
spadkobiercą polskiej tradycji bohaterów romantycznych. Jedno ze znaczeń tytułu
sztuki odnosi się do sposobu przedstawienia jego biografii, składającej się z
wyrywkowych faktów, zdarzeń, spotkań, fragmentów, ankiet, wywiadów, aneksów.
Ciąg scen staje się obrazową formą strumienia świadomości. Utrwalona w nich
rzeczywistość występuje jako groteska, maskarada, parodia, niekiedy jako
symbol.  Chór Starców, będący nawiązaniem do wzorów antycznych, komentuje
sposób i trafność konstruowania scen, ale także uczestniczy w akcji, zostaje
zamordowany przez Bohatera przy próbie ingerencji i zmiany jego postawy na
czynną.  Ironiczne wypowiedzi Starców ukazują nieprzydatność tradycyjnych form
teatralnych i dramatycznych do wyrażenia ukrytej istoty rzeczywistości oraz
bohatera pozbawionego skończonej osobowości.  
"Kartoteka" należy do tzw. dramaturgii otwartej, jej konstrukcja umożliwia 
wieloznaczną interpretację, nadaje też sztuce wartość poetycznej metamorfozy,
wyobrażającej zarówno sytuację moralną człowieka we współczesnym świecie, 
jak i zmagania twórcze autora - współczesnego dramaturga. "Kartoteka", 
pierwszy dramat Różewicza, zawierający zasadnicze cechy znamienne dla utworów 
późniejszych, była potraktowana jako obrachunek z typem teatru i dramatu lat 
pięćdziesiątych. Weszła na stałe do repertuaru polskiej sceny.