Stanisław Staszic

Stanisław Staszic pochodził z rodziny mieszczańskiej. Urodził się w Pile,
jako syn burmistrza. Został księdzem, gdyż to była jedna z niewielu dróg
dla mieszczanina, która dawała szanse zdobycia znaczenia w życiu
publicznym. Na studiach w Lipsku, Getyndze i Paryżu otrzymał gruntowne
wykształcenie przyrodnicze. Po powrocie do kraju został nauczycielem
dzieci Andrzeja Zamoyskiego. Zajmował się badaniem Karpat.  Był członkiem,
a później prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Położył duże zasługi na
polu rozwoju szkolnictwa i górnictwa w Polsce.  Staszic łączył w sobie
gruntowną i wszechstronną wiedzę z głęboką szlachetnością serca.
Szczególnie mocno przejmował go los mieszczan i chłopów. Rozdał chłopom
swój majątek w Hrubieszowskiem, a w testamencie zapisał znaczne sumy na
cele społeczne. Działalnością swą obejmował najważniejsze dziedziny życia
politycznego i społecznego. Poglądy swoje wyłożył w dwóch dziełach: w
"Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego" i w "Przestrogach dla Polski".
Program społeczno-polityczny Staszica wyrasta nie tylko z potrzeb
mieszczaństwa i chłopstwa, lecz także z głębokiej troski o kraj, z lęku
przed utratą niepodległości. Pisarz przywiązuje dużą wagę do wychowania
młodzieży, dla której celem powinno być dobro ojczyzny.  Ponieważ
szczęście społeczeństwa wynika z użyteczności wszystkich jego członków,
dlatego, jak pisał, "końcem edukacji krajowej powinna być użyteczność
obywatela". Proponuje, by w szkołach stosowano zasadę łączenia teorii 
z praktyką, poszerzano wiedzę o własnym kraju, pogłębiano wiadomości z
matematyki, fizyki i chemii. Podkreśla konieczność odebrania Kościołowi
prawa opieki nad szkolnictwem, czym poparł zdecydowanie program reform
Komisji Edukacji Narodowej.
Wiele rozsądnych postulatów wysunął Staszic w dziedzinie organizacji władz
państwowych i prawodawstwa w Polsce. Żądał zniesienia liberum veto
twierdząc, że "szczęśliwość większej części obywatelów jest dobrem
publicznym", domagał się przyznania sejmowi władzy wykonawczej i
przedstawicielstwa w nim mieszczan, którzy wraz z przedstawicielami
szlachty zasiadaliby w jednej izbie. Przeciwstawiał się wolnej elekcji,
wypowiadając się za tronem dziedzicznym. Mówił o konieczności utworzenia
stałej armii, na której utrzymanie płacić będzie szlachta.  Szczególną
troską przejmował go los chłopa. Proponuje uwolnienie go od pańszczyzny,
nie mając jednak odwagi żądać uwłaszczenia chłopów.  Postuluje, by
pańszczyznę zamienić na czynsz, by dziedzic nie miał prawa usunąć chłopa 
z ziemi bez wyroku sądowego, by zniesiono sądy patrymonialne. Domaga się
większych praw dla mieszczan, ustaw zabezpieczających swobodny rozwój
miast, co byłoby drogą do uprzemysłowienia kraju. Niemałe znaczenie ma
przy tym rozwój handlu i rzemiosła.
Osobne miejsce w jego dziełach zajmuje krytyka polskiej magnaterii, którą
wini za upadek kraju. Pisał: "Z samych panów zguba Polaków". Oni
zniszczyli, według Staszica, szacunek dla prawa, doprowadzili do rozbioru
Polski, swoim postępowaniem uczyli innych egoizmu, a nawet zdrady.  Do
dnia dzisiejszego Stanisław Staszic uważany jest za najwybitniejszą postać
polskiego oświecenia. Doceniali go też jemu współcześni. Pogrzeb Staszica
przybrał charakter manifestacji, młodzież pielgrzymowała na jego grób na
Bielanach, mnożyły się wiersze ku czci zmarłego.