Popiół i Diament

Powieść Jerzego Andrzejewskiego ukazała się drukiem w roku 1948.  Jej
akcja rozgrywa się w ważnym historycznie momencie: w dniach od 6 do 9
maja 1945 roku, a więc w chwili ostatecznej klęski i kapitulacji Niemiec.  
Celem "Popiołu i diamentu" stało się przedstawienie moralnej 
i historyczno-społecznej świadomości narodu polskiego po latach panowania 
zbrodni i faszystowskiego bezprawia.
Powieść prezentuje różne środowiska społeczne i pokoleniowe. W jej centrum
znajduje się bohater, którego losy najgłębiej wyznaczają dramat generacji
"Kolumbów". Maciek Chełmicki, żołnierz Armii Krajowej, wierny wojskowej
przysiędze nie może złożyć broni; ceną jego uwolnienia się od zobowiązań
wobec organizacji podziemnej staje się dokonanie zamachu na sekretarza
komitetu wojewódzkiego partii - Stefana Szczukę. Chełmicki, po latach
bezkompromisowej, uczciwej, mężnej walki o Polskę, zostaje wplątany w grę
sprzecznych racji politycznych odradzającego się państwa.  Losy Maćka
kreślą tragiczny obraz dziejów pokolenia, które wierne romantycznym ideom
narodowego, patriotycznego czynu, poświęcenia, ofiarnictwa, zostało
boleśnie przez historię oszukane.  W obliczu wielkiej polityki,
przeobrażeń ustrojowych i społecznych dramat indywidualnych, jednostkowych
wyborów przestawał być istotny.  Diagnoza społeczna "Popiołu i diamentu" 
w swym całościowym obrazie jest głęboko pesymistyczna.  Dramat w obliczu
bezwzględnych praw historii przeżywa nie tylko Chełmicki i jego pokolenie.
Młodsi, wstępujący dopiero w samodzielne życie bohaterowie powieści,
naznaczeni są okupacyjnym militaryzmem, ich świadomość moralna ulega
zwyrodnieniu (grupa Alka Kosseckiego i Jerzego Szrettera). Również i
starsze pokolenie naznaczone jest poczuciem rozbicia, niemocą powrotu do
normalnego życia. Ojciec Andrzeja i Alka Kosseckich bezskutecznie próbuje
zapomnieć o rzeczywistości świata obozowego, w którym spędził ostatnie
lata wojny. Piętno kolaboranta nie pozwala sędziemu Kosseckiemu powrócić
do normalnego, pokojowego i ustabilizowanego życia.
Moralnie i intelektualnie kontrowersyjne jest także w "Popiele i diamencie"
środowisko kształtującego się dopiero w młodym państwie aparatu
władzy. Postacią złożoną okazuje się również Stefan Szczuka.  Komunista i
ideowiec w pełni przekonany o słuszności i konieczności podjętych działań,
na skutek osobistych doświadczeń (między innymi śmierć żony zamęczonej
przez hitlerowców), pozbawiony jest jednak zdecydowania i energii
niezbędnej do tworzenia nowych struktur władzy społeczno-politycznej.
Wydarzenia powieści rozgrywają się w ciągu trzech dni, 6-9 maja 1945, w
mieście wojewódzkim Ostrowcu. Trwają niepokoje związane z tworzeniem się
nowej władzy, ruchem ludności wracającej z wojennej tułaczki, a przede
wszystkim z działalnością organizacji podziemnych, przeciwnych nowemu
porządkowi społecznemu.  Grupa młodych, wśród nich Maciek Chełmicki,
główny bohater książki, i Andrzej Kossecki, jego bezpośredni zwierzchnik,
przygotowuje zamachy na działaczy PPR.  Zamach na inżyniera Stefana
Szczukę, sekretarza komitetu wojewódzkiego partii, tworzy węzeł
dramatyczny powieści.  Zastrzelenie Szczuki ma być ceną uwolnienia się
Maćka od zobowiązań wobec organizacji, Maciek postanawia mianowicie pod
wpływem obudzonych uczuć do Krysi Rozbickiej porzucić konspiracyjną
działalność.  Zabójstwo zostaje dokonane, Maciek ginie jednak wkrótce
przypadkowo, zastrzelony przez patrol milicji. Równocześnie inna grupa
kilkunastolatków (m.in. Alek Kossecki, młodszy brat Andrzeja) tworzy
własną organizację, rozpoczynając od mordu jednego z uczestników,
podejrzanego o zamierzoną zdradę.  Jako całość powieść rysuje nastroje
społeczeństwa, które rozbite i zmęczone, porażone nieszczęściami okupacji,
przeżywa rewolucyjne zwroty historii i związane z tym zwrotem dramatyczne
antagonizmy i rewizje ideowo-moralne.  Szczuka, ideowy komunista, żyje
wciąż pamięcią o zamęczonej przez hitlerowców żonie, co odbiera mu energię
potrzebną w działaniu politycznym.  Ojciec Andrzeja, sędzia Kossecki wraca
z obozu koncentracyjnego z piętnem hańby kolaboranta, teraz pragnie być
znów przyzwoitym człowiekiem, ale powrót do dawnego życia okazuje się
niemożliwy.  Młode pokolenia, zdziesiątkowane przez wojnę, żyje nadal
pojęciami wytworzonymi w ciężkich latach okupacji i walki podziemnej,
wierne ideałom żołnierskiego koleżeństwa, honoru i subordynacji, a zarazem
świadome ich dewaluacji w nowych warunkach i przeświadczone, że dalszy
opór pozbawiony jest sensu i szans powodzenia (Andrzej Kossecki); wśród
najmłodszych etos konspiracyjny przybiera formy zwyrodniałe, grożąc
moralnym nihilizmem (grupa Alka Kosseckiego i Jurka Szrettera).  Do pracy
w aparacie młodego państwa garną się karierowicze i oportuniści (scena
nocnego bankietu w hotelu "Monopol", zakończona widmowo-pijackim
polonezem).  Jak więc budować nowe społeczeństwo, jak ocalić czy
ukształtować wartości tak potrzebne do stworzenia nowej więzi społecznej -
oto główne pytanie, które stawia autor, pytanie przywołane już przez tytuł
i motto powieści, wzięte z dramatu C. K. Norwida "Za kulisami". Tragiczna
śmierć Maćka Chełmickiego staje się w intencji pisarza wyrazem zagubienia
ideowego młodego pokolenia związanego z AK, pokolenia oszukanego niejako
przez historię.  Bogate treści poznawcze, dramatyczny rysunek wydarzeń,
tragiczne rozwiązania osadzone w materiale bieżącej historii dały powieści
- mimo pewnych uproszczeń w ocenie i obrazie ówczesnej rzeczywistości -
wartość wyjątkową, potwierdzoną adaptacją filmową Andrzeja Wajdy z kreacją
Z. Cybulskiego w roli Maćka (1959).
"Popiół i diament" Jerzego Andrzejewskiego otwiera w prozie powojennej
nurt literatury zaangażowanej we współczesność, w bieżące przemiany
historyczne, polityczne i społeczne, literatury towarzyszącej trudnym 
i skomplikowanym dziejom najnowszym ludowej Polski.