Przepióreczka

W "Przepióreczce" (1924) przypomniał Żeromski swe ulubione wątki ideowe
i fabularne - entuzjazm dla pracy społeczno-oświatowej, motyw magnackiej
ofiarności na cele społeczne, przede wszystkim zaś patetyczny - "takie są
moje obyczaje" - gest bohatera, który w imię wartości nadrzędnych
rezygnuje z własnego szczęścia. Gest ten, jakkolwiek zasugerowany z dużą
zręcznością teatralną, nie ma jednak psychologicznej wierzytelności:
jest właśnie zbyt teatralny, dokonuje się zbyt łatwo, choć przecież nie
tylko niweczy miłość Przełęckiego, lecz jest także jego samounicestwieniem
moralnym w oczach ludzi najbliższych. A jednak "Przepióreczka" to bodaj
najbardziej optymistyczny z utworów Żeromskiego. Wielka gra bohatera jest
jednak ofiarą skuteczną: ratuje czystość atmosfery moralnej kursów,
naprawia krzywdę wyrządzoną Smugoniowi, umacnia i zespala realizatorów
najdroższej dla Przełęckiego idei.
"Przepióreczka" to świadome jakby przywołanie dawnych złudzeń - po to,
by z nimi ostatecznie się rozstać. O widmie rewolucji przypomina tu
Przełęcki tylko dla przekory, by wywołać sprzeciw kolegów; księżniczka
zapowiada odbudowę na wpół symbolicznego zamku - Żeromski nareszcie
pozwala, by za życia spełniło się marzenie jego bohatera.