sarmatyzm Sarmatyzm głosił, że Polacy pochodzą od słowiańskiego plemienia Sarmatów, których potomkami miała być szlachta. Ideałem szlachcica - Sarmaty jest człowiek prawy, uczciwy, dobroduszny, odważny, patriota. Powinien dbać o równość wewnętrzną stanu, być chrześcijaninem. Nie musi być wszechstronnie wykształcony, ale dbać o wolności szlacheckie, mówić o szkolnictwie. Położenie Polski w Europie stawiało ją na pograniczu chrześcijaństwa i religii orientalnych, co z kolei uprawniało Polaków do uznania się za naród wybrany do obrony chrześcijaństwa. W atmosferze tego typu przekonań rodziła się nietolerancja religijna. Konieczność obrony przed nawałnicą turecką przyniosła w konsekwencji izolację kulturową. Pojawiła się niechęć do wszystkiego co nie było rdzennie polskie (w pewnym okresie nie wysyłano nawet młodzieży na zagraniczne uniwersytety). Z idealnego wzorca Sarmacja stała się pojęciem negatywnym, ze szlacheckiego umiłowania wolności zrodziła się anarchia, niechęć do pracy, niższych stanów i cudzoziemców (nawet obdarzonych szlachectwem). W następstwie nastąpiło obniżenie kultury umysłowej i obyczajowej, a miejsce cnót szlacheckich zajęły: obojętność wobec losów ojczyzny, warcholstwo, pijaństwo, rozluźnienie obyczajów, wyzysk chłopa. Zjawiska te w dużym stopniu powodują, że II połowa XVII w. jest dla Polski okresem wielkiego kryzysu. Typowym przykładem Sarmaty jest J.Ch. Pasek, który w swoich "Pamiętnikach", opisując zachowania swoje i przyjaciół, zupełnie nieświadomie odtworzył negatywny wzorzec Sarmaty. Główny bohater "Pamiętników" czyli sam Pasek realizuje ówczesny ideał szlachcica, żołnierza, ziemianina, który jak wiele osób w tych czasach zdobywa wykształcenie u jezuitów. Wywiera ono duży wpływ na sposób myślenia, jakie reprezentował Pasek. Jego konserwatyzm myślowy przejawiał się w niechęci do wszystkiego, co w jakikolwiek sposób mogłoby zmienić istniejący stan rzeczy. Według Paska nie potrzeba żadnych zmian ani reform, jedyne niebezpieczeństwo zagrażające ojczyźnie to najazdy nieprzyjacielskie i przed nimi należy się bronić. Walcząc w obronie kraju, nigdy nie zapominał o własnym interesie - wielu ludzi bogaciło się na wojnie. W imię "złotej wolności" potępiał senatorów, którzy domagali się dziedziczności tronu polskiego i ukrócenia szlacheckiej anarchii. Nie dostrzegał nędzy chłopów - naród utożsamiał ze szlachtą. Pasek wysoko cenił natomiast odwagę i dzielność - wyżej niż mądrość i rozwagę. Często mówi o honorze rycerskim, dopuszczając się czynów zupełnie nierycerskich. Bicie czy torturowanie poddanych nie wykraczało jego zdaniem poza ramy honoru i chrześcijańskiego miłosierdzia. Pasek pochwala ideały ziemiańskie, spokojne życie na wsi, bliskość natury - ale ich nie realizuje. Podobnie ustosunkowuje się do ideałów obywatelskich - dostosowuje je do własnych potrzeb. Wyśmiewa inne narody, chwaląc kraj rodzinny. Wysławia w nim to, co najmniej zasługuje na poparcie - samowolę szlachecką, słabość władzy królewskiej, bezrząd, pusty skarb, całkowitą zależność poddanych od panów - to, zgodnie z tym co pisze, miałoby świadczyć o przewadze Polski nad innymi państwami. Mówi także o teorii, że Polska jest "przedmurzem chrześcijaństwa"; idee mesjanistyczne głosiły wiarę w opatrzność Boga, który Polaków obdarzył szczególną miłością. Ideały katolickie uległy u Paska spłyceniu i prymitywizacji. Bohater "Pamiętników" często chodzi do kościoła, bierze udział w pielgrzymkach, a przy tym dokonuje najazdów na cudze domy, katuje poddanych. Taki katolicyzm usprawiedliwiał nietolerancję i przesądy, był powierzchowny. Lektura dodatkowa: - praca zbiorowa pod red. J. Tazbira, "Polska XVII wieku. Państwo, społeczeństwo, kultura" - Cz. Hernas, "Barok"