Bogurodzica

"Bogurodzica" jest to najstarsza polska pieśń religijna. Jej najdawniejszy
przekaz pochodzi z 1407 r., ale czas powstania jest sporny. Analiza tekstu,
budowy stroficznej i języka pozwala stwierdzić, że pochodzi ona z XIII w.
Treścią pierwszej strofy jest modlitwa do Matki Boskiej o wstawiennictwo
do Jej Syna. W drugiej natomiast strofie podmiot zbiorowy zwraca się do
Chrystusa, aby przez wzgląd na Jana Chrzciciela zapewnił ludziom pobożne
(dostatnie) życie na ziemi i zbawienie wieczne po śmierci: "A na świecie
zbożny pobyt / Po żywocie rajski przebyt".
Obok treści, historyka literatury może interesować interpretacja pieśni,
poznajemy bowiem światopogląd człowieka średniowiecza, który
charakteryzują: postawa teocentryzmu i ascetyzmu.
Interesująca jest również kompozycja pieśni, nacechowana symbolicznie.
Główną postacią i adresatką utworu jest Matka Boska - Oblubienica,
Pośredniczka.  Występują też w tekście inne osoby: Chrystus, Bóg i Jan
Chrzciciel. Wszystkie te postacie tworzą symboliczną w średniowieczu
liczbę cztery, odnoszącą się do kwadratu cnót: męstwa, sprawiedliwości,
umiarkowania i roztropności.
Obie zwrotki kończy pełniący funkcję refrenu zwrot "Kyrie eleison - Kyrie
eleison", tzn. Panie, zmiłuj się. To wezwanie jest przyjęte z liturgii
łacińskiej (ale pochodzi z greckiego).
"Bogurodzica" zdumiewa kunsztowną budową, wysokim poziomem artystycznym
tekstu literackiego i melodii wiersza. W pieśni są stosowane rymy
wewnętrzne i końcowe, które cechuje powtarzalność formy gramatycznej, np.
"popyt - przebyt". Zastosowano wiersz średniowieczny, nazywany zdaniowo -
rymowy, ponieważ w każdym wersie zamyka się zdanie pojedyncze lub
jednorodny człon zdaniowy. Każdy wiersz jest wypowiedziany z intonacją
wznoszącą się lub opadającą.
"Bogurodzica" jest zabytkiem języka staropolskiego, językoznawców
interesują więc archaiczne formy gramatyczne i leksykalne.
Archaizmy leksykalne
 "zwolena" - wybrana,
 "dziela"  - dla,
 "jąż"     - którą,
 "jegoż"   - o co,
 "zbożny"  - dostatni lub pobożny,
 "przebyt" - bytowanie, przebywanie.
Archaizmy fleksyjne
"Bogurodzica Dziewica Maryja" - forma mianownika l.p. w funkcji wołacza,
który współcześnie brzmi: Bogurodzico Dziewico Maryjo! "Bogurodzica" dziś
Bogarodzica - w staropolskim języku celownik zamiast dzisiejszego
dopełniacza.
"Bożyc" - wołacz od wyrazu Bożyc - syn Boga.
"Bożycze" - forma wołacza, Bożycu.
"Zyszczy, spuści "- 2 osoba l.p. trybu rozkazującego z końcówką -y, -i.
Te formy rozkaźnika zaniknęły w XIII w.  Obok nich występują dzisiejsze,
nowsze formy zakończone na spółgłoskę, np.  usłysz.
"Bogiem sławiena" - przez Boga sławiona. Staropolska struktura gramatyczna
bezspójnikowa - "sławiena" kim?  Bogiem, dzisiejsza forma spójnikowa -
wsławiona przez kogo?
"Gospodzina" - biernik od gospodzin, jest to forma nowsza.
Archaizmy fonetyczne
"Krzciciela" - dzisiejsze Chrzciciela, a więc "K" przeszło w "Ch". Ta
oboczność spółgłoskowa zachowała się w gwarze góralskiej do naszych
czasów.
"Sławiena" - dzisiejsze sławiona.  W wyrazie tym obserwujemy brak
przegłosu (oboczności "e" - "o"). Niektórzy językoznawcy widzą tu wpływ
języka czeskiego
Archaizmy  słowotwórcze
W wyrazie "bożycze" wyróżnić można wyraz zasadniczy - podstawowy Bóg i
cząstkę słowotwórczą -ycz, -ic, a więc "bożyc" - syn Boga. Cząstkę tę
dodawano w języku ruskim do imienia ojca na określenie syna, tzw.
otczestwo.
Wyraz "Gospodzina" mówi również o wpływach Rusi na język staropolski,
pochodzi on bowiem od słowa "gospod" - pan.
Archaizm składniowy
"Twego dziela" - dla Twego. "Dziela", podobnie jak znany dzisiaj przyimek
"dla", w języku staropolskim stało zawsze po wyrazie rządzonym.
"Bogurodzica" jest nie tylko najstarszą polską pieśnią religijną, ale
także pierwszą pieśnią Maryjną. W dawnych wiekach była pieśnią bojową i
hymnem narodowym. Jan Długosz mówi, że jako pieśń bojowa rozbrzmiewała na
polach Grunwaldu przed bitwą. Śpiewało ją także rycerstwo polskie przed
bitwą pod Warną.