liryka Nazwa ta pochodzi od greckich słów: "lyrikos" - lirowy, "lyra" - lira. Jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich (obok epiki i dramatu, obejmujący utwory opisujące wewnętrzne przeżycia, refleksje i emocje jednostki, przekazane w formie monologu o silnym nacechowaniu subiektywnym. Wyznacznikami liryki są: - podmiot liryczny - tzw. "ja" liryczne, postać mówiąca w utworze, fikcyjna; nie może być utożsamiana z autorem, choć może mieć pewne jego cechy - sytuacja liryczna - umiejscowienie podmiotu lirycznego wśród okoliczności przedstawionych w utworze; jest to sytuacja wyznania - monolog liryczny - podstawowa forma wypowiedzi Typy liryki: 1. Liryka bezpośrednia - podmiot liryczny pojawia się konsekwentnie w pierwszej osobie, wypowiada uczucia i myśli odczuwane w danym momencie, np. elegia 2. Liryka pośrednia - "ja" liryczne i sytuacja wyznania zostają ukryte poza obrazem świata przedmiotowego lub w bezosobowej refleksji; monolog liryczny łączy się często z elementami narracji lub dialogu. Typy liryki pośredniej: - Liryka opisowa - podmiot lir. jest przesłonięty przez opis zjawisk zewnętrznych, zwłaszcza krajobrazowych - Liryka sytuacyjna - na pograniczu liryki, epiki i dramatu, np. sielanka 3. Liryka inwokacyjna - pełnej jawności "ja" towarzyszy konkretne ukierunkowanie wypowiedzi na adresata ("ty") 4. Liryka podmiotu zbiorowego - zamiast "ja" - "my" liryczne, np. hymn Do czasów klasycyzmu oświeceniowego w literaturze istniał dość jednolity kanon gatunków lirycznych powstałych w antyku, np. elegia, hymn, epigramat. Od romantyzmu liryka zaczęła w większym stopniu podporządkowywać się ekspresji życia wewnętrznego jednostki, stąd inny podział tematyczny: 1. Liryka miłosna 2. Liryka refleksyjno-filozoficzna 3. Liryka religijna 4. Liryka patriotyczno-obywatelska 5. Liryka agitacyjno-polityczna Liryka posługuje się szerokim zasobem środków stylistycznych (patrz hasła: epitet, porównanie, metafora). Najważniejsze z nich to: 1. Środki słowotwórcze: neologizmy, zgrubienia, zdrobnienia. 2. Przekształcenia semantyczne (tzw. tropy): epitety, porównania oraz porównania homeryckie, metafory, peryfrazy, eufemizmy, animacje, personifikacje. 3. Środki składnikowe: powtórzenia, anafory, apostrofy, pytania retoryczne. Definicje ważniejszych środków stylistycznych: Neologizmy - wyrazy nowo utworzone w danym języku. Neologizmy tworzy się głównie z konieczności nazywania nowych przedmiotów i pojęć. Rozróżniamy neologizmy frazeologiczne, słowotwórcze, poetyckie, zapożyczone, słownikowe. Neologizmy poetyckie (artystyczne) tworzone są przez pisarzy dla potrzeb konkretnego utworu. Wyrazy zdrobniałe (eufemizmy) i zgrubiałe (barbaryzmy) są nosicielami postawy emocjonalnej twórcy. Epitet - wyraz podkreślający charakterystyczną cechę osoby, przedmiotu, pojęcia. Epitetem może być przymiotnik (złote ręce), imiesłów (rozbrajający uśmiech) lub rzeczownik (ziemia matka). Porównanie - zestawienie dwóch zjawisk, z których jedno służy określeniu drugiego. np. "Idzie zmierzch jak tłumy cieni (...)" (L. Staff "Szaruga") Porównanie homeryckie - porównanie rozbudowane, w którym człon określający rozrasta się w rozwinięty obraz poetycki. Ten typ porównania wywodzi się z epiki Homera. Wykorzystał go Kochanowski i Mickiewicz. Metafora - po polsku przenośnia. Konstrukcja wyrazowa, w której pojedyncze wyrazy tracą swe pierwotne znaczenie i tworzą nową całość znaczeniową. Peryfraza - zastąpienie słowa oznaczającego dany przedmiot, czynność lub cechę przez rozbudowany opis, metaforę lub charakterystykę. Inaczej: omówienie. Eufemizm - wyraz lub wyrażenie bardziej oględne, używane w celu złagodzenia treści wyrazów i wyrażeń. Zamiast powiedzieć "nie kłam" powiemy "nie fantazjuj". Animizacja - przepisanie przedmiotom lub pojęciom właściwości istot żywych. Personifikacja (łac. persona = osoba + facio = czynię) - nadawanie przedmiotom, zjawiskom, zwierzętom, pojęciom cech ludzkich. Inaczej: uosobienie. Powtórzenie - kilkakrotne użycie tego samego wyrazu, wyrażenia lub zwrotu w celu podkreślenia treści powtarzanych słów. Anafora - powtórzenie tego samego wyrazu lub grupy wyrazów na początku kolejnych wersów, strof lub akapitów. Apostrofa - utrzymane we wzniosłym tonie bezpośrednie zwrócenie się do osoby, idei, zjawiska, przedmiotu. Apostrofą zwracał się Mickiewicz do Litwy i do Matki Boskiej. ("Litwo! Ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie...") Pytanie retoryczne - odpowiedź na postawione pytanie jest znane, a więc posiada ono charakter emocjonalny, a nie intelektualny. Ważną rolę w utworze literackim (szczególnie w wierszu) odgrywa organizacja brzmieniowa wypowiedzi literackiej. Nagromadzenie w wierszu zdań pytających i rozkazujących powoduje, że mamy do czynienia z przewagą intonacji rosnącej (dla zdań pytających) i intonacji opadającej (dla zdań rozkazujących). Intonacja - zmiana wysokości tonu w obrębie zdania. W języku polskim intonacja zdaniowa ma charakter logiczny i emocjonalny, a jej funkcja polega na wyrażeniu postawy mówiącego względem wypowiadanej treści. Onomatopeja - wyraz lub zespół wyrazów naśladujących swym brzmieniem brzmienie nazywanego zjawiska.