Quo Vadis

Quo Vadis - geneza utworu.
Henryk Sienkiewicz rozczytywał się w łacińskich utworach starożytnych,
szczególnie Tacyta. Odbył wiele podróży do Rzymu, zwiedzał zabytki, wędrował po
katakumbach. "Quo Vadis" jest urzeczywistnieniem zamysłów, jakie w tamtym czasie
zrodziły się w umyśle pisarza. Była to chęć ukazania w utworze dwóch światów:
starożytnego - pogańskiego i nowego - chrześcijańskiego. Pierwszego, w chwili
gdy nadciąga już zmierzch jego wielkości, a drugiego w początkach jego
istnienia, w okresie prześladowania pierwszych chrześcijan za czasów Nerona.
Zamierzeniem pisarza było także pokazanie siły tego świata, która to siła, jego
zdaniem, odegrała decydującą rolę w historii Rzymu i ludzkości, oraz zwycięstwo
chrześcijańskiego ducha nad potęgą pogańskiego Rzymu. Co bardzo istotne,
Sienkiewicz poszukiwał niejako przy okazji analogii między prześladowaniem
chrześcijan przez Nerona, a prześladowaniem Polaków pod zaborami.
Powieść, drukowana początkowo w odcinkach w dwóch czasopismach
("Gazeta Polska", "Dziennik Poznański"), szybko rozeszła się po całym świecie,
tłumaczona na wiele języków. Wszędzie zdobywała ogromne powodzenie i przyniosła
pisarzowi sławę nie tylko w kraju, ale na obu półkulach - w 1905 roku Sienkiewicz
otrzymał za nią nagrodę Nobla. "Quo Vadis" stała się jedną z pierwszych powieści
polskich, które weszły w skład arcydzieł literatury światowej. Doczekała się
niezliczonych przeróbek teatralnych, operowych, baletowych i filmowych oraz
stała się inspiracją malarską.
Tło historyczne powieści
W powieści ukazane są czasy starożytnego Rzymu za panowania Nerona z okresu
prześladowania pierwszych chrześcijan. Neron (Nero Claudius Caesar, 37-68) był
cesarzem rzymskim w latach 54-68, objął władzę mając zaledwie 17 lat. Akcja
powieści toczy się w latach 63-66, zaś epilog (śmierć Nerona) przypada na
rok 68.
Sam Sienkiewicz nazywa utwór powieścią historyczną, a okres panowania Nerona
traktuje jako epokę upadku cywilizacji rzymskiej. Postacie historyczne
występujące w powieści to: Neron, Seneka, Tigellin, Petroniusz, Poppea oraz
apostołowie Piotr i Paweł. Głównymi wydarzeniami historycznymi są: pożar Rzymu
i męczeństwo chrześcijan.
Kompozycja utworu
Powieść "Quo Vadis" stanowi w dużym stopniu analogię do "Trylogii". Ma to
związek z występowaniem dwóch wątków - historycznego i romansowego, połączonych
i przeplatających się ze sobą. Mamy tu do czynienia z tradycyjnym wątkiem
romansowym z przeszkodami (m.in. z powodu usposobienia bohatera, jego
gwałtowności - jak u Kmicica), nagłymi, niespodziewanymi niebezpieczeństwami,
cudownymi ocaleniami, szczęśliwym zakończeniem, a także przemianą wewnętrzną
bohatera (podobnie jak u Kmicica).
Główne wydarzenia w utworze
- przybycie Winicjusza z Armenii do Rzymu,
- Ligia na dworze cezara,
- uprowadzenie Ligii przez Ursusa i chrześcijan,
- poszukiwanie Ligii, spotkanie Chilona z Glaukiem,
- zgromadzenie chrześcijan, śmierć Krotona,
- wewnętrzna przemiana Winicjusza,
- "pływająca uczta" Nerona,
- pożar Rzymu, oskarżenie chrześcijan, uwięzienie Ligii,
- straszne sceny cyrkowe i "pochodnie" Nerona, śmierć Chilona,
- walka Ursusa z turem, ocalenie Ligii,
- śmierć Petroniusza,
- śmierć Nerona (epilog).
Obraz dwóch światów w powieści - upadającego pogańskiego Rzymu
i rodzącego się chrześcijaństwa
Starożytny świat pogański to potęga rządząca i wszechmocna, zadziwiająca
ludzkość wspaniałością swojej kultury, bogactwem form życia i myśli
filozoficznej. Stworzył on trwałe pomniki architektury, literatury, filozofii 
i prawa. Z jednej strony był to świat przepychu i bogactwa, poczucia piękna,
radości i różnorodności życia, a z drugiej świat niewolnictwa, wyzysku, wojen,
rzezi i okrutnych, despotycznych rządów. Jego reprezentanci w powieści to:
Neron, Petroniusz, Chilon, Tigellin, Poppea oraz Winicjusz (do czasu). Ten
schyłkowy, zbliżający się do zagłady, odchodzący w przeszłość świat przepojony
był zmysłowością, cynizmem, rozwiązłością, rozpustą, okrucieństwem,
nikczemnością, a także sceptycyzmem, materialistycznym widzeniem świata i
chęcią użycia przy braku jakichkolwiek ideałów i skrupułów.
Przyczyn jego klęski Sienkiewicz nie ukazuje w pełni. Poprzestaje na
odtworzeniu życia obyczajowego, a źródeł upadku doszukuje się wyłącznie w
sferze moralności najwyższych warstw społecznych.
Świat chrześcijański natomiast reprezentują w utworze: Ursus, Pomponia Grecyna,
Ligia, Glaukus, apostołowie Piotr i Paweł oraz rzesze chrześcijan.
Chrześcijaństwo - religia głosząca miłość, braterstwo i równość wszystkich
ludzi jako dzieci jednego Boga, przeznaczonych do wiecznego życia - pojawia się
w I w n.e. w wyniku działalności Jezusa Chrystusa i apostołów. Sienkiewicz
podkreśla potęgę wiary chrześcijańskiej ("Ta nauka ogarnia świat i ona jedna
może go odrodzić").
Chrześcijaństwo obejmowało coraz szersze kręgi. Za czasów Nerona są tysiące
chrześcijan w Rzymie, w Grecji, w Azji Mniejszej. "Ci ludzie nie tylko czuli
swego Boga, ale go z całej duszy kochali, tego zaś Winicjusz nie widział dotąd
w żadnej ziemi, w żadnych obrzędach, w żadnej świątyni". Chcąc uniknąć
prześladowań chrześcijanie modlili się w ukryciu, zbierając się w opustoszałych
miejscach za miastem.
Najważniejsze postacie utworu
1. NERON
- postać negatywna, młody, żył 31 lat (37-68), ukazany pod koniec swego życia,
pyszny, próżny, żądny sławy, odrażający, wulgarny, śmieszny, zniewieściały,
tchórzliwy, okrutny, zdemoralizowany, rozpustnik, wróg chrześcijan, tyran,
zdrajca, zbrodniarz, potwór, komediant, arcybłazen, dekadent, krótkowidz, otyły
(dużo jadł i pił), przedstawiciel rozkładu moralnego; skupiły się w nim
wszystkie ujemne strony rozpadającego się Rzymu, prowadzi hulaszczy tryb życia,
codziennie urządza huczne uczty;
- jego dwór jest źródłem zła, które promieniuje na otoczenie;
- piastuje urząd cezara, najwyższą godność w imperium, otoczony gromadą
zauszników (Tigellin) i tłumem pochlebców, którzy nazywają go nawet zbawicielem
świata;
- mówi: "Ja nie mam innego Boga niż siebie";
- uważa, że każdy, kto nie wielbi cezara, jest wrogiem Rzymu;
- w pierwszym okresie swoich rządów pod wpływem filozofa Seneki i Burrusa
(prefekta pretorianów, tj. przybocznej straży cesarza) rządzi rozsądnie i jest
cenionym; później pod wpływem Tigellina staje się krwawym despotą i morduje
tych, w których widzi przeszkodę dla siebie; każe zabić matkę, żonę, brata 
i syna cesarza Klaudiusza;
- zaniedbuje obowiązki państwowe; czuje się wszechstronnym poetą, aktorem,
muzykiem, śpiewakiem, tancerzem i w tej roli występuje na widowiskach
publicznych w Ancjum i w Grecji oraz w teatrach rzymskich, przekonany o
wielkości swojego talentu - czuje się bardziej artystą niż władcą i nudzi się w
Rzymie;
- marzy o zagładzie Rzymu, by móc zbudować nowe miasto, które ma nosić nazwę
Neronia;
- jest bezwzględnym, nieodpowiedzialnym, słabym władcą, nie dostrzegającym
istotnych potrzeb państwa, zapatrzonym wyłącznie w siebie i realizującym własne
kaprysy, narzeka, że nigdy nie widział płonącego miasta; zazdrości Priamowi,
który mógł oglądać pożar Troi i uważa, że pożar Rzymu byłby doskonałą
inspiracją do stworzenia poematu większego od "Iliady" Homera;
- jego pragnienia zostają zaspokojone przez służącego Tygellina;
- w czasie pożaru Rzymu specjalnie powraca do niego nocą, by się zachwycać jego
widokiem i spogląda na nie z wodociągu Appijskiego w odpowiednio wystudiowanej
pozie, ubrany w purpurowy płaszcz i wieniec ze złotych laurów, z lutnią w ręku;
upaja się patosem własnych słów, nie troszcząc się wcale o los nieszczęśliwych
ludzi; nie wydaje żadnych rozkazów odnośnie ratowania palącego się miasta,
"radował się w sercu, że wreszcie ujrzał tragedię, podobną do tej, którą
opisuje";
- chcąc zrzucić z siebie odpowiedzialność za zbrodnię podpalenia Rzymu, szuka
rzekomych podpalaczy i nakazuje aresztować chrześcijan pod zarzutem podpalenia
miasta;
- urządza igrzyska, na których chrześcijanie są rzucani na pożarcie dzikim
zwierzętom, krzyżowani i żywcem paleni;
- skazuje chrześcijankę Ligię na śmierć, nie licząc się z prawem, które
chroniło zakładniczkę;
- z powodu tchórzostwa nie ośmiela się w amfiteatrze sprzeciwić się woli
tłumów, które domagają się groźnie ułaskawienia Ligii i Ursusa; po długim
wahaniu daje znak łaski;
- w ostatnim okresie panowania wydaje bardzo liczne wyroki śmierci; zbuntowani
pretorianie ogłaszają cezarem Galbę; senat wydaje na Nerona wyrok śmierci;
- chcąc ujść pomsty i pohańbienia, kończy samobójstwem, mając 31 lat; gdy
przyłożył sobie sztylet do szyi, brak mu było odwagi, by zagłębić ostrze 
i wówczas Epafrodyt popchnął mu rękę i nóż wszedł aż po głownię.
2. PETRONIUSZ
- postać sympatyczna, najciekawsza w powieści, doskonała kreacja
psychologiczna, wysuwa się na pierwszy plan w utworze;
- bogaty patrycjusz, egoista, wygodny, opanowany, wyniosły, inteligentny,
wyrozumiały, łagodny, sceptyczny, tolerancyjny, niczemu i nikomu się nie dziwi,
lubiany przez plebs rzymski, którym pogardza jako patrycjusz i artysta;
- wykształcony, znawca literatury i sztuki, pisarz, pisze wierszem i prozą,
autor epigramatów i utworu "Satyricon";
- bardzo kocha życie, umie rozkoszować się nim i urządza je sobie, jak potrafi
najwygodniej; mówi do siebie: "Zawsze próbowałem tak żyć, by cieszyć się każdym
dniem";
- nie może i nie chce zrozumieć chrześcijan, bo każą mu się wyrzec używania
życia, uczt i rozkoszy, ale mówi o nich z szacunkiem i podziwem;
- przebywa na dworze Nerona jako jeden z najbliższych jego ludzi w roli
"arbitra elegancji" (doradcy w sprawach artystycznych), traktując cezara z
góry; bardzo nisko ocenia jego talent, twórczość i smak artystyczny i brzydzi
się jego okrucieństwami, nie jest donosicielem;
- bierze udział w orgiach cesarskiego dworu, zbyt leniwy, aby im się
przeciwstawić;
- mimo że zdaje sobie sprawę z otaczającego zła i podłości, nie walczy z tym
stanem rzeczy za cenę wygodnego, opromienionego blaskiem piękna życia; jest
biernym świadkiem tego, co się dokoła niego dzieje, aprobuje świat, do którego
należy, starając się go wysubtelnić;
- widzi zbliżający się upadek Rzymu, zanik rzymskich cnót i cywilizacji; zdaje
sobie sprawę z tego, że patrzy na schyłek swojego świata i na wschód nowej ery;
jest łącznikiem obu światów.
3. CHILON
- postać drugoplanowa, ale istotna z punktu widzenia intrygi w powieści,
świetnie nakreślona w utworze; jest łącznikiem między postaciami świata
rzymskiego i chrześcijańskiego;
- lekarz, mędrzec, wróżbita, włóczęga, kłamca, oszust, szpieg, donosicicl,
zdrajca, pochlebca, łotr, tchórz; sprytny, przebiegły, mściwy, zazdrosny,
nikczemny, śmieszny z wyglądu, nie zna uczucia wdzięczności; ideał podłości;
- wciąż poszukuje nowin mających się dobrze opłacać, lubi dowiadywać się
cudzych tajemnic, by je w danej chwili obrócić na własny pożytek;
- sceptyk, który w nic nie wierzy; jednakową wartość ma dla niego zło i dobro;
- filozofujący błazen z ciemną przeszłością rzezimieszka; przed przybyciem do
Rzymu zaprzedał Glauka rozbójnikom, pozbawiając go rodziny i mienia, a
spotkawszy go później w Rzymie w czasie prowadzonej na prośbę Winicjusza pogoni
za Ligią, powtórnie nastaje na jego życie;
- zostaje pozornie chrześcijaninem, aby wejść między wiernych, odnaleźć Ligię 
i zdobyć od Winicjusza jak najwięcej pieniędzy, oskarża chrześcijan, zdradza
informacje o nich, przyczynia się do okrutnych ich prześladowań; staje się
zausznikiem Tigellina, dygnitarzem, bogaczem i towarzyszy cezarowi na
igrzyskach;
- wydaje Glauka w ręce Tigellina, chociaż ten po chrześcijańsku przebaczył mu
jego złe czyny;
- nie może znieść widoku rozlewu krwi na arenie cyrkowej, poci się, sinieje,
szczęka zębami, drży cały i mdleje, ale Nero zmusza go do oglądania owoców
swego oskarżenia;
- pod ciężarem krwawych widowisk, męczeństwa Glauka, a szczególnie przebaczenia
mu win w imię Chrystusa dokonuje się w jego duszy przemiana; nawraca się,
odnajduje w sobie odwagę i daje świadectwo prawdzie, wyznając publicznie, iż
Nero jest podpalaczem Rzymu, a chrześcijanie są niewinni; przyjmuje chrzest 
i ginie śmiercią męczeńską, w ten sam sposób jak wydawani wcześniej przez niego
chrześcijanie;
- jego nawrócenie, mimo iż był oporny, jest świadectwem wielkiego triumfu idei
chrześcijańskiej, a obraz męczonego starca, którego niedźwiedź oszczędza i nie
chce rozszarpać, jest wprost przerażający.
4. TIGELLIN
- intrygant, zausznik cezara, najpodlejszy z doradców, służalczy; gbur, nieuk,
postać negatywna;
- walczy bez skrupułów z Petroniuszem o względy cezara;
- za zgodą Nerona zajmuje się zorganizowaniem podpalenia Rzymu; pożar trwał 6
dni i 6 nocy.
5. GLAUKUS
- wprowadza w czyn przykazanie miłości, darując dwukrotnie winy i krzywdy swemu
katowi - Chilonowi;
- drugie przebaczenie, którego udziela, gorejąc jako żywa pochodnia Nerona,
dokonuje cudu nawrócenia zatwardziałego Chilona na wiarę chrześcijańską;
- do jego zgonu można zastosować sentencję, że "krew męczenników jest nasieniem
nowych wyznawców wiary".
6. APOSTOŁ PIOTR
- dobry, wyrozumiały, skromny, wielki; uosobienie idei chrystianizmu, duchowy
przywódca chrześcijan;
- organizuje Kościół, zjednując mu coraz więcej wiernych;
- przynosi radość, spokój, zachętę do znoszenia cierpień, uczy przebaczania;
- cieszy się ogromną popularnością i szacunkiem wśród chrześcijan, cierpi wraz
z nimi niewygody życia, wędrowiec;
- czuje się odpowiedzialny za chrześcijan w Rzymie; rozumie, dlaczego Chrystus
zawraca go z drogi do miasta zbrodni, rozpusty i pychy;
- w czasie prześladowań chrześcijanie ukrywają go, widząc w nim następcę
Chrystusa;
- umiera jako męczennik w tym samym dniu co apostoł Paweł.
Wątek romansowy w utworze - miłość Winicjusza i Ligii
Dzieje miłości Winicjusza i Ligii są głównym wątkiem akcji powieści.
Młodzieniec zakochuje się w dziewczynie od pierwszego wejrzenia, chce ją
zdobyć, lecz ona ucieka. Ten jednak nie rezygnuje - szuka jej po całym Rzymie,
a gdy się wreszcie odnajdują i przysięgają sobie miłość, wybucha pożar miasta.
Winicjusz znów szuka dziewczyny, chcąc ją ocalić. Ligia tymczasem zostaje
uwięziona, później choruje, a następnie w jej obronie walczy zwycięsko Ursus
z turem na arenie cyrkowej. Cały amfiteatr żąda prawa łaski dla zwycięzcy
i ocalonej. Wreszcie zakochani mogą się połączyć i żyć szczęśliwie.
Wątek rozwija się, jak w tradycyjnym romansie, przez pokonywanie piętrzących
się przeszkód, które stają na drodze połączenia się zakochanych - nagłych,
niespodziewanych niebezpieczeństw i cudownych ocaleń - na pozór nie ma tu
trójkąta bohaterów, Ligia ma jednego pretendenta do swej ręki, natomiast
funkcję rywala nieodzownego w dziejach miłości "z przeszkodami" pełni żona
Nerona, Poppea, usiłująca zemścić się na pięknym Winicjuszu za to, że
zlekceważył względy, jakie mu okazywała w czasie nocnej orgii w ogrodach
cesarskich. Strach przed zemstą obrażonej cesarzowej skłania Ligię do szukania
schronienia wśród chrześcijan i z chwilą rozpoczęcia ich prześladowań zostaje
wraz z nimi uwięziona. O perypetiach wątku miłosnego decyduje jego powiązanie z
wątkiem historycznym.
Winicjusz to młody patrycjusz rzymski, postać fikcyjna w utworze, "potomek"
znanego konsularnego rodu patrycjuszy rzymskich, trybun wojskowy, poganin.
Dzielny, dumny, niecierpliwy, nieposkromiony Rzymianin, uosobienie męstwa,
siły, zdecydowania, odwagi wojennej, o dobrym sercu i prawej, ale
nieokiełznanej naturze. Gwałtowny, niemal dziki, nie umie hamować gniewu,
gotów porwać się na samego Nerona, w uniesieniu bez litości dla niewolników.
Obcując z chrześcijanami, zaczyna powoli rozumieć ich naukę, poznaje jej
prawdy, przyjmuje chrzest, jest świadkiem, jak Glaukus przebacza Chilonowi.
Wątpliwości rodzące się w jego duszy rozpraszają słowa apostoła Piotra.
Odmieniony, wyzwala swoich niewolników. Jest typowym przykładem wpływu, jaki
chrześcijaństwo wywiera na pogan. Postać dynamiczna, przechodzi głęboką
wewnętrzną przemianę: z typowego, aroganckiego, okrutnego Rzymianina staje się
chrześcijaninem, pokornym wyznawcą wiary, a w tym przeobrażeniu pomaga mu
miłość do chrześcijanki Ligii.
Ligia to chrześcijanka, Słowianka, córka wodza Lygów - plemienia
zamieszkującego kraj, z którego pochodzi autor powieści - nazywana w ojczyźnie
swojej Kaliną (imieniem kojarzącym się z grec. "kalos" - piękny). Wywieziona
do Rzymu jako zakładniczka wraz z wiernym sługą Ursusem, znajduje przybranych
rodziców - rzymskiego wodza Plaucjusza Aulusa i jego żony Pomponii Grecyny. 
U nich właśnie styka się z chrześcijaństwem i poznaje Winicjusza. Jej urodę
podziwia sam Petroniusz, który jako znawca, uważa, że "jest w niej coś
niezwykłego". Ligia to gorąca wyznawczyni nowej wiary, odgrywa decydującą rolę
w przemianie wewnętrznej Winicjusza. To o nią właśnie rozgrywa się akcja
powieści, lecz ona sama jest zawsze bierna.
Wartości poznawcze i ideowo-wychowawcze utworu
1. zobrazowanie życia na dworze cezara (uczty, uroczystości, igrzyska cyrkowe,
podróże) oraz życia starożytnego Rzymu, jego kultury za czasów Nerona;
2. portret Nerona jako człowieka, władcy i artysty uosobieniem zła; ponosi
klęskę moralną;
3. odzwierciedlenie odwiecznej walki dobra ze złem i podkreślenie prawdy, że
zawsze zwycięża dobro;
4. ukazanie nieprzemijających wartości ogólnoludzkich reprezentowanych przez
chrześcijan, które przyczyniają się do ich zwycięstwa nad degenerującym się
światem pogańskim - miłość do drugiego człowieka, dobroć, wyrozumiałość,
przyjaźń, prawość, sprawiedliwość, umiejętność przebaczania.