nowelistyka
 
Nowelistyka polska podlegała w okresie pozytywistycznym stopniowej ewolucji. Początkowo jej 
autorzy korzystali z tradycyjnych schematów, wzbogaconych składnikami ideowego programu. 
Stąd też bliski związek nowel i opowiadań z ówczesnymi gatunkami publicystycznymi. Fabuły 
nowelistyczne miały charakter tendencyjnie uformowanego pozytywistycznego przykładu. 
Polegało to na propagowaniu środkami literackimi tez programowych, a więc założeń "pracy 
u podstaw" i "pracy organicznej". Stosunek pisarzy do ważnych problemów epoki traci z czasem 
znamiona tendencyjności. Obraz świata przedstawionego w nowelistyce staje się skomplikowany 
i niejednoznaczny, a jego ujęcie realistyczne. U schyłku lat siedemdziesiątych optymizm 
wczesnych utworów ustępuje miejsca coraz bardziej widocznemu pesymizmowi. Bohaterowie 
ponoszą niezasłużone klęski, spotykają się z niezrozumieniem, obojętnością, a nawet wrogością 
środowiska. Szczególnego znaczenia w pozytywistycznej nowelistyce nabiera problem bohatera, 
którym jest człowiek z ludu. Występuje on właściwie w nowelach wszystkich pisarzy: 
Sienkiewicza ("Szkice węglem", "Janko Muzykant", "Jamioł", "Za chlebem", "Bartek zwycięzca"), 
Orzeszkowej ("Obrazek z lat głodowych", "Tadeusz"), Prusa ("Antek", "Na wakacjach"). 
W ówczesnej nowelistyce świat chłopski to przede wszystkim świat ludzi skrzywdzonych. 
Przesłanki krzywdy tkwią w ciemnocie i nędzy środowiska, które jest bezbronne wobec 
bezwzględnych i amoralnych jednostek (np. Zołzikiewicz w "Szkicach węglem"). Klęski postaci 
z ludu to także wynik obojętności "warstw oświeconych" i ich klasowego egoizmu. Równocześnie 
twórczość nowelistyczna wydobywa te pierwiastki psychiki chłopskiego bohatera, które dowodzą 
jego wysokiej wartości etycznej i heroizmu ("Na wakacjach", "Michałko"), uzdolnień ("Antek", 
"Janko Muzykant"), pracowitości i uporu ("Za chlebem"). Oprócz wsi pojawiła się nowa tematyka 
miasta. Miasto jako miejsce rozwoju przemysłu i nowej techniki w sposób widoczny zmienia losy 
postaci, tym bardziej że autorów nowel i opowiadań interesują przede wszystkim środowiska 
plebejsko-robotnicze i urzędnicze. W zamkniętej przestrzeni miejskiej rozgrywają się dramaty, 
których znaczenie urasta często do rangi uniwersalnej. Dramat miłości małżeńskiej 
w "Kamizelce" Prusa czy matczynej miłości w "Dymie" Konopnickiej, tragiczny wymiar klęski 
Adlera w "Powracającej fali" Prusa, psychologiczna klęska Mendla Gdańskiego w noweli 
Konopnickiej. 
 
Humanitaryzm autorów nowel wyraża się najpełniej w zdecydowanym eksponowaniu tematyki 
dziecięcej. W losach bezbronnych dzieci najostrzej odzwierciedla się zło współczesności. 
Dziecięca ufność i uczucie ponoszą klęskę w zetknięciu z bezwzględnością świata dorosłych, 
a pragnienia nie mogą się zrealizować, prowadząc do klęski i śmierci małych bohaterów. Ginie 
skatowany Janko Muzykant, tonie pozbawiony opieki dorosłych Tadeusz w noweli Orzeszkowej. 
Inne role dziecięcym postaciom wyznacza Prus. Obok beztroskiej "Przygody Stasia" 
i wzorowanym na Dickensie szczęśliwym zakończeniu "Sierocej doli", tworzy on nowele, 
w których sprawy świata dorosłych pokazane są oczami dziecka ("Grzechy dzieciństwa", 
"Omyłka"); jeszcze inaczej jest w "Katarynce" - nieszczęście niewidomej dziewczynki wyzwala 
odruch dobroci u egoistycznego dotychczas pana Tomasza. Widzenie świata oczami dziecka 
pełni różnorakie funkcje w nowelach Konopnickiej, np. nieświadomość własnej sytuacji, 
pozwalająca na beztroskę w momentach tragicznych, stwarza niezwykły efekt artystyczny 
i światopoglądowy w "Naszej szkapie" i "Martwej naturze". 
 
Zagadnienia asymilacji, zwłaszcza asymilacji Żydów, podejmowała Orzeszkowa ("Silny Samson") 
i Konopnicka ("Mendel gdański"); problematyka emancypacji kobiet znalazła najpełniejsze 
odzwierciedlenie także u Orzeszkowej ("Panna Antonina"). Pozytywistyczna nowela odsłania 
zatem różne aspekty współczesnego życia, poddając je analizie i ocenie. 
 
Szczególne miejsce w twórczości nowelistów zajęła problematyka patriotyczna. Trudności 
w zrealizowaniu tematu były olbrzymie ze względu na cenzurę. Istniały również bariery 
psychologiczne, stworzone przez społeczny "zakaz" krytykowania narodowej przeszłości. Mimo 
to powstały wówczas "klasyczne" nowele patriotyczne, takie jak nowela Sienkiewicza "Latarnik", 
"Omyłka" Prusa, "A...b...c..." oraz późniejszy cykl "Gloria victis" Orzeszkowej. W nurcie tym 
objawia się powrót do tradycji romantycznej, najbardziej widoczny w nowelach Sienkiewicza 
i Orzeszkowej. 
 
Nowelę pozytywistyczną w jej szczytowym okresie cechuje głęboko humanistyczny stosunek do 
człowieka "nizin", zdecydowanie zmienia się pole obserwacji społecznej, widoczna staje się 
potrzeba ukształtowania nowych zasad kontaktów międzyludzkich.