Mikołaj Rej

Mikołaj Rej urodził się w Żurawnie pod Haliczem, jako syn zamożnej rodziny
ziemiańskiej. W dzieciństwie i młodości uczęszczał do różnych szkół, ale
niewiele się w nich nauczył, gdyż bardziej niż nauka pociągały go zabawy i
wesołe towarzystwo. Dopiero jako młodzieniec na dworze Andrzeja Tęczyńskiego,
zawstydzony własnym nieuctwem zaczął się dokształcać, przejmując humanistyczne
zamiłowanie do nauki. Po opuszczeniu dworu Tęczyńskiego osiadł Rej na wsi, ale
brał aktywny udział w życiu publicznym, obserwując przy tym bacznie otaczający
go świat i ludzi. Doskonale zarządzał swymi licznymi majątkami, był gospodarzem
z zamiłowania. Wiele podróżował po Polsce, natomiast za granicę nigdy nie
wyjeżdżał. Zyskał sobie dużą popularność wśród szlachty, dzięki swemu
sposobowi bycia - zawsze dowcipny, wesoły a nawet rubaszny, pełen mądrości
życiowej. Około 1541 roku Rej przeszedł na protestantyzm, stał się gorliwym 
pisarzem i działaczem kalwińskim.
Mikołaja Reja nazwano "ojcem literatury polskiej", ponieważ był pierwszym
pisarzem, tworzącym wyłącznie po polsku. Pisał dzieła w pełni oryginalne,
nie zaś przeróbki obcych tekstów, toteż w jego utworach znalazło odbicie
współczesne życie narodu. On pierwszy dowiódł, że literatura może rozwijać
się w języku narodowym, przyczyniając się w ten sposób do zwycięstwa
języka ojczystego nad panującą wówczas łaciną. Działania jego w tym
zakresie były całkowicie świadome, był bowiem prawdziwie przywiązany do
swojej ojczyzny i narodu. Napełniało go ustawiczną troską to, że Polacy
gardzą swoim językiem i nie mają literatury narodowej. Z tej obywatelskiej
troski zrodziło się hasło, które było myślą przewodnią całej jego
twórczości:
     "A niechaj narodowie wżdy postronni znają,
      Iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają".
Mikołaj Rej był samoukiem, toteż jego własne utwory, w których porusza
aktualne wydarzenia polityczne, społeczne, religijne i obyczajowe, mają
charakter dydaktyczny. Sprostały one jednak - mimo tego mentorstwa -
aktualnym potrzebom społeczeństwa, dzięki czemu Rej stał się pisarzem
popularnym i cenionym, ulubieńcem ostatnich Jagiellonów - Zygmunta Starego
i Zygmunta Augusta.
"Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem" wydana w
1543 roku, to jeden z najwybitniejszych utworów Reja. Jest to satyra na
szlachtę i duchowieństwo, napisana w formie dialogu, formie wypowiedzi
literackiej, często stosowanej w średniowieczu, a potem w renesansie.
Badacze literatury są skłonni twierdzić, że "Krótka rozprawa..." spełnia
rolę broszury politycznej, która popularyzowała dyskutowane na sejmach i
sejmikach problemy. Utwór stanowi wykład "egzekucji praw i dóbr
koronnych", czyli około dwudziestoletniej walki, prowadzonej przez izbę
poselską z królem i senatem.  Utwór jest atakiem na wszelkie przeżytki
feudalizmu w polskim życiu zbiorowym. Rej atakuje nawet politykę starego
króla, który wciąż usiłuje bagatelizować zdania mas szlacheckich.
Jednocześnie nie szczędzi samej szlachty, krytykując niedowład
sądownictwa, panujące w sądach przekupstwo, złą organizację wojskową,
nieudolność władzy ustawodawczej, wadliwą gospodarkę finansową państwa,
życie ponad stan, prywatę, pijaństwo.
Niepokój autora budzi sytuacja w polskim sejmie, w którym wciąż brak
jednomyślności ("Już to kilka niedziel bają, a w niczym się nie
zgadzają"), każdy zaś z posłów myśli przede wszystkim o swych prywatnych
interesach, nie zaś o dobru publicznym i państwowym:
     "Każdy na swe skrzydło goni
      Pewnie Pospolitej Rzeczy 
      Żadny tam nie ma na pieczy".
Jako protestant nie oszczędza Rej także i kleru, którego głównymi
oskarżycielami stają się Pan i sprowokowany przez niego Wójt. Wytykają oni
duchowieństwu próżniactwo, chciwość, zaniedbywanie obowiązków
duszpasterskich, bezwzględność w ściąganiu ofiar i opłat. Wójt początkowo
udaje prostaka, zachęcony jednak przez Pana pozwala się wciągnąć w
dyskusję i obnaża kulisy "duszpasterskiej" działalności księdza.
Natomiast Pan wypowiada się śmiało, jest przecież przedstawicielem klasy
panującej. Odważnie wyśmiewa ceremonie kościelne, w czasie których księża
myślą tylko o swych dobrach doczesnych, nie wykazując żadnej troski o
zbawienie. Przedmiotem szczególnego ataku Pana stały się wiejskie odpusty,
na których w rezultacie nikt nie modli się o odpuszczenie grzechów.
Rej z przenikliwością doskonałego obserwatora życia społecznego dostrzegł
linię podziału biegnącą między klasą feudalną a ciemiężonym chłopstwem.
Wszystkie wymienione wyżej nadużycia, panujące bezprawie, dają się
najbardziej we znaki samym chłopom. Krytykując uprzywilejowane warstwy
społeczeństwa, dał Rej wyraz swego współczucia dla upośledzonego i
uciskanego chłopa.
"Krótka rozprawa..." jest doskonałym osiągnięciem artystycznym. Autor
trafnie dostrzegł złożoność przedstawionych problemów, ukazał je w sposób
barwny, wzbudził zainteresowanie czytelnika, ukazując w sposób
humorystyczny różne obrazki obyczajowe - scenki z odpustu, targu,
polowania, uczt. Jest pierwszym w historii naszej literatury autorem,
który wprowadził do dzieła literackiego mowę potoczną, przełamując w ten
sposób sztywny schematyzm średniowieczny. Nie ulega wątpliwości, że za
Panem, Wójtem i Plebanem stoi sam Rej, znakomity obserwator, realista i
humorysta, śmiejący się ze wszystkiego, co mu się w życiu ludzkim nie
podoba, co go razi i co uważa za szkodliwe. Autor stosuje też ironię,
polegającą na "udawaniu głupiego", na demaskowaniu przejawów głupoty, przy
zachowaniu udanej powagi.
"Żywot człowieka poczciwego" to pierwsza część obszernego dzieła, wydanego
w 1568 roku, a więc na rok przed śmiercią autora, a noszącego tytuł
"Zwierciadło albo kształt, w którym każdy stan snadnie się może swym
sprawom jako we zwierciadle przypatrzyć". Oprócz "Żywota człowieka
poczciwego" w skład "Zwierciadła" wchodzą: "Spólne narzekanie wszej korony
na porządną niedbałość naszą", "Apoftegmata, to jest krótkie a roztropne
powieści", "Przemowa krótka do  poczciwego Polaka stanu rycerskiego",
"Zbroja pewna rycerza krześcijańskiego", "Do uczciwego Polaka a bacznego
Polaka ... przyjacielskie napomnienie", "Żegnanie ze światem" oraz "Żywot
i sprawy Mikołaja Reja z Nagłowic".
Tak więc "Zwierciadło" jest próbą podsumowania wszelkich życiowych
obserwacji i doświadczeń, próbą rozrachunku z dotychczasowym życiem,
swoistym pożegnaniem ze światem, z którego trzeba odejść. Mimo tych
refleksji daje się wyczytać w utworze pochwałę uroków życia i troskę 
o człowieka.
"Żywot..." jest nieocenionym źródłem do poznania bytu i obyczajów
szerokich mas szlacheckich w wieku XVI. Odzwierciedlona została w tym
utworze rejowska radość życia, umiłowanie domu rodzinnego, najbliższych,
pracy ziemiańskiej i przyrody. Ten portret szlachcica-ziemianina ukazuje
człowieka kierującego się powszechnie uznanymi cnotami i żyjącego zgodnie
z naturalnymi prawami cyklu biologicznego.
Twórczość Reja miała znaczenie przełomowe w dziejach literatury polskiej,
była dowodem, że nie tylko łacina, ale również język polski nadaje się do
wyrażenia różnorodnych uczuć i przeżyć. Poeta posługiwał się niezwykle
bogatym słownictwem, wyrazistym, czasem nawet dosadnym, często
zaczerpniętym z potocznego języka. Najłatwiej radzi sobie Rej z obrazami
satyrycznymi, trudniejsze jest dla niego opisywanie stanów uczuciowych.
Dla urozmaicenia swej wypowiedzi często używa pytań retorycznych,
wykrzykników, zwraca się do czytelnika bezpośrednio.
Humanistyczne wartości jego dorobku to radość człowieka, który potrafi
cieszyć się życiem, potrafi w życiu ziemskim czuć się szczęśliwym. Ta
pogodna afirmacja świata i jego spraw pozwala nazwać Reja poetą-humanistą.