Popioły

Najambitniejszy z utworów historycznych Żeromskiego - powieść "Popioły",
to rozległa panorama historyczna o bardzo luźnej kompozycji, przeciążona
nadmiarem opisów przyrody, kronikarskich szczegółów, reportażowej
batalistyki, trochę anachroniczna w wątkach erotycznych, gdzie autor
zastosował modernistyczną konwencję ukazywania przeżyć miłosnych. Zarazem
jednak w "Popiołach" triumfuje mistrzostwo Żeromskiego w odtworzeniu
atmosfery obyczajowej i kulturalnej różnych środowisk ówczesnej szlachty i
arystokracji, wstrząsa bezlitosny realizm obrazu wojny, nad kultem
przeszłości góruje przenikliwe krytyczne widzenie historii. Zamiarem
Żeromskiego, zaznaczonym wielokrotnie w komentarzu autorskim, było
ukazanie walk legionowych jako wielkiej szkoły nowoczesnego, świadomego i
zdyscyplinowanego patriotyzmu. Wymowa powieści jest jednak bardziej
skomplikowana: legendzie przeciwstawił pisarz cierpką i trudną prawdę o
wojnach napoleońskich, kiedy to wojska francuskie, a wraz z nimi i polskie
przynosiły na swoich bagnetach prawa i instytucje demokratyczne, ale
przynosiły również ucisk, rabunek, samowolę. Ze świadomym uporem wybiera
Żeromski takie epizody (grabież w Wenecji, wyprawa na San Domingo, wojna
hiszpańska), które uwydatniają tragiczną sprzeczność między patriotycznymi
intencjami żołnierzy Legionów a użytkiem wojskowym i politycznym, jaki
czyni z nich wola Napoleona. Wojna, jaką widzimy w "Popiołach", wyzwala
wprawdzie bohaterstwo, ofiarność, hart moralny, ale zarazem okrucieństwo i
rozbestwienie, najwrażliwszych pustoszy wewnętrznie i łamie moralnie,
najcięższym brzemieniem druzgocze losy prostych ludzi.