Ostatnia aktualizacja artykułu: 16.3.2001



 

MIEJSCE NA TWOJĄ REKLAMĘ !


OKULARY ASTRONOMICZNE

     Każdy teleskop bez dobrego okularu jest niewiele wart. Okular jest drugą najważniejszą rzeczą po lustrze głównym lub obiektywie w teleskopie. Aktualnie na rynku światowym istnieje ogromny wybór okularów astronomicznych i nie sposób ich wszystkich wymienić. Za nim powiemy gdzie kupić okular w Polsce i na świecie, jaki okular kupić, musimy dowiedzieć się co jest najważniejsze w dostępnych okularach. Jaka jest różnica między okularami? - Czy najważniejsze jest powiększenie? - Okazuje się że nie! Przede wszystkim jakość optyki i pole widzenia. Pole widzenia liczymy w stopniach. Jest niemal najważniejszą rzeczą w okularze. Powód jest prosty: jeśli okular Huygens’a ma pole widzenia ok. 30°, a dla porównania okular Plössl’a prawie 60°. Jak łatwo zauważyć możemy widzieć za pomocą okularu Plössl’a dwa razy więcej - nie zmieniając powiększenia na większe. Jakość optyki odgrywa również niebagatelną rolę. Kiedy wybieramy okular, warto kupić ten o najlepszej jakości optyki na jaką oczywiście nas stać. Koniecznie achromatyczny i z powłoką przeciwodblaskową (MC). Warto dodać, że jeśli ktoś kupuje teleskop i nie chcąc wydawać pieniędzy od razu na wszystko, może tubę optyczną - czyli teleskop ze statywem, potem dopiero potrzebne okulary. Gdyż dzięki prostemu obliczeniu (o którym powiemy później) będziemy wiedzieli jakie powiększenie będziemy stosowali w obserwacjach. Przejdźmy zatem do opisu najpopularniejszych okularów jakie są dostępne na rynku.

     Huygens’a - Jest to najpopularniejszy okular w Polsce i za wschodnią granicą, jednak na świecie rzadziej spotykany. Ma on bardzo prostą budowę (składa się z dwóch soczewek) i bardzo małe pole widzenia ok. 30°. Należy wspomnieć, że okular ten jest bardzo często używany w mikroskopach. Warto też zwrócić uwagę, że ww. okular w teleskopach o światłosiłach f/3, f4, itd. nie będzie dawał ostrego obrazu na całej powierzchni pola widzenia - tylko w centrum.

     Ramsden’a - jest okularem dwuelementowym o bez wątpienia lepszej optyce (oznaczany literą H), jednak ciągle nie jest to okular z którego bylibyśmy zadowoleni. Również małe pole widzenia, ok. 30°. Poza tym okular Ramsden’a jest rzadko spotykany w Polsce.

     Kellner’a – (oznaczenie K) jest kolejnym okularem jaki jest dostępny w Polsce (np. w firmie FotoClassic i Two-Stars, Bird). Ma on większe pole widzenia niż okular Huygens’a bo wynoszące około 40°. Na rynku możemy spotkać również jego odmiany jak MA - Modified Achromatic oraz AR - Achromatic Ramsden. Obydwa są lepsze od standardowego Kellner’a. Okular Kellner’a składa się z trzech elementów optycznych i jest achromatyczny. Zapewnia on dobrą jakość obrazu na obrzerzach obserwowanych obrazów. Jest on dodawany do droższych teleskopów niemieckiej firmy - Bresser Optik. Szkoda tylko że nie do wszystkich, bo jest dobrym okularem i pozwala na uzyskiwanie przyzwoitych obrazów. Jednym słowem w miarę tani i dobry okular do wielu amatorskich zastosowań.

     Abbego- symetryczny. Okular składający się z czterech elementów optycznych, jest achromatycznym okularem, ale raczej nie spotkałem go w ofertach firm. Dodawany jest standardowo do rosyjskich teleskopów TAŁ. Optycznie jest lepszym okularem od okularów Kellner’a. Więc jeśli macie szansę nabycia - polecam.

     Plössl’a (oznaczenie PL) jest okularem składającym się z czterech elementów optycznych o bardzo dobrej jakości i stosunkowo dużym polu widzenia, bo wynoszącym ok. 50°. Jest achromatyczny. Nadaje się on do wszystkich obiektów i zapewnia bardzo dobry i ostry obraz na obrzeżach i w centrum pola widzenia. bardzo polecam ten okular nie tylko w teleskopach o większych obiektywach - lustrach, ale oczywiście do mniejszych. Do których też się również nadaje (patrz na średnicę wyciągu okularowego). Jest dodawany w większości teleskopów firmy Meade i Celestron. Zapewnia on bardzo dobrą jakość obrazu i kontrast na całej powierzchni pola widzenia.

     Super-Plössl’a - Kolejną generacją okularu Plössl’a (oznaczenie S-PL). Przewyższa on ceną jak i jakością swego starszego brata, jego optyka jest bardziej dopracowana co odbija się na cenie, ale pozwala nam się rozkoszować bardzo dobrym (lepszym od standardowego PL) obrazem na całej powierzchni i szerszym polem widzenia, bo 52-54°. To taki udoskonalony Plössl. Obydwa okulary możemy kupić w ww. firmach. W hurtowni FotoClassic, ceny jak na okular tej klasy są dosyć przystępne - w granicach od 100 zł (PL) do 250 zł (S-PL).

     Orthoscopic - Są to okulary cztero-elementowe. Ich obraz jest bardzo dobry - ostry - i jeśli optyka jest w nim dobrze wykonana będzie on nawet lepszy niż Plössl. Jednak w Polsce nigdy się z nim jeszcze nie spotkałem. A szkoda. Okulary ortoskopowe są raczej przeznaczone do konkretnych celów - mianowicie dają bardzo dobry obraz podczas obserwacji Księżyca i planet. Z Mgławicami radzą sobie trochę gorzej.

     Erfle’a - to okular podchodzący pod zastosowania profesjonalne - jego pole widzenia ok. 60-70°. Przewyższa dwukrotnie pole widzenia okularu Huygens’a. Przewyższa go jednak (również w Polsce) wielokrotnie ceną. Jakość takiego okularu jest prawie idealna. Okular Erfle’a składa się z dużej liczby elementów pięciu soczewk. "Działa" on poprawnie w każdej światłosile (podobnie jak PL i S-PL) Cena takiego okularu w firmie Two-Stars wacha się w granicach 1000 zł. Ale okular ten nadaje się naprawdę dla osób które chcą się zajmować astronomią profesjonalnie. Nie jest dawany w standardzie w praktycznie żadnym teleskopie firmy Meade lub Celestron.

     Ultrawide i Super-Ultrawide - (oznaczenie UWA i SWA), nowoczesna odmiana Erfle’a i Nagler’a. Są szerokokątnymi okularami profesjonalnymi, o bardzo złożonej i skomplikowanej (obliczane i wykonane z wykorzystaniem najnowszych technologii). Nie wiem czy firma Two-Stars je sprzedaje. Ich pole widzenia wynosi ok. 80-90° i pokrywa pole widzenia oka ludzkiego (pole widzenia oka nieruchomego wynosi - 90° od strony skroniowej, 60° od nosa, 50° od góry i 70° od dołu). Składają się one z około 9 elementów optycznych, tak więc jakosć jest idealna. Nie ma sensu opisywać tutaj tych okularów, bo z tego co wiem ich cena wynosi więcej niż nie jeden amatorski teleskop - około 3000 zł. (dane i ceny ze Sky&Telescope).

     Powyżej opisane okulary są to podstawowe okulary jakie możemy kupić w Polsce i na świecie. Godne polecenia są okulary Kellner’a lub jeśli mamy więcej pieniędzy na teleskop to dodajmy te ok. 100 zł i kupmy sobie okular Plössl’a lub Super-Plössl’a. Dla osób mających duże teleskopy i zajmujących się astronomią niemal profesjonalnie (lub po prostu Ci co mogą sobie pozwolić na poważny wydatek) polecam okular Erfle'a lub nawet UWA i SWA. Reasumując, kupując okular, powinniśmy kupić najlepszy na jaki nas stać! Skąd wziąć (tanio kupić!) okular do naszego, czasami z wielkim wysiłkiem kupionego lub skonstruowanego teleskopu? Do celów amatorskich nadają się okulary z lornetek, lunet i teodolitów. Są to z reguły okulary typu Kellner’a. Okulary mikroskopowe (przeważnie Huygens’a) nie dają takiego komfortu pracy, ze względu na małe pole widzenia. Jak już wiemy klasyczny okular składa się z dwóch lub więcej soczewek, nie stosuje się pojedynczych soczewek ze względu na zjawisko krzywizny pola, o aberracjach różnego rodzaju nie wspominając. Można wprawdzie samemu próbować konstruować okulary, zwłaszcza te proste (Huygens, Ramsden, Symetryczne) ale bez wiedzy i dostępu do soczewek, jest raczej problematyczne i nieopłacalne. Na sukces więc trudno liczyć.

     W powyższym tekście niejednokrotnie pojawiało się pojęcie pole widzenia. Jest ono podawane przez producentów jako wyjściowe i aby obliczyć jakie będziemy mieli prawdziwe pole widzenia w naszym teleskopie musimy skorzystać z pewnego wzoru: Właściwe pole widzenia = pole widzenia posiadanego okularu : powiększenie teleskopu z tym okularem. Mamy teleskop o ogniskowej 1000 mm i na przykład wkładamy okular Kellner’a o ogniskowej 10 mm. Dzieląc ogniskową obiektywu (lustra) przez ogniskową okularu np. 1000:10=100. Czyli mamy powiększenie 100x. Teraz dzieląc pole widzenia podane przez producenta (w przypadku pola widzenia okularu Kellner’a wynosi ono około 40 stopni) przez 100x (Pole=40:100) mamy wynik zaledwie 0,4°. Wstawiając zamiast okularu Kellner’a, okular Plössl’a o tej samej ogniskowej mamy już pole widzenia wynoszące 0,5 stopnia. Wbrew pozorom te 0,1 stopnia to nie jest tak mało. Jest to przecież 20% więcej obrazu widzianego i większa szansa na odnalezienie obiektu.

     Wspomnieliśmy o polu widzenia, więc należy powiedzieć jak ważna jest średnica wyciągu okularowego. Standardem na świecie jest średnica wyciągu 1,25” (cala) czyli 31,7 mm. Spotyka się również wyciągi 24,5 mm - w małych teleskopach i bardzo nie polecam tego wyciągu! Istnieje również wyciąg 2” czyli 50 mm, jest on jednak stosowany w profesjonalnych teleskopach. Średnica wyciągu okularowego ma znaczenia w naszych późniejszych obserwacjach gdyż im o większej średnicy wyciąg okularowy tym (po zastosowaniu dobrego okularu) możliwe większe pole widzenia. Osobiście polecam tu droższy wyciąg o średnicy 31,7 mm. Jeśli dokupujemy okulary to należy zwrócić uwagę do jakiego wyciągu okularowego są przystosowane. Zazwyczaj pisze np. Okular SP-40mm/31,7. Mówi to nam, że jest to okular Super-Plössl’a o ogniskowej 40 mm przystosowany do teleskopu o wyciągu okularowym 31,7 mm. Wprawdzie istnieje możliwość zastosowania go do innych wyciągów, ale bez specjalnej przejściówki się nie obejdzie. Na szczęście nie jest ona droga i na tyle prosta, że zaprzyjaźniony tokarz spokojnie nam coś takiego dorobi z tworzywa lub aluminium.

     Przy omawianiu okularów nie sposób nie wspomnieć o powiększeniu. Jest ono bardzo ważne przy doborze właściwego okularu. Na początku tego tematu trzeba powiedzieć, iż istnieje pewna zasada której nie należy łamać: nie należy przekraczać podwójnej apertury wejściowej naszego teleskopu. Czyli jeśli mamy teleskop o średnicy 100 mm to maksymalne powiększenie jakie możemy zastosować w naszym teleskopie wynosi 200x. Każde większe powiększenie będzie już nieefektywne - zmniejszymy jasność obrazu i nawet w dzień oglądając jakiś obiekt, będziemy mieli obraz tak ciemny, że nie będziemy mogli zidentyfikować naszego obiektu. Prawa optyki są nieubłagane i zjawiska związane z falowym rozchodzeniem się światła dadzą znać o sobie. Osobiście radzę zostawić ok. 10% na wszelki wypadek. Czyli kupując teleskop 150 mm nie rzucajmy się na maksymalne powiększenie 300x, tylko na powiedzmy 260x - 270x. Wydaje mi się, że jest to powiększenie bliskie granicznemu w tym teleskopie. I jest idiotyzmem dawanie powiększenia teleskopu o aperturze 150 mm - 800x. (Tak robi pewna firma) Producent powinien wyposażyć nasz teleskop w co najmniej 2-3 okulary. Do uzyskania małego, średniego i dużego powiększenia.

     Warto na koniec wspomnieć o soczewkach Barlowa. Są one na Polskim rynku bardzo popularne. Powód jest prosty. Jeśli chcemy zastosować duże powiększenie w naszym teleskopie to nie zawsze znajdziemy okular o odpowiedniej ogniskowej, nie zawsze też ogniskowa naszego teleskopu pozwala na uzyskanie odpowiedniego wymiaru na błonie fotograficznej, fotografowanego ciała niebieskiego. Soczewka Barlowa w zależności od rodzaju, zwiększa nam np. dwukrotnie powiększenie poprzez wydłużenie ogniskowej naszego instrumentu. Jednak nie należy zapominać, że zmniejsza to również jasność wypadkową instrumentu. Dlatego trzeba wziąć to pod uwagę dobierając soczewkę Barlowa. Jeśli możliwości techniczne na to pozwalają, to lepiej przy obserwacjach wizualnych zastosować jeden zwykły okular o odpowiedniej ogniskowej (choć nie zawsze, jest to dobra metoda na zmniejszenie światłosiły przy obserwacjach jasnych planet wtedy gdy posiadamy instrument o dużej jasności). Na rynku obecnie jest bardzo dużo soczewek Barlowa. Pewna polska stosuje Barlowy "małe" i "duże" (?), dlatego trudno powiedzieć co to jest. Firma FotoClassic ma w swojej ofercie sporo soczewek Barlowa do refraktorów i reflektorów o krotności 2x i 3x. Jeśli już kupować soczewkę Barlowa to koniecznie achromatyczną i o średnicy przystosowanej do naszego wyciągu okularowego. O tym ile razy nam dany Barlow zwiększy obraz (wydłuży ogniskową) mówi liczba na nim. Kiedy mamy w ofercie firmy soczewkę Barlowa 2x /31,7 Duo achr., mówi nam to, że jest to soczewka Barlowa zwiększająca dwa razy powiększenie (czyli jeśli wkładamy okular z którym uzyskiwaliśmy powiększenie 40x, to po dołączeniu Barlow 2x otrzymamy wypadkowe pow. 80x. Z ww. oznaczenia wiemy taż że jest to soczewka achromatyczna i przystosowana do wyciągu o średnicy 31,7 mm.

Autorzy:
Krzysztof Gaudy
e-mail: gaudy3@poczta.onet.pl

Jarosław Pakieła
e-mail: jarbol@friko6.onet.pl