STAROŻYTNOŚĆ I ŚREDIOWIECZE - DWIE EPOKI I DWIE WIZJE ŚWIATA
03 wrzesień 2000
Podczas badań
nad literaturą kolejnych epok zauważono, że epoki, które nie
następowały bezpośrednio po sobie posiadają pewne cechy dla
siebie wspólne. Natomiast okresy, które następowały bezpośrednio
po sobie bardzo się od siebie różnią. Nie inaczej jest w
przypadku starożytności i średniowiecza. Były to epoki sąsiadujące
ze sobą. Antyk narodził się w IX wieku p.n.e. i trwał przez
1300 lat (do V wieku n.e.). Średniowiecze, które było kolejnym
okresem w dziejach ludzkości powstało w V wieku n.e. (ok. roku
476) i trwało do przełomu XV i XVI wieku. W epokach tych rozwinęło
się wiele różnych nurtów światopoglądowych, które miały
znaczący wpływ na wizję świata wyrażaną w twórczości. Tę
wizję możemy dzisiaj poznawać czytając dzieła filozoficzne i
literackie, a także podziwiając zabytki minionych epok. W tej
pracy postaram się wykazać, że starożytność i średniowiecze
to rzeczywiście dwie całkiem odmienne epoki.
Na ukształtowanie się określonej wizji świata największy wpływ
mają stworzone przez filozofów nurty światopoglądowe. Prądy
te obejmują sprawy takie jak: cel i sens życia, podejście do
śmierci, stosunki pomiędzy człowiekiem a światem, naturą i
Bogiem. Zarówno w starożytności jak i w średniowieczu powstało
wiele takich kierunków filozoficznych.
W antyku rozwinęły się takie nurty jak: stoicyzm, epikureizm,
hedonizm, horacjonizm. Stoicyzm to kierunek filozofii, który
został zapoczątkowany przez Zenona z Kition. Głównym założeniem
stoików było uznawanie cnoty za największe szczęście człowieka.
Uważali oni, że człowiek powinien przystosować się do
zaistniałych okoliczności, jeśli nie może ich zmienić. Ich
ideałem był mędrzec, żyjący cnotliwie i nie poddający się
emocjom. Epikureizm stworzony został przez Epikura w tym samym
okresie co stoicyzm. Głównym założeniem tego nurtu było
uznanie szczęścia za cel życia człowieka. Radość miała
zapewnić zdrowie i spokój. Z tego nurtu wywodzi się hasło
"carpe diem" - chwytaj dzień. Filozofia Epikura oparta
była głownie na hedonizmie czyli na skrajnej odmianie
epikureizmu. Hedonizm to kierunek, który został zapoczątkowany
przez Arystypa z Cyreny. Zwolennicy tego nurtu uważali, że
rozkosz cielesna jest najwyższą i jedyną formą szczęścia.
Kolejnym kierunkiem w okresie starożytności był horacjonizm.
Był to cały zespół tendencji opartych na twórczości
rzymskiego poety - Horacego. Poglądy te charakteryzowały się
propagowaniem postawy dystansu i stoickiego spokoju, a także
refleksyjnością. Przejawia się również tendencja do prostoty
i powściągliwości. Horacjonizm przejawił się w twórczości
Petrarki, francuskich poetów Plejady, w poezji Jana
Kochanowskiego oraz twórczości Michała Sarbiewskiego.
Podstawy światopoglądowe średniowiecza różniły się od
kierunków filozoficznych starożytności. Powstały tu takie
nurty jak: teocentryzm, tomizm, uniwersalizm, asceza, augustynizm,
franciszkanizm. Teocentryzm jest to termin pochodzący od
greckiego słowa theos - bóg. Tendencja ta umieszcza Boga w
centrum zainteresowania człowieka. Innym kierunkiem średniowiecznej
filozofii stworzonym przez św. Tomasza z Akwinu był tomizm.
Nurt ten uznany został przez Kościół za oficjalną doktrynę.
Twórca tomizmu oddzielał pojęcia rozumu i wiary. Uniwersalizm
średniowieczny to dążenie do ujednolicenia życia społecznego,
politycznego i kulturalnego, a także podporządkowania go chrześcijańskiej
doktrynie religijnej. Asceza to średniowieczna postawa, polegająca
na całkowitym wyrzeczeniu się życia doczesnego w celu dostąpienia
zbawienia w niebie. Asceci świadomie przyjmowali cierpienia i
umartwili się. Żyli w pokucie i ubóstwie, ofiarując w ten
sposób swoje życie Bogu. Św. Augustyn zapoczątkował kierunek
nazwany augustynizmem. Nurt ten uznawał dualizm ducha i ciała,
Boga i stworzenia, uczucia, woli i rozumu. Celem życia Augustyn
uczynił poznanie Boga i własnej duszy. Franciszkanizm to
kierunek filozoficzny stworzony przez św. Franciszka z Asyżu. Głosił
on ideę radosnej wiary, wspartej miłością do ludzi i całego
stworzenia. Główne założenia franciszkanizmu to: ubóstwo, miłosierdzie,
braterstwo.
Powyższe założenia i kierunki miały ogromny wpływ na wizję
świata w sztuce starożytności i średniowiecza. Przejawiały
się w architekturze, rzeźbiarstwie, malarstwie i literaturze
obu epok.
Ze względu na wiek sztuki starożytnej nie wszystkie zabytki
dotrwały do naszych czasów. Jednak dzięki pracom
wykopaliskowym odkryto wiele fragmentów budowli epoki
przedgreckiej (pałac kreteński w Knoss). W architekturze
greckiej wyróżnić można trzy style: dorycki, joński i
koryncki. Budowle, które powstały w tym okresie charakteryzują
się harmonią, umiarem i proporcjonalnością (zabudowa wzgórza
Akropol w Atenach, świątynia Nike, świątynia Zeusa. Do
najwybitniejszych budowli Rzymian, którzy z czasem stworzyli swój
własny styl należą: Koloseum, Panteon, Forum Romanum, łuki
triumfalne. Rzeźbiarze w okresie starożytności dążyli do
oddania ruchu i do wyrażenia emocji człowieka.
Najwybitniejszymi rzeźbiarzami greckimi byli Poliktes, Myron i
Fidiasz.
Ze sztuki starożytnej wyłania się wizja świata przedstawiająca
ład, harmonię, racjonalizm. Najważniejszą wartością jest człowiek.
Świat należy poznawać poprzez naukowe dociekanie. Propagowano
kult nauki, techniki, postępu.
W epoce średniowiecze bujnie rozwijała się architektura.
Pierwszym stylem stał się styl romański. Budowle wznoszone w
tej koncepcji powstawały na planie krzyża albo koła.
Charakteryzowały się olbrzymią prostotą, podkreśloną murami
z kwadratowych kamieni i maleńkimi oknami (francuskie opactwo
Cluny, niemiecka bazylika św. Michała). Innym stylem był gotyk,
który trwał w Europie od XII do XV wieku. Budowle tego okresu
charakteryzowały się stosowaniem żeber krzyżowych i ostrych
łuków. Kościoły posiadały wysokie mury i strzeliste wieże (francuskie
katedry w Chartres w Paryżu, Reims, niemiecka w Kolonii,
angielska w Canterbury). Styl ten nie przyjął się na południu
Europy. W Polsce najdoskonalsze budowle gotyckie to: Kościół
Mariacki, budowle Torunia i Wrocławia. Rzeźbiarstwo i płaskorzeźbiarstwo
zdominowały motywy religijne. Zdobiono głownie portale i ołtarze
(ołtarz Wita Stwosza w Kościele Mariackim). W epoce średniowiecza
dobrze rozwijało się również malarstwo. Dzieła tego okresu
charakteryzuje szlachetność barw, umiejętne dodanie emocji
postaci, wykorzystanie przestrzeni i perspektywy (Giotto).
W średniowieczu kluczową rolę odegrał teocentryzm. Ludzie
interesowali się śmiercią, znikomością ludzkiego istnienia.
Przejawia się chaos, niepokój, brak regularności kształtów.
Pojawiła się tendencja do łączenia różnych cech gatunkowych.
Ludzi fascynowało to co jest niedostępne dla rozumu.
Elementy wizji świata obu epok przejawiały się również w
literaturze. Dotyczą one koncepcji człowieka; postawy wobec życia,
jego cel, sens i przemijanie; relacji pomiędzy człowiekiem, światem
i społeczeństwem; koncepcji Boga, relacji między nim a człowiekiem.
W starożytności ważną rolę odgrywały mity. Miały one za
zadanie między innymi wytłumaczenie w jaki sposób powstał świat
i człowiek. Z mitów dowiadujemy się, że świat i bogowie
greccy powstali z Chaosu. Człowiek natomiast został stworzony
przez Prometeusza. W tym okresie kształtuje się postawa
prometejska, czyli postawa humanitarna, pełna miłości do człowieka
i gotowości do poświęcenia się za niego. Bunt skierowany
przeciwko największym świętościom nazwany został buntem
prometejskim.
Wyjaśnień co do powstania świata i człowieka podjęli się również
pisarze biblijni. Dzieło to różni się jednak od mitów. Z
Biblii wynika, że Bóg (który istniał zawsze) stworzył cały
świat i człowieka.
W antyku kształtuje się również pojęcia takie jak poezja
tyrtejska i postawa tyrtejska. Nazwy te pochodzą od imienia
autora poezji patriotycznej. Tyrtajos nawoływał do walki w
obronie zagrożonej ojczyzny, do trwania na polu walki i do
gotowości oddania życia za swój kraj.
Zarówno Safona (poetka starożytnej Grecji) jaki i Horacy (najwybitniejszy
rzymski poeta) uważali, że tylko poezja może zapewnić człowiekowi
nieśmiertelność i ponadczasowość. Dzięki poezji można
zapewnić sobie pamięć przyszłych pokoleń, ponieważ nawet po
śmierci autora, jego przekonania i idee będą czytane przez
ludzi.
W wierszach Anakreonta dominowała tematyka miłosna, biesiadna i
beztroska. Najczęstszymi motywami jego poezji były piękne
kobiety, muzyka i śpiew. Taki beztroski, żartobliwy utwór
nazywamy anakreontykiem.
W średniowieczu powstały trzy wzorce osobowe. Są to: ideał świętego
i ascety, ideał władcy i ideał rycerza. Wzorzec świętego i
ascety został przedstawiony w utworze pt. "Legenda o św.
Aleksym", w którym autor przedstawia reguły życia pobożnego
człowieka. Ideał władcy został przedstawiony w "Pieśni
o Rolandzie" i w "Kronice Galla Anonima". Idealny
władca powinien być waleczny, mądry, odważny, wierny wobec
Boga i religii chrześcijańskiej, sprawiedliwy wobec poddanych.
Idealny rycerz był człowiekiem odważnym, bohaterskim,
walecznym, kierującym się honorem. Wierny wobec przyjaciół i
damy swego serca. Za najwyższe wartości uważał służbę Bogu,
królowi i ojczyźnie. Wzorzec idealnego rycerza przedstawiony
został w "Pieśni o Rolandzie".
Dante Alighieri w "Boskiej Komedii" stara się wyjaśnić
sens istnienia człowieka na ziemi. Wykazuje, że celem życia
ludzkiego jest Bóg i osiągnięcie zbawienia. Zbawienie można
osiągnąć poprzez podporządkowanie całego życia Bogu. Według
Dantego życie człowieka jest nieustającą wędrówką, której
celem jest Bóg i życie wieczne.
Pisarze okresu średniowiecznego podejmowali również tematykę
obyczajowo-dydaktyczną ("O zachowaniu się przy stole"),
społeczną ("Satyra na leniwych chłopów"), oraz
religijno - dydaktyczną ("Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią").
Zebrane argumenty pozwalają uzasadnić tezę o odmienności
widzenia świata w obu epokach. W starożytności dominuje
racjonalizm, doświadczenie, antropocentryzm (człowiek najwyższą
wartością), humanizm, kult zdrowego rozsądku. Ludzi fascynowało
życie oraz to co jest widzialne. W średniowieczu natomiast
ludzie zwrócili się w kierunku Boga. Fascynowała ich śmierć.
W okresie tym dominował irracjonalizm, mistycyzm, pesymizm.
Copyrights (c) Sciaga4U -- All rights reserved