Barok - dwa oblicza sarmatyzmu w literaturze epoki
W późnym średniowieczu powstało stwierdzenie, że Polacy są
spadkobiercami Sarmatów. W XVII wieku szlachta polska doszukiwała się swej genealogii u
starożytnych Sarmatów, cechujących się odwagą, walecznością, rycerskością oraz
wspaniałomyślnością.
Za najważniejszą cechę Sarmaty uważano pobożność- Sarmata był rycerzem wciąż
gotowym do walki w obronie chrześcijaństwa.
Portret polskiego Sarmaty przedstawił w swoich "Pamiętnikach" Jan Chryzostom
Pasek, którego uważano za przykład prawego szlachcica. Jego pamiętnik jest
przepełniony ideologią ogółu XVII- wiecznej szlachty, ideologią nacechowaną
zacofaniem umysłowym oraz fanatyzmem, ale mamy tu również do czynienia z patriotyzmem,
walecznością oraz gotowością do obrony ojczyzny.
Bohater Paska sporo podróżował - w oddziałach Stefana Czarneckiego dotarł aż do
Danii, gdzie w przerwach między bitwami i potyczkami między sobą ( co uważał za
normalne) obserwował kulturę i obyczaje mieszkańców. Choć, jak przystało na
prawdziwego Sarmatę, przekonany jest o wyższości polskiej kultury daleki jest od
potępień:
"Wolu, wieprza albo barana kiedy zabiją, ton najmniejszej krople krwie nie zepsują,
ale ją wytoczą w naczynie; namięszawszy w to krup jęczmiennych albo tatarczanych
(...)".
Polski szlachcic to nie tylko żołnierz, ale i ziemianin. Pasek dumie określił siebie
słowami: "ultaque civis" ; "bom i szlachcic, bom i żołnierz". Jako
ziemianin zajmuje się przedewszystkim sprawami majątkowymi, odkładając na bok sprawy
publiczne.
Z akt sądowych Paska wynika, że jego sprawy nie schodziły z wokandy i w końcu został
skazany na banicję. To jeszcze jedno, tym razem potwierdzone życiem, oblicze polskiego
sarmatyzmu.
Zupełnie inny obraz polskiego Sarmatyzmu przedstawia w swych utworach Wacław Potocki.
Wychował się on wśród tradycyjnych ziemiańskich wzorów kultury polskiej, dużo
czytał żywił kult dala pisarzy greckich i rzymskich. Podobnie jak Pasek, Potocki nie
tylko prowadził żywot ziemianina, ale podjął służbę żołnierską - służył w
oddziałach hetmana Mikołaja Potockiego na Ukrainie.
W swym najbardziej znanym dziele " Transakcja wojny chocimskiej" przedstawia
portret polskiego Sarmaty raczej krytycznie, chciał zmusi szlachtę do zastanowienia się
nad sobą.
Cały utwór, choć miał opisywać przygotowania do bitwy i samą bitwę, przerywany jest
rozważaniami na temat: oni i my. Poeta przez cały utwór porównywał szlachtę dawną
oraz współczesną. Zwracał uwagę na zanik tradycji rycerskiej, nieumiejętność
wykorzystywania przywilejów i wszechobecna prywata.
Współczesną sobie szlachtę Potocki krytykuje we wszystkich napisanych przez siebie
utworach. Jednak szlachtę, szlachtę umiejącą wykorzystać dobrze swoje przywileje,
uważa za podstawę kraju. Potocki w przeciwieństwie do Paska nie spogląda z
uwielbieniem na Polskich Sarmatów. Krytykuje konserwatyzm szlachty, jej wykręcanie się
od służby wojskowej, brak troski o dobro ojczyzny. Najbardziej Potockiego denerwuje
fakt, iż szlachta przestała być skutecznym zbrojnym ramieniem państwa.
Barokowi pisarze- sami uważający się za Sarmatów, nie mogli zbyt krytycznie pisać o
polskiej szlachcie. Pasek zauważa tylko zalety swojego stanu, Potocki także wady, ale mówi
jak szlachcic więc nie ośmiesz ani nie gani, ale wzywa tylko do poprawy.
Dlatego prawdziwe i obiektywne spojrzenie na polskich Sarmatów przyniesie dopiero oświecenie.
Utworzono w dniu: 09 grudzień 2000
Copyrights (c) Sciaga4U - All
rights reserved