04 wrzesień 2000
średniowiecze
termin określający epokę historii i kultury europejskiej od końca
starożytności (V w.) Do XV w.; podział ten wprowadzili humaniści
włoscy XV-XVI w., którzy uformowali wyobrażenie „wieków średnich”
(media aetas) jako mrocznego okresu, oddzielającego czasy im współczesne
od świetnej epoki starożytności; periodyzację tę
spopularyzował Ch. Keller (Cellarius) w XVII w. Za umowną
granicę między epoką starożytności i średniowiecza
przyjmuje się, z punktu widzenia kultury i filozofii, rok 529 -
datę zamknięcia Akademii Platońskiej przez cesarza Justyniana
I Wielkiego, z punktu widzenia historii politycznej zaś - upadek
Cesarstwa Zachodniorzymskiego (476). Określenie granic końca
epoki średniowiecza jest utrudnione przez nierównomierność
rozwoju kultury w różnych obszarach., np. XV w. we Włoszech to
już pełnia odrodzenia, we Francji - raczej faza przejściowa między
średniowieczem a renesansem, a w krajach środkowowschodniej
Europy - jeszcze okres dominacji średniowiecznej formacji
kulturowej.
Periodyzacja.
W dziejach wieków średnich Zachodu zazwyczaj wyodrębnia się
średniowiecze wczesne (koniec V-koniec X w.) oraz dojrzałe, które
rozpoczęło się u progu 2. tysiąclecia, a szczytowy rozwój
przeżywało w XII-XIII w., przypadało więc w zachodniej
Europie na czasy rozkwitu feudalizmu; okres od XIV w. przyjmuje
się za schyłek średniowiecza, a zarazem początek formowania
się nowego systemu kultury. Dojrzałe średniowiecze - sprzyjające
kształtowaniu się państw i narodów, wypełnione zmaganiami
odrodzonego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego z papiestwem
o sprawowanie uniwersalnej władzy nad światem chrześcijańskim,
będące areną ekspansji mieszczaństwa i kultury miejskiej,
rozsadzających z wolna hierarchiczny porządek społeczny,
rozdzierane sprzecznymi tendencjami niemal we wszystkich
dziedzinach życia - stało się okresem umocnienia duchowej
jedności świata zachodniego i ostatecznego wykrystalizowania się
uniwersalnej kultury. Wyrosła ona z przyswojonych i swoiście
przetworzonych źródeł starożytności grecko-rzymskiej,
zespolonych z tradycją chrześcijańską.
Średniowiecze i chrześcijaństwo.
Zachodniego średniowiecza nie można oderwać od dziejów chrześcijaństwa,
mającego instytucjonalne oparcie w Kościele i w poważnym
stopniu kształtującego uniwersalistyczne oblicze ówczesnej
kultury. Po edykcie mediolańskim (314) kolejnym momentem przełomowym
było powstanie (754) Państwa Kościelnego. W ciągu dalszych
wieków, mimo dramatycznych wstrząsów i pęknięć wewnętrznych
(m.in. 1054 schizma wschodnia, ruchy heretyckie, niewola awiniońska
papieży, wielka schizma na Zachodzie), Kościół stawał się
potęgą nie tylko religijną, ale również kulturalną,
ekonomiczną i polityczną, mającą ogromny wpływ na kształtowanie
mentalności zbiorowej i kultury średniowiecznej. Istotna rola
przypadła ruchowi monastycznemu, przeszczepionemu na Zachód z
południowo-wschodnich obrzeży Morza Śródziemnego (Egipt,
Syria, Palestyna). Po okresie rozwoju wczesnych orientacji
monastycznych (z wyraźną dominacją monastycyzmu iroszkockiego
w V-VIII w.) zdecydowaną przewagę osiągnęli benedyktyni, których
duchowość wywarła silny wpływ na kulturę średniowiecza; później
znaczne zasługi w rozwoju kultury położyli cystersi; w XIII w.
dzieło upowszechniania założeń wiary, nauki i kultury podjęły
zakony żebrzące, gł. dominikanie oraz franciszkanie.
Duchowość średniowiecza.
Chrześcijaństwo stało się czynnikiem spajającym kulturę
duchową europejskiego średniowiecza; u jej podstaw znajdowała
się powaga Pisma Świętego (Starego Testamentu i Nowego
Testamentu) oraz tradycja Kościoła (m.in. patrystyka), inspirująca
wprost zainteresowania teologiczne objawionymi prawdami wiary, a
pośrednio mobilizująca także do badań stworzonej natury (filozofia,
przyrodoznawstwo). W pierwszej fazie kultury średniowiecza (V-XII
w.) pod wpływem augustynizmu dominowało przekonanie o potrzebie
tworzenia jednej „mądrości chrześcijańskiej”, w której
nie odróżniano wyraźnie problemów teologicznych i
filozoficznych oraz starano się rozstrzygać wszystko samym
autorytetem biblijnym. Starożytność chrześcijańska i wczesne
średniowiecze było zdominowane przez neoplatonizm, który występował
gł. w 3 odmianach: 1) sformułowanej przez św. Augustyna, przejętej
potem np. przez św. Anzelma z Canterbury; 2) odczytanej z pism
Pseudo-Dionizego; 3) sformułowanej przez Boecjusza, przeżywającej
rozkwit w XII w. w tzw. szkole chartryjskiej. Istotne przekształcenie
kultury średniowiecza zaczęło się dokonywać w XII w.,
najpierw pod wpływem dyskusji nad rolą rozumu i tworzonej
przezeń filozofii, utożsamianej z logiką w rozstrzyganiu
problemów wiary; pod wpływem św. Anzelma z Canterbury
precyzował się kształt scholastyki, opartej na harmonii rozumu
i wiary oraz swoistej autonomii filozofii i teologii; drugim ważnym
czynnikiem była poszerzona recepcja antyku (renesans XII-wieczny),
w której szczególną rolę odegrały docierające do Europy na
przeł. XII i XIII w. pisma Arystotelesa, oddziałujące wraz z
komentarzami autorów arabskich (gł. Awicenny i Awerroesa:
arabska filozofia średniowiecza); pod wpływem arystotelizmu,
przyjmowanego początkowo w eklektycznym związku z poglądami
neoplatońskimi (Wilhelm z Owernii, św. Albert Wielki; szkoła
oksfordzka), sformułowano na nowo metafizyczny problem bytu (św.
Tomasz z Akwinu, tomizm). W ramach filozofii średniowiecza
uprawiano wszystkie główne dyscypliny filozoficzne, ze szczególnym
uwzględnieniem metafizyki - toczył się spór o powszechniki (uniwersalia),
dyskutowano zagadnienie dowodu na istnienie Boga, problem różnicy
istnienia (egzystencja) i istoty w bycie jednostkowym; w ramach
teologii wypracowano bardziej spekulatywne podejście do badanych
prawd wiary. Od początku średniowiecza kształtowały się
rozmaite nurty ascetyczno-mistyczne: tradycyjna szkoła benedyktyńska
(św. Grzegorz Wielki, Jan de Fecamp) i kartuska (Guigo II),
afektywna mistyka cysterska (św. Bernard z Clairvaux) i
franciszkańska (św. Bonawentura), symbolizm wiktorynów,
spekulatywna mistyka dominikańska w odmianie realistycznej (św.
Tomasz z Akwinu) i neoplatońskiej (Mistrz Eckhart), praktyczna
„devotio moderna” (Tomasz Ă Kempis). Zarówno opór autorów
nurtu augustyńskiego przed nową orientacją metafizyczną w
duchu tomizmu, jak i obawa teologów przed radykalną orientacją
awerroistyczną, doprowadziły do potępień tez awerroistycznych
i tomistycznych w 1277, co z kolei wywołało załamanie środowisk
uniwersyteckich, wyrażające się w słabościach schyłkowej
scholastyki (ograniczenie się do analiz formalnych), nowej
orientacji ascetycznej (m.in. dominacja uczucia nad rozumem) i ogólnym
kryzysie kultury XIV-XV w. (m.in. rezygnacja z ujęć
teoretycznych na rzecz samej praktyki).
Książka w średniowieczu.
Podstawowym narzędziem pracy oraz źródłem wiedzy
intelektualisty w średniowieczu była książka. Początkowo księgi
spisywano gł. w klasztornych skryptoriach, z czasem też w
powstających w miastach wyspecjalizowanych warsztatach kopistów
oraz na uniwersytetach i w kancelariach monarszych. Główną
formą średniowiecznej książki był kodeks. Pisano na
pergaminie lub papierze, który pojawił się w Europie około połowy
XII w. za pośrednictwem Arabów, a rozpowszechnił się zwł. w
XIV stuleciu. Książki średniowieczne były bogato zdobione. Ze
szczególnym pietyzmem wykonywano wielobarwne inicjały. Pasy
otaczające tekst, tzw. bordiury, pokrywano motywami roślinnymi,
zwierzęcymi lub małymi kompozycjami figuralnymi o
skomplikowanej niekiedy symbolice. Głównym elementem zdobniczym
były niewielkie malarskie kompozycje zw. miniaturami lub
iluminacjami. W XV w. pojawiła się tzw. książka blokowa lub
ksylograficzna. Wkrótce jednak nadeszła era książki
drukarskiej (J. Gutenberg, ok. 1440); książki wydrukowane do końca
XV w. nazywamy inkunabułami.Zob.
Copyrights (c) Sciaga4U -- All rights reserved