Oświecenie - charakterystyka epoki
Oświecenie pierwszą epoką w nowożytnych dziejach formacją kulturową całkowicie
świadomą swego istnienia. Ówcześni mówili : "wieku rozumu" (w Anglii),
"wieku filozofów" (we Francji) czy wieku "oświeconym".Przywiązywał
on szczególną wagę do siły rozumu jako światła rozjaśniającego drogi poznania
człowieka i świata. Życie społeczne i kulturalne nacechowane było krytycyzmem wobec
istniejącej rzeczywistości i pragnieniem wyzwolenia człowieka z więzów feudalnych, krępujących
jego myśli, hamujących rozwój postępu, nauki i oświaty.
Okres oświecenia w Polsce można podzielić na trzy fazy:
- wczesną - od lat 40. XVII w. do roku 1764;
- dojrzałą (czasami stanisławowskimi) - lata 1764-1795;
- schyłkową (oświeceniem postanisławowskim) - lata 1795-1822.
Klasycyzm - wyznaczał poezji cele utylitarne, stawiał przed nią zadania
dydaktyczno-moralizatorskie, wyrastające z przekonania o ogromnej roli słowa jako
narzędzia oddziaływania na społeczeństwo.
Sentymentalizm - traktował literaturę jako sposób pokazania wewnętrznego życia
człowieka oraz kształtowania autentycznych, odrzucających pozory, więzi
międzyludzkich, co również prowadziło do moralizatorstwa; głównym ideologiem
sentymentalizmu był francuski pisarz Jan Jakub Rousseau; termin sentymentalizm
upowszechnił się dzięki powieści angielskiego pisarza Lawrence'a Sterne'a
"Powieść sentymentalna"; nawiązując do wielu nurtów myśli filozoficznej
(m.in. empiryzmu i sensualizmu), sentymentalizm kładł nacisk na analizę jednostkowej
sytuacji człowieka, na tkwiące w nim wewnętrzne sprzeczności; analizował też
sytuację społeczną, podkreślając negatywną rolę sztucznie tworzonych barier i
przedziałów stanowych.
Rokoko - styl charakterystyczny dla wytwornej i subtelnej (rozrywkowej) twórczości - dla
pewnego typu komedii, oper i drobnych wierszy; istotą jego było rozumienie piękna jako
wartości podstawowej, dającej przyjemność obcowania z wytworami sztuki.
Gatunki literackie oświecenia:
bajka - wierszowana alegoryczna opowieść o zwierzętach lub ludziach, niekiedy o
roślinach czy przedmiotach, która służy do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej o
charakterze ogólnym i powszechnym, dotyczącej stosunków między ludźmi; prawda ta
wypowiadana jest bezpośrednio, zwykle jako pointa na końcu utworu, niekiedy już na
początku, bądź też jest tylko sugerowana
czytelnikowi; postacie działające wyposażone są w pewne cechy jednoznaczne i
niezmienne (wilk-drapieżnik, lis-zdrajca); bajkę charakteryzuje na ogół dyscyplina
językowa i dążenie do łatwego nawiązania kontaktu z odbiorcą, co może się
wyrażać potocznością języka i stylem gawędziarskim. Podział bajek: narracyjna (np.
La Fontaine, Francja XVII w.), stanowiąca jakby zwięzłą nowelę o nieskomplikowanej
akcji i z niewieloma postaciami oraz bajka epigramatyczna, przeważnie czterowersowa,
rysująca pewną elementarną sytuację, a na jej tle paralelizm lub kontrast postaw. W
okresie oświecenia bajka stała się jednym z głównych gatunków, służyła dydaktyce
i moralizatorstwu;
satyra - utwór o celu dydaktycznym, wytykający i ośmieszający wady i występki zarówno
natury ludzkiej, jak i życia zbiorowego - obyczajowego, społecznego, politycznego;
istotą satyry jest krytyka, posługuje się więc ona często deformacją, groteską,
wyostrzeniem atakowanych cech; w Polsce
satyra rozwinęła się zwłaszcza w okresie oświecenia (Krasicki, Naruszewicz), przy
czym stała się środkiem konkretnej krytyki społeczno-obyczajowej;
poemat heroikomiczny - utwór epicki, stanowiący parodię eposu bohaterskiego; styl
wysoki, zachowywany zgodnie z konwencją dla eposu, stosuje się w poemacie heroikomicznym
do opowiadania na tematy błahe i codzienne; cel poematu heroikomicznego jest
satyryczno-dydaktyczny lub żartobliwo-rozrywkowy, cechuje go również dygresyjność
tonu; liczne sentencje; występuje oktawa, czyli strofa ośmiowersowa o rozkładzie rymów:
abababcc, gdzie ababab to sytuacja dramatyczna, natomiast cc to często sentencja
("złota myśl");
komedia - gatunek dramatyczny o treści pogodnej, akcji obfitującej w wydarzenia, oraz
mającej pomyślne dla bohaterów zakończenie, z elementami komizmu, niekiedy także
karykatury, satyry, groteski, mający na celu wywołanie śmiechu widza;
sielanka - gatunek poetycki, wywodzący się z antycznej Grecji (idylla Teokryta III w.
p.n.e.), obejmujący utwory utrzymane w pogodnym tonie, opowiadające o życiu pasterzy
lub wieśniaków. W starożytnym Rzymie rozwinął ten gatunek Wergiliusz;
powieść - jeden z głównych gatunków nowożytnej prozy epickiej, cechujący się na ogół
większym rozmachem, obszerniejszym układem wątków i postaci, a także zdarzeniowym
charakterem świata przedstawionego; ukazane w powieści postacie i zdarzenia są
przeważnie fikcyjne, zarazem jednak wyraźnie zindywidualizowane, ukonkretnione,
wyposażone w bogactwo szczegółów; naczelną kategorią opisu jest kategoria narratora;
esej - (franc. essai=próba) wypowiedź o tematyce literackiej publicystycznej lub
filozoficznej, wyróżniająca się swobodnym, osobistym tonem oraz dbałością o formę;
od rozprawy (wypowiedzi naukowej lub filozoficznej prezentującej wyczerpująco materiał
dowodowy) esej różni się większą elastycznością formy, sięganiem po środki
literackie (np. metaforę, obraz, luźną kompozycję, tok skojarzeniowy) oraz tym, że
nie dąży do pełnej syntezy, lecz wyraża refleksje autora; stwarza iluzję
szczerości;
felieton - (franc. feuilleton=zeszycik, powieść w odcinku) gatunek publicystyczny,
podejmujący na ogół aktualną problematykę w sposób swobodny, impresyjny, posługujący
się metaforą i skojarzeniem, niekiedy fikcją literacką; felieton ma na celu budzenie
zaciekawienia, nawiązanie
bezpośredniego kontaktu z czytelnikiem; atrakcyjna forma łączy się z lekkością tonu
i często żartobliwym lub satyrycznym charakterem; aktualny temat jest traktowany w
felietonie w sposób dygresyjny, zróżnicowany stylistycznie, subiektywny, a uogólnienia
mają charakter raczej
hipotetyczny;
poemat heroiczny - pokazywał wzorcowe postacie na tle doniosłych wydarzeń
historycznych; "Jagiellonida" Tomaszewskiego;
poemat opisowy - utwór dydaktyczno-filozoficzny, którego treścią jest przedstawienie
jakiegoś fragmentu rzeczywistości jako podstawy do szerszych uogólnień; opis
podporządkowany jest wizji ogólnej, określonej koncepcji natury, świata; w okresie
oświecenia poemat opisowy wyrażał
pochwałę człowieka jako twórcy przyrody; komedia dell'arte - literatura plebejska;
oda - utwór poetycki, który charakteryzuje wzniosłość tematu i stylu, sławiący
osobę, ideę, wydarzenie; gatunek wykształcony w starożytności; wg poetyki
klasycystycznej oda miała łączyć elementy retoryczne i liryczne; miało się w niej
wyrażać uniesienie; dopuszczalna więc była pewna swoboda kompozycyjna; w okresie
oświecenia oda służyła do wyrażania tematyki okolicznościowej oraz
filozoficzno-moralnej.
Kierunki filozoficzne w XVIII w.:
empiryzm - (empiria-doświadczenie); prekursorem był angielski filozof Francis Bacon
(czyt. bejkn); kładł nacisk na rolę doświadczenia w procesie poznawania świata,
odrzucając to wszystko, czego nie da się potwierdzić praktycznie;
racjonalizm - twórcą był Kartezjusz ("Rozprawa o metodzie"); przywiązywał
on szczególną wagę do roli rozumu w poznawaniu prawdy, był zwolennikiem
systematycznego, rozumowego ładu w dochodzeniu do prawdy, odrzucał wszelkie uprzedzenia
i przesądy; przedstawicielami tego kierunku
byli Wolter oraz Denis Diderot;
deizm - owoc racjonalizmu przeciwstawiającego się wiedzy objawionej i dogmatom wiary;
deiści uznawali istnienie Boga jako stwórcy świata, uznawali też wagę nakazów
moralnych płynących z religii, odrzucali objawienie i wyznaniowe formy wiary; deistami
byli Diderot oraz Wolter,
obaj walczący z fanatyzmem religijnym;
ateizm - (lub materializm) pogląd odrzucający istnienie Boga; pojawił się w pismach
francuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha;
irracjonalizm - pogląd filozoficzny, głoszący, że rzeczywistość jest niedostępna
poznaniu rozumowemu i odwołujący się do przekonań wyprowadzonych z intuicji, wiary,
instynktu i tradycji; wykształcił się pod koniec epoki oświecenia;
sensualizm - źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe; twórcą był John Locke (lok);
twierdził, że człowiek rodzi się jako "czysta karta" (tabula rasa), czyli
że nie ma doświadczeń, wrodzonych idei czy zasad i kształtują się one dopiero w
ciągu życia. Postawę ludzi oświeceniowych znamionowały: utylitaryzm (najwyższy cel
postępowania to pożytek jednostki i społeczeństwa), humanitaryzm, optymizm, krytycyzm
Utworzono w dniu: 30 grudzień 2000
Copyrights (c) Sciaga4U - All rights reserved