Barok - architektura i sztuka
Spośród
wielkich stylów kolejno występujących w Europie to znaczy stylu romańskiego, gotyku,
renesansu i baroku, właśnie Barok jest najżywszy. Jest to jeden z nielicznych stylów,
który w szybkim czasie opanował Europę i dotarł nawet do Ameryki. Barok wprowadził
nowe odczucie sztuki, zmiękczył formy renesansu i klasycyzmu. W naszym życiu ciągle
pojawiają się pewne barokowe efekty i jeśli ich zabraknie w wystroju jakiegoś
wnętrza, brak w nim ciepła lub rozmaitości. Nazwa stylu pochodzi od portugalskiego
słowa barocco oznaczającego nieregularnie rozwiniętą perłę. Do dziś spotyka się
określenie baroku jako synonimu przesady, dziwacznych pomysłów. Barok w dzisiejszym
rozumieniu jest to styl trwający od drugiej połowy XVIw. do roku ok. 1760. Styl ten jest
wyrazem przemian religijnych, filozoficznych i społecznych w XVIw. narodził się we
Włoszech jako następstwo form renesansowych stworzonych w Rzymie i Florencji.
W połowie XVI w nie brakowało sztuce włoskiej artystycznych tradycji. Pracowało tam
wielu uczniów i następców wielkich mistrzów renesansu, którzy przede wszystkim
starali się opanować sposób malowania swych nauczycieli, ich manierę. Stąd przyjęto
określać ten kierunek jako manieryzm. Przekształcenie żywych wrażeń w artystJegoą
formułę stało się niezwykle ważne. Zaczęto naśladować Michała Anioła. o-pr
sztuka stanowiła w całej Europie, a w Toskanii przede wszystkim punkt wyjścia dalszego
rozwoju. W Rzymie powstała szkoła Rafaela, której podstawą były wykonane pod
kierunkiem tego artysty ścienne malowidła w loggiach Watykanu i ostatnie jego dzieło
Przemienienie. W północnych Włoszech, śladami kolejnych znakomitych artystów czyli
Leonarda i Coreggia rozwiajano problemy światłocienia. Tradycje renesansu najsilniej
przetrwały w Wenecji, ale i tam dochodziły do głosu nowe tendencje. Życie na dworach
coraz bardziej pozbyte było treści. Artysta Bronzino dał temu wyraz na licznych
portretach, którymi książęta ozdabiali galerie swych przodków. Architektura w tle
wydaje się pusta, zimna i niezamieszkała. Jeszcze bardziej wyraźnie przejawia się nowy
styl w malarstwie historycznym u artystów takich jak wspomniany już wcześniej Bronzino
i Rosso. Podsunięte na pierwszy plan figury w jego dziele Alegoria miłości są
spłaszczone i splecine w dekoracyjnym układzie. Manieryści w przeciwieństwie do artystów
renesansu wysuwają na pierwszy plan arabeskę i ornament. W dziełach artystów renesansu
fałdy szat uwydatniają kształty ludzkiego ciała, podczas gdy w połowie wieku XVI
ciało jest pod fałdami ukryte. Manieryzm okazał się szczególnie owocny w dziedzinie
sztuki dekoracyjnej, gdzie najróżniejsze groteskowe, na pół fantastyczne wyobrażenia
powstawały z wyszukanych kombinacji motywów ludzkich i zwierzęcych. Często spotykają
się ze sobą formy realistyczne z nieprawdopodobnymi wytworami. W świecie tym dominuje
żart, wobrażnia i ironia. Przejawiająca się w tego rodzaju dziełach siła wobrażni
przypomina fantastykę swiata starożytnego.
Najwybitniejszym spośród artystów połowy XVI wieku we Włoszech był Tintoretto. Na
jego obrazach wszystko dzieje się z woli wyższych i tajemniczych mocy. Ludzie w
dziełach Tintoretta zawsze przedstawieni są w ruchu, który jest wyrazem duchowych
uniesień. Spośród wszystkich weneckich artystów najbliżej był mniemania, że portret
powinien odzwierciedlać wszystko, co zostało przeżyte, przemyślane oraz doznane.
Dzieje architektury włoskiej w drugiej połowie XVI w kształtowały się podobnie jak
całej sztuki owego okresu. Inwencja artystów a zwłaszcza Vignioli, przejawiła się
najdobitniej w nowych typach pałaców i kościołów. Wybudował i ukończył on budowę
zamku Caparola koło Viterbo. Zamek ten został wzniesiony na planie wielkiego
pięciokąta z okrągłym dziedzińcem pośrodku. Parter jest boniowany, obie górne
kondygnacje wiąże kolosalny porządek kolumnowy. Formom architektonicznym projektowanym
przez manierystów brak jest siły materialnej. Siła kształtów i brył architektury
renesansowej ustępuje na rzecz wrażenia bezcielesności.
Manierystyczna sztuka rozpowszechniła się w całej Europie. W Niederlandach manieryści,
których twórczość budziła wrażenie chorobliwej i wymuszonej, zastąpienii zostali
przez Breula – malarza związanego z prawdziwym pulsującym życiem. Z powyższych wywodów
wynika, że manieryzm w całokształcie kultury europejskiej nie stanowił okresu rozwoju
tak doniosłego i owocnego jak np. gotyk czy renesans. Początek wczesnsego baroku
rozpoczyna się ponownym ożywieniem realizmu. Najwybitniejszym jego przedstawicielem był
Caravaggio, artysta o wielkiej sile twórczej. Wczesny obraz Caravaggia Wróżka jest
sceną rodzajową, a więc należy do gatunku, jakiego dotąd w Italii nie znano. Obraz
Caravaggia nie jest ani narracyjny, ani literacki. Artystę mniej interesuje to co się
dzieje, lub też dziać się będzie, a bardziej same typy np. wróżka w białym
turbanie. Na ostatnich obrazach Caracaggia wszystko zanurzone jest w mroku, jakby cała
akcja toczyła się w głębokiej, ciemnej piwnicy. Jedynie jaskrawe boczne światło
efektownie wydobywa postaci z owej ciemności, przyczyniając się do zawartości
kompozycji. Pod koniec życia Caravaggio zaczyna tworzyć obrazy, w których ciemność
zwycięża światło. Przykładem tego może być Madonna Różańcowa oraz Smierć
Maryii. Twórczość Caravaggia najpełniej wyraziła zmianę upodobań i chęć
przezwyciężenia manieryzmu. Malarstwo włoskie XVIIw nie dotrzymywało kroku
większości innych współczesnych szkół europejskich: najwięksi malarze
siedemnastowieczni nie przynależą do włoskiej szkoły. Lecz właśnie we Włoszech
dokonuje się w tym czasie przełom, który stanie się podstawą rozwoju całego
zachodnioeuropejskiego malarstwa nowożytnego. Pojawia się dążenie do wypowiadania w
obrazie osobistych wrażeń artysty. W tym celu obierano szczególny punkt widzenia,
pewien określony układ postaci, które zwrócone do widza plecami zdają się go
zapraszać, aby sam wkroczył do obrazu. Sposób malowania nabiera swobody. Malarzy XVIIw
interesuje zjawisko zmiany barw w zależności od oświetlenia i usiłują znależć na
tej właśnie drodze jakąś ogólną tonację. Dzięki Caravaggiowi malarstwo oparte na
zasadzie światłocienia zyskuje powszechne uznanie, którego nie osiągnięto nigdy
wcześniej na przestzrenii całych dziejów sztuki. Największe zasługi położyła
siedemnastowieczna sztuka włoska w dziedzinie architektury i na tym polu wysunęła się
w tym okresie na czołowe miejsce w Zachodniej Europie. Szczególną uwagę przywiązywano
do budownictwa sakralnego. Przeobrażenie stylistyczne dostrzegamy przedewszystkim w
ukształtowaniu fasady. Kolumny i ciężkie gzymsy dają na ścianie różnorodną grę
świateł i cieni, wywołując efekt głębi. Stylowi architektury XVIw odpowiada włoska
muzyka z epoki Palestriny. W XVIIw zaczyna się poszukiwanie harmomii doskonałej. Każdy
głos wykonuje swoją partię, choć jednocześnie współbrzmi z głosami innych partii.
Rozpowszechnia się coraz bardziej muzyka organowa. Powstają oratoria i opery, z pełnym
wyrazu śpiewem solowym przy akompaniamencie instrumentów. Historia sztuki nadała
siedemnastowiecznej muzyce nazwę barokowej.
Rozpoczęta przez Barmantego i prowadzoną dalej przez Michała Anioła budowę kościoła
Św. Piotra ukończył rzymski architekt Maderna. Wprowadził on dość znaczące zminay,
polegające na tym, że np. do części z kopułą dołączono część podłużną oraz
wielki przedsionek. Dzięki temu kościół stał się przestronniejszy, lepiej
odpowiadający swemu przeznaczeniu. W porównaniu z architekturą szesnastowieczną
wszystkie formy nabierają mocy, rytm zaś odznacza się majestatycznym umiarem.
Powierzchnia ściany staje się prawie niewidoczna. Nad attyką ustawiono posągi, które
przerywają podziały horyzontalne. Liczne place rzymskie uzyskały swój kształt
architektoniczny w XVIIw. Piazza Navola jest owalem z trzema ogromnymi fontannami
pośrodku. Na Piazza Trevi olbrzymia fontanna ozdobiona jest wspaniałymi rzeżbami i
ukazuje oczom zwiedzających niezrównany widok. W wymienionych placach podkreślano
nadmierne efekty czysto wizualne. Tak zwarte zespoły architektoniczne nie powstawały w
Europie od czasów średniowiecza. W porównaniu z sytuacją w budownictwie sakralnym
zewnętrzny wygląd zamku barokowego nie różni się zbytnio od pałacu renesansowego,
przetrwały tam formy wyrażnie surowe. Na jego planie dostrzegamy, że poszczególne
pomieszczenia grupują się wokół owalnej sali głównej. W przeciwieństwie do
spokojnych, zamkniętych i zaokrąglonych komnat pałacu renesansowego, architekci epoki
baroku budują długie amfilady i łączą wspaniałe sale w imponujące ciągi, ukazując
widzowi jednolity, płynny rytm uroczystego ruchu, który z jednej sali przenosi się do
następnej. Obok rzymskich, szczególnie piękne są położone na zboczach pagórków pałace
genueńskie. Mają one na wpół ciemne przedsionki, jasne, otwarte dziedzińce z
widocznymi za nimi ogrodami. Najpiękniejsze dzieła architektury XVII wieku to
podmiejskie palazzi czyli luksusowe wille rzymskich magnatów. Powstawały na zamówienie
właścicieli, spragnionych życia w beztrosce i bogactwie, a także dzięki bujnej
wyobraźni budowniczych. Najwybitniejszymi architektami XVII wieku byli Lorenzo Bernini i
Francesco Boromini. Byli oni rówieśnikami i często ze sobą współpracowali, niekiedy
na zamówienie tego samego zleceniodawcy. Jednak ich dzieła znacznie różnią się od
siebie i każde nosi indywidualne piętno swego twórcy. Od swojej epoki wziął Bernini
zamiłowanie do pozorów zewnętrznych i do przepychu. Artysta ju Żył życia cieszył
się uwielbieniem i sławą. i p szczęśliwie i w dobrobycie. Miał wielu uczniów i
kierował dużą pracownią wykonującą liczne zamówienia. Służąc przez wiele lat
stolicy apostolskiej, Bernini musiał zadowalać kaprysy licznych papieży, którzy w owym
czasie kolejno po sobie następowali. Niewiele gmachów wzniósł samodzielnie od
fundamentów, za to bardzo często przerabiał lub wykończał budowle już rozpoczęte,
przejawiał przy tym niespożytą inwencję i zręczność. Należał do mistzrów
dekoracj, jacy wówczas byli potrzebni na każdym dworze.
Twórczość Berniniego rozpoczyna wielkie cyborium z ołtarza kościoła Św. Piotra.
Kręcone kolumny z brązu, które niczego niemal nie podtrzymują , działają w
niearchitektoniczny sposób. Głównym dziełem Berniniego jest plac przed kościołem
Św. Piotra. Jest on owalny, w samym środku stoi kolosalny obelisk, po obu jego stronach
znajdują się dwie fontanny. Cały plac otacza ogromna dwuszeregoea kolumnada. Pierwotnie
ów owal miał się skończyć długim portykiem w miejscu obecnego przejścia. Sam plac
robi wrażenie rozległego, część przed kościelną fasadą nieco się wznosi i
rozszerza, potęgując tym odczucie dali.
Najważniejszym samodzielnym dziełem Berniniego jest kościółek San Andrea al Quirnale.
Nieskazitelny ład tej budowli, jej prostota wiążą się z tradycją palladyńską: we
wnętrzu chciał osiągnąć doskonałość Panteonu, lecz jako artysta XVII wieku dał
dynamicznym formom więcej miejsca, niż im pozostawiono w renesansie. Wnętzre San Andrea
jest poprzecznym owalem, podobnie jak plac przed kościołem Św. Piotra, i kształt ten
czyni je bardziej rozległym. Otwarte risze kaplic kościelnych ujęte są w wielkie
kolumny, ołtarz o przerwanym gzymsie, z posągiem Św. Andrzeja unoszącego się w
obłoku, przypomina fasadę kościoła.
Francesco Boromini był skrajnym przeciwieństwem spokojnego, zrównoważonego Berniniego.
Siłą wyobraźni górował nad swym wielkim rówieśnikiem, lecz żył zawsze samotnie,
był nitowarzyski i szorstki. Był nizrównoważony i łatwo się uosił. Jednym z jego
wczesnych dzieł było Oratorio di San Filippo Neri, należy ona do popularnego rzędu
fasad dwukondygnacyjnych w typie kościoła Gesu. Wklęsłym gzymsom przeciwstawił
wypukłość w samym środku elewacji, a zaokrąglenie balkonu wzmocnił efektem
znajdującej się wyżej konchy. W historycznym rozwoju form okiennych ujawniają się
wyraźnie poglądy architektów z poszczególnych epok. W okresie antycznym niemal nie
uznawano okna za pełnowartościowy motyw architektoniczny: był to po prostu otwór w
murze, co nawyżej zaznaczony skromnym obramowaniem. W gotyku i renesansie francuskim okna
stają się tworami samodzielnymi. Boromini swobodnie interpretował owe tradycyjne typy.
Już w oknach Palazzo Barberini zwieńczenie okna zdaje się uniezależniać od płaskiej
ściany i okiennego obramowania. Forma architektoniczna wyciąga się, wzbogaca, narasta.
Dla Berniniego i Borrominiego budowla stanowiła jedność różnorodnych i
skontrastowanych brył. Wielu innych jeszcze architektów włoskiego baroku wykazało w
Rzymie swoje talenty np. Pietro da Cartone czy Carlo Fontana.
Polska bardzo silnie przeżyła architekturę barokową. Kościół Św. Piotra i Pawła w
Krakowie był pierwszą jezuicką świątynią z kopułą i bezwieżową fasadą na wzór
rzymski. Na południową Polskę, na Podole, dalej na ukrainę i na Litwę oddziaływał
silnie barok włoski, właśnie wskutek budownictwa jezuickiego. Inaczej było w Warszawie
w XVIIw, w nowej stolicy, gdzie powstały liczne pałace wzorowane na architekturze
Paryża i Wersalu, a póżniej za Sasów, na architekturze barokowej Drezna. Do
nawspanialszych dzieł barokowych w Polsce należy pałac Jana III w Wilanowie pod
Warszawą oraz pałac w Radzyniu Podlaskim. Obie wojny światowe zniszczyły wiele z tych
zabytków, ale i to, co zostało, pozwala stwierdzić, że barok silnie związany jest z
naszą kulturą. Świetnym przykładem może być kościół Św. Anny w Krakowie. Obok
Warszawy i Krakowa bogatym miastem w zabytki barokowe jest Gdańsk, wyraźnie wzorowane na
budowlach niederlandzkich. Gdański barok zaznaczył się także w przemyśle artystycznym
m.in. w słynnych meblach gdańskich, wyrabianych nad Bałtykiem dla Polski. W okresie
baroku, za czasów Stanisława Augusta zaczyna się nasze malarstwo narodowe. Na czele
wszystkich malarzy polskich stanął włoch Marcello Bacciarelli, nadworny malarz
Stanisława Augusta i Francuz Piotr Norblin, malarz Czartoryskich. Ich dzieła miały
znaczący wpływ na dalszy rozwój kultury polskiej.
Źródła:
- Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, tom 1, W-wa 1995 wyd.1
- Maria Rzepińska – „Siedem wieków malarstwa europejskiego wyd.2, Wrocław 1986
- Karol Estreicher – „Historia sztuki w zarysie” PWN W-wa 1982
- Michał W. Ałpatow – „Historia sztuki 3” W-wa 1968
Utworzono w dniu: 09 grudzień 2000
Copyrights (c) Sciaga4U - All
rights reserved