Oświecenie - filozofia
Oświecenie nie było jednorodne pod względem filozoficznym czy światopoglądowym. W
polskich warunkach wynikało to z faktu, iż w jego tworzeniu brali udział zarówno
arystokraci, jak i szlachta oraz mieszczanie. W skali europejskiej w ruchu tym
uczestniczyli katolicy, deiści oraz mniej liczni ateiści. Oświecenie na Zachodzie było
głównie ruchem mieszczaństwa, ale za zwolenników tej epoki uchodzili także tak
despotyczni władcy jak caryca Katarzyna II i król pruski Fryderyk II. Europa tego okresu
pełna była wewnętrznych sprzeczności, a spory i polemiki towarzyszyły nieustannie
rozwojowi nowej epoki.
Mimo to można wyodrębnić zasadnicze idee i postawy charakterystyczne dla oświecenia.
Najważniejszą jest krytycyzm odnoszący się głównie do tradycyjnych instytucji
politycznych i społecznych, do Kościoła i form życia religijnego, do ustaleń nauki.
Krytycyzm znalazł wsparcie w racjonalizmie, za twórcę którego uchodzi Kartezjusz
(autor głośnej "Rozprawy o metodzie").Przywiązywał on szczególną uwagę do
roli rozumu w poznawaniu prawdy, był zwolennikiem systematycznego ładu w dochodzeniu do
prawdy. Domagał się niezależności od wiary, tradycji i przesądów. Jedynym źródłem
rzetelnej wiedzy i kryterium prawdy jest ludzki rozum. Myśl tę rozwinął holenderski
filozof Baruch Spinoza, utrzymujący, iż prawdą jest tylko to, co można rozumowo
określić i uzasadnić. Racjonalizm stał się głównym nurtem myślowym w XVIII w. Jego
zasadami kierowali się mi.in. Wolter (francuski filozof, literat i publicysta) oraz
Diderot (autor francuskiej "Encyklopedii").
Wynikiem rozwoju racjonalizmu była krytyka wierzeń religijnych, przejawiająca się w
ateizmie lub deizmie. Deizm traktował Boga jako czystą ideę, Stwórca nie ingerował w
dzieje świata, był odległy i niepoznawalny dla człowieka. Deiści uznawali wagę nakazów
moralnych płynących z religii, odrzucali natomiast objawienie i wyznaniowe formy wiary.
Deistami byli m.in. Wolter i Diderot, obaj namiętnie walczący z fanatyzmem religijnym.
Ateizm zaprzeczał istnieniu Boga. Poglądy te pojawiły się w pismach francuskiego
filozofa przyrody, P. Holbacha.
Oświeceniowy krytycyzm znalazł także uzasadnienie w empiryzmie. Za jego twórcę uznaje
się Francisa Bacona, angielskiego filozofa, prawnika i polityka. Według empirystów
proces poznawania świata winien być oparty na doświadczeniu i eksperymencie. Prawdziwe
jest więc jedynie to, co da się potwierdzić praktycznie, na drodze doświadczenia.
Konsekwencją racjonalizmu i empiryzmu, dwu przeciwstaw- nych, choć nierzadko
uzupełniających się kierunków filozoficznych był optymizm poznawczy, wiara w
możliwości odkrywania praw rządzących światem i społeczeństwem oraz
przekształcania istniejących stosunków społecznych. W związku z tym powszechnie
akcentowana była potrzeba oświecania ludzi, nakładająca równocześnie na sztukę
funkcje utylitarne (użytkowe). Utylitaryzm to dążenie do bycia użytecznym i
pożytecznym dla innych, do osiągania szczęścia powszechnego, rozumianego jako
największe szczęście jak największej liczby ludzi. Zgodnie z utylitaryzmem
społeczeństwo nie powinno dążyć do szczęścia kosztem jednostki, podobnie zresztą
jednostka nie powinna być szczęśliwa kosztem społeczeństwa.
Celom użytkowym służyła obszerna, wydawana przez ponad dwadzieścia lat
"Encyklopedia". Jej redaktorem był Diederot, a współpracowało z nim liczne
grono uczonych i filozofów. "Encyklopedia" była swoistą syntezą i wyrazem
poglądów ludzi oświecenia, dobitnie ukazywała potrzebę uporządkowania i
pogłębienia wiadomości, a jednocześnie stanowiła odbicie nowych idei i poglądów.
Znaczącą rolę edukacji i wychowania podkreślał także sensualizm, pogląd, według którego
źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe będące odbiciem rzeczywistości. Rozwinął
się on z empiryzmu, a jego twórcą był angielski uczony, John Locke. Wprowadził on
słynne pojęcie tabula rasa (czysta karta). Zgodnie z tym poglądem, umysł każdego
człowieka jest początkowo nie zapisaną kartą. Dopiero wszystko, co składa się na
życie ludzkie, zapisuje tę kartę - wszelka wiedza ma więc źródło w doświadczeniu
zewnętrznym (zmysły) i wewnętrznym (refleksja).
W zespole istotnych pojęć znajdowała się też natura. Pojęcie natury czy też stanu
naturalnego sprowadzało się do przekonania o istnieniu stałych, niezmiennych cech
świata i człowieka. Bywają one zniekształcane w rozwoju cywilizacyjnym, należy więc
przywrócić to, co zgodne jest z naturą. A zgodne z naturą są podstawowe prawa
człowieka i jego dążenie do szczęścia. Szczęście jednostki, harmonijnie powiązane
ze szczęściem ogółu było więc także jednym z podstawowych dążeń epoki.
Wraz ze zmierzchem oświecenia pojawia się na zachodzie Europy prąd przeciwstawiający
się racjonalizmowi - irracjonalizm. Wynikał on z przekonania, iż w życiu człowieka
nie może liczyć się wyłącznie to, co rozumowe, że wiele miejsca powinny zajmować
też uczucia, wiara, intuicja, instynkty.
Utworzono w dniu: 30 grudzień 2000
Copyrights (c) Sciaga4U - All rights reserved