Motywy biblijne i ich funkcje w literaturze późniejszych epok
17 luty 2001
Wpływ "Biblii" na piśmiennictwo polskie wynikał z jego ścisłych
związków z chrześcijańską kulturą europejską, jak i ze stosunków
społeczno-politycznych na przestrzeni stuleci. Stosunki te decydowały o wyborze pewnych
wątków tematycznych czy też korzystaniu ze stylu biblijnego.
Twórcy różnych epok chętnie sięgali do tradycji biblijnej wykorzystując w swych
dziełach pradawne symbole i postaci. Ze względu na swą uniwersalną wymowę wiele
motywów biblijnych pojawia się w literaturze nowożytnej w formie odniesień i
nawiązań, pełniąc różnorodne funkcje.
1. Najczęściej wykorzystywanym motywem jest motyw Apokalipsy. Obecność tego motywu
potęguje katastroficzną wymowę dzieła, obrazuje totalne zniszczenie, chaos, klęskę
doczesnego świata i jego odrodzenie, upadek ludzkości i walkę dobra ze złem.
Najbardziej znanymi symbolami Apokalipsy są: siedem pieczęci, siedem trąb,
bestia-Antychryst oraz cztery zwierzęta (lew, wół, orzeł i zwierzę o ludzkiej
twarzy).
ROMANTYZM (całościowe widzenie Apokalipsy: z kataklizmu wyłania się nowy świat):
Juliusz Słowacki "Uspokojenie" - widzenie Apokalipsy na planie dziejów
politycznych narodu, który zmartwychwstanie do wolności.
Adam Mickiewicz "Dziady" cześć III - w Wielkiej Improwizacji widzenie księdza
Piotra jest stylizowane na apokaliptyczno-profetyczne.
Zygmunt Krasiński "Nie-Boska komedia" - kataklizm jest tylko przejściowym
etapem ku nowemu życiu.
MŁODA POLSKA (zawężenie pojmowania Apokalipsy do wymiaru katastroficznego):
Jan Kasprowicz "Dies irae" (dzień gniewu) - hymn; apokaliptyczna wizja Sądu
Ostatecznego fascynowała poetów modernizmu, co przejawiało się w katastroficznych
wyobrażeniach losów ludzkości. Kasprowicz wyraża bunt przeciw Bogu i rozpatruje
pojęcie dobra i zła. Trzeba w tym miejscu przypomnieć manicheizm, koncepcję wg której
Dobro i Zło są równorzędnymi siłami stwarzającymi wszechświat, istnieją w
odwiecznym konflikcie, lecz obie są pierwiastkami koniecznymi.
XX LECIE MIĘDZYWOJENNE (wizje Apokalipsy przewidywanej):
Czesław Miłosz "Roki" - świat ulega ostatecznej zagładzie, w wizji
Apokalipsy nie zapomina o edukowaniu czytelnika: człowiek po katastrofie nie może
pozostać obojętny, zawsze pozostaje coś do uratowania.
Czesław Miłosz "Walc" - zapowiedź I wojny światowej, a następnie II wojny
światowej, nadchodzi nowa apokalipsa, wiersz jest pesymistycznym proroctwem obu wojen,
zapowiedź obłąkania i śmierci w tępym niewolnictwie.
Józef Czechowicz "Żal" - apokaliptyczne widzenie wojny, która będzie dla
człowieka sprawdzianem z człowieczeństwa, koniec świata w sensie fizycznym i moralnym,
apokalipsa będzie spowodowana przez ludzi.
Antoni Słonimski "Niemcom" - pogląd katastroficzny przed II wojną światową.
LITERATURA WSPÓŁCZESNA (Apokalipsa spełniona):
Czesław Miłosz "Piosenka o końcu świata" - ukazanie końca świata jako
czegoś normalnego, nagłego, nadeszłego bez rozgłosu, koniec świata możemy wywołać
swoimi czynami i nieprzemyślanymi decyzjami.
Krzysztof Kamil Baczyński *** (Których nam nikt nie wynagrodzisz...) - nad czasami wojny
przejął władzę Antychryst - symbol Apokalipsy.
Wizje Apokalipsy spełnionej obrazują również liczne dzieła literatury
wojenno-okupacyjnej i powojennej: Zofia Nałkowska - "Medaliony", Tadeusz
Borowski - opowiadania, Gustaw Herling-Grudziński - "Inny świat", Hanna Krall
- "Zdążyć przed Panem Bogiem", Kazimierz Moczarski - "Rozmowy z
katem", Miron Białoszewski - "Pamiętnik z powstania warszawskiego".
Tadeusz Konwicki "Mała apokalipsa" - przepowiednia upadku świata pogrążonego
w totalitarnym systemie, przedstawiona rzeczywistość jest światem apokaliptycznym.
Tadeusz Konwicki ukazuje w swoim dziele małą, naszą, polską apokalipsę: realia kraju
zobrazowane są jako chaos, nie ma ludzi cnotliwych (pozostali tylko zdrajcy, przekupni i
przestraszeni), system - powoduje całkowity upadek wartości i staje się normalnością.
"Mała" apokalipsa oznacza również apokalipsę prywatną, bohater ma
zaprotestować aktem samospalenia, mówi: "mój własny koniec świata", jest to
apokalipsa w prywatnym rozrachunku bohatera. Oto dwa charakterystyczne fragmenty
powieści:
a) "Oto nadchodzi koniec świata (...). Koniec mojego osobistego świata. Ale zanim
mój wszechświat rozpadnie się w gruzy, rozsypie się na atomy, (...) czeka mnie jeszcze
ostatni kilometr mojej Golgoty..."
b) "Mam wrażenie jakby ten kraj naprawdę umierał (...). Nasza nędza współczesna
jest przezroczysta jak szkło i niewidzialna jak powietrze (...). Nasza nędza to łaska
totalnego państwa, łaska, z której żyjemy."
2. Motyw "marność nad marnościami" z Księgi Koheleta.
Człowiek jest poddany nieustannemu prawu przemijania, które sprawia, że człowiek nie
zaznaje szczęścia, gdyż bogactwo, mądrość i rozum przemijają. Nieprzemijalna jest
ziemia i słońce, a słaby i kruchy człowiek to marność. Motyw ten często
wykorzystywany jest do ukazania "chwilowości i krótkości" ludzkiej
egzystencji.
ŚREDNIOWIECZE:
"Rozmowy Mistrza Polikarpa ze śmiercią" - śmierć nie ma zrozumienia dla
nikogo i niczego, zrównuje ludzi, nie jest ważne pochodzenie ani sprawowane urzędy.
RENESANS:
Jan Kochanowski - fraszki: "Na różę", "O żywocie ludzkim" -
niszczące działanie czasu jest nieuniknione, czas wszystko zmienia i jesteśmy bezradni
wobec jego potęgi.
Jan Kochanowski Pieśń IX - nie ma na świecie nic wiecznego, nie ma wiecznie
szczęśliwego życia.
BAROK:
Daniel Naborowski "Marność" - żywot ludzki przemija, śmierć ma moc nad
życiem, ludzie hołdujący sprawom doczesnym poddają się złudzeniom, czas powoduje
przemijanie.
Daniel Naborowski "Krótkość żywota", "Do Anny" - fascynacja
metafizyką życia, ukazanie potęgi czasu, który triumfuje, wszystko przemija, ale autor
wyznaje miłość Annie, miłość ta ma oprzeć się czasowi i trwać po wieki.
ROMANTYZM:
Juliusz Słowacki "Hymn (Smutno mi Boże)" - zachód słońca - potężne,
nieprzemijalne dzieło Boga - budzi gorzką refleksję o własnej przemijalności i
kruchości.
MŁODA POLSKA:
Do motywu "marność nad marnościami" nawiązuje dekadencki nurt poezji
Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Jana Kasprowicza i Leopolda Staffa.
3. Motyw Męki Pańskiej - cierpienia Chrystusa, który poświęcił się dla zbawienia
świata.
ŚREDNIWIECZE:
"Żale Matki Boskiej pod krzyżem"
"Lament Świętokrzyski" jest to głos Bolejącej Matki, jej skarga, płacz pod
krzyżem Chrystusa. Jest to przede wszystkim lament matki płaczącej nad synem, kobiety
rozpaczającej nad stratą dziecka, kobiety, która zwraca się do innych matek, ludziom
opowiada swój ból.
MŁODA POLSKA:
Jan Kasprowicz "Hymn świętego Franciszka z Asyżu" - postać ukrzyżowanego
Chrystusa, którego niewinna ofiara życia jest najwyższym objawieniem bożej miłości,
zafascynowała poetę.
ROMANTYZM:
Motyw Męki Pańskiej szczególnego znaczenia nabrał w romantyzmie, w której to epoce
charakterystycznym pojęciem ideologicznym był mesjanizm. Pojęcie to pochodzi od
Chrystusa-Zbawiciela-Mesjasza. Oczekiwanie na Zbawiciela było istotne dla Polski, dla
której zbawienie oznaczało wyzwolenie się spod niewoli.
Adam Mickiewicz "Dziady" cześć III - mesjanizm jednostkowy, gdzie Mesjaszem
jest bohater, jednostka ludzka, którą w "Widzeniu księdza Piotra" określono
tajemniczym mianem "czterdzieści i cztery". Mesjanizm narodowy polegał na
przypisaniu narodowi polskiemu wielkiej roli w kwestii zbawienia świata, wyzwolenia go
spod ucisku, niewoli, tyranii. Polska jawi się jako 'Chrystus narodów', a jej dzieje
przedstawione są na wzór Męki Pańskiej. Niewola i cierpienia Polski pod zaborami maja
odkupić wolność innych narodów.
Adam Mickiewicz "Księgi narodu" i "Księgi pielgrzymstwa polskiego" -
hasło Polski jako Mesjasza i narodu wybranego.
Juliusz Słowacki "Kordian" - poeta podjął wątek mesjanizmu jednostki
wyjątkowej (poety), interpretując mesjanizm jako obłęd (przedstawia urojenia
"mesjaszy" w domu wariatów).
4. Motyw genezyjski. Motyw stworzenia świata wg Księgi Genesis był często
interpretowany przez wielkich poetów.
RENESANS:
Jan Kochanowski Pieśń XIX - nawiązanie do toposu stworzenia świata ma charakter
argumentacyjny i podkreśla walory artystyczne pieśni.
Jan Kochanowski Pieśń XXV - "Hymn do Boga", poeta szuka argumentów, by
przekonać ludzi, że świat jest tworem Boga. Opis stworzenia świata potraktowany jest
całościowo.
ROMANTYZM:
Adam Mickiewicz "Oda do młodości" - motyw biblijnego tworzenia świata służy
podniesieniu rangi przemian.
LITERATURA WSPÓŁCZESNA:
Czesław Miłosz "Słońce" - autor wykorzystał motyw stworzenia świata, by
zwrócić uwagę na słońce, które stało się dla poety źródłem refleksji na temat
istnienia.
5. Motyw niezawinionego cierpienia z Księgi Hioba.
ROMANTYZM:
- Motyw niezawinionego cierpienia możemy kojarzyć z cierpieniem narodu polskiego pod
zaborami (patrz pkt. 3 - Romantyzm).
- Adam Mickiewicz "Dziady" cześć III - autor oddaje hołd męczeństwu
polskiej młodzieży, przedstawia wywózki, więzienie, przesłuchania.
Cierpienie mogło przybierać również inne formy:
- cierpienie z miłości :
a) Johan Wolfgang Goethe "Cierpienia młodego Wertera" - Werter jest zakochany w
Lottcie, która ma już innego narzeczonego, nieszczęśliwe perypetie miłosne kończą
się samobójstwem pełnego rozdarcia bohatera (postawa młodego człowieka stała się
kultowa dla epoki romantyzmu).
b) Adam Mickiewicz "Dziady" cześć IV - tragiczna miłość Gustawa i Pasterki,
Ona nie może wyjść za niego za mąż, gdyż On nie jest odpowiednią partią. On -
Gustaw - cierpi do granic obłąkania i usiłuje popełnić samobójstwo.
c) Juliusz Słowacki "Kordian" - zakochany Kordian popełnia samobójstwo, gdy
ukochana (Laura) odpycha go.
- cierpienie z powodu tęsknoty za ojczyzną:
a) Juliusz Słowacki "Hymn (Smutno mi Boże)" - tęsknota przybiera formy
różnych obrazów (np. płacz dziecka za odchodzącą matką), pogłębia ją widok
polskich bocianów "sto mil od brzegu i sto mil przed brzegiem".
b) Cyprian Kamil Norwid "Moja piosenka II" - cierpienie z powodu tęsknoty za
krajem: Do kraju tego, gdzie kruszynę chleba podnoszą z ziemi przez uszanowanie dla
darów nieba, Tęskno mi Panie...
6. Motyw Arki Przymierza.
RENESANS:
- Ksiądz Piotr Skarga "Kazania sejmowe" - w Pierwszym kazaniu sejmowym autor
podkreśla u Mojżesza mądrość "z nieba" w sprawowaniu władzy nad ludem.
- Adam Mickiewicz "Pieśń Wajdeloty" z "Konrada Wallenroda" -
obecność motywu biblijnej Arki Przymierza z czasów Mojżesza, poezja organizuje więź,
łączność pomiędzy starszymi a młodszymi pokoleniami narodu, a tym samym jest wielką
siłą scalającą naród, stanowiącą o jego istnieniu. I tak właśnie głosi wymowny
cytat: O wieści gminna! Ty arko przymierza Między dawnymi i młodszymi laty. W tobie lud
składa broń swego rycerza, Swych myśli przędzę i swych uczuć kwiaty
Copyrights (c) Sciaga4U -- All rights reserved