05 wrzesień 2000
Gatunki.
ŚWIECKIE - tematyka świecka.
Powieści bretońskie - (X w.) utwory, których fabuła oparta
jest na bardzo starych legendach, baśniach i mitach celtyckich:
- romanse "Tristan i Izolda"
- przygodowe "O rycerzach okrągłego stołu"
- mistyczne - o poszukiwanie św. Graala
- rycerskie "Pieśń o Rolandzie"
Chanson de geste (gesta) - pieśni o czynach wielkich rycerzy i władców,
o ich wyprawach wojennych, tworzone przez tzw. truwerów. Tak jak
"Żywota" tworzyły wzorzec osobowy świętego ascety,
tak gesta wzorce króla i rycerza. (por.: epos rycerski).
Przykłady.:
- samodzielne: "Pieśń o Rolandzie", "Pieśń o
Nibelungach"(skand.), "Słowo o wyprawie pułku Igora"
(słow.);
- cykle: królewski (o Karolingach); Wilhelma (o wojnach z
niewiernymi w Prowansji)
Epos rycerski - posiada język ubogi w liczne środki styl.,
proste i wyraziste charktery, sceny ujmujące i pełne grozy,
gesta opierają się o określone wzory kutury, obrazy literackie
opiewają ideał rycerza, czerpią ze znanych wzorów(np.:śmierć
Rolanda), pełnią funkcję uświadamiającą, przypominają o
ideałach. (porównaj: wzorce osobowe)
Narrotor jest wszechobecy i wszechwiedzący. Cały utwór pisany
jest językiem podniosłym i poważnym. Świat ukazany jest w dwóch
płaszczyzanch: ludzkiej i boskiej. Brak inwokacji.
Etos rycerski - (całokształt uznawanych w określonej grupie
społecznej zasad, które regulują zachowanie się jej członków)
- związany głównie z poczuciem honoru rycerskiego (nie
wezwanie posiłków przez Rolanda) i "ceremoniałem" śmierci
(patrz: "Pieśń o Rolandzie").
Romanse - pieśni o tematyce miłosnej ("Tristan i Izolda").
Poezja miłosna (prowansalska) - miłosne pieśni rycerskie (gatuek
romansu).
Kroniki i roczniki - utwory o treści historycznej. Cechy kroniki:
- staranna kompozycja, narracja, stylistyka;
- urozmaicenie prozaicznego, epickiego toku opowieści o wstawki
wierszowane;
- dbałość o piękno stylu i języka;
- elegancka proza łacińska, dzieląca zdania na równoległe (o
zbliżonej liczbie sylab) człony, których paralelność podkreślana
jest rymem (tzw. proza rymowana).
Literatura pouczająca (parenetyczna) - np.: "O chlebowym
stole."
Na granicy średniowiecza i renesansu znajdują się również
wspaniałe sonety (utwory podniosłe) o tematyce miłosnej
Dantego do Beatrycze i Petrarki do Laury.
KOŚCIELNE - tematyka duchowna.
Żywoty świętych(hagiografia z łac. hagios=święty i graphein=pisać)
- opisy życia i śmierci świętych tworzyły - wzorce osobowe.
Wzorzec kompozycyjny:
1. Prolog - powod skłaniające autora do napisania dzieła;
2. Opowieść właściwa:
- narodziny (cudownie zapowiedziane);
- dzieciństwo i młodość (objawy przyszłej świętości);
- małżeństwo, ślub czystości i ucieczka z domu;
- dzieje jako żebraka i ascety, cuda, boskie interwencje;
-opis męczeńskiej lub świątobliwej śmierci;
3. Ewentualnie - opisy cudów wokół relikwii.
Najsłynniejsza jest "Złota Legnda" Jakuba de Voragine.
Model krytycznego żywotopisarstwa - ks. P. Skarga (XVIw.) (również:
legenda (od łac. legere=czytać), pasja (w odniesieniu do męki
i śmierci), historia).
Dramaty liturgiczne - teatr kościelny.
Pieśni religijne - hymny pisane anonimowo "Ad maiorem Dei
gloriam" ("Ku większej chwale Bożej") na
potrzeby religijne.
Wypowiedż lamentacyjna - liryka skargi i żalu (o cechach patrz:
"Lament świętokrzyski").
POLSKA.
Kronika Galla Anonima - pierwsze znaczące dzieło polskiej
literatury (choć pisane po łacinie) i historii narodowej.
Rozmiarami nie doruwnują mu ani "Roczniki", ani "Żywota
świętych".
Zamierzeniem kronikarza było opisać chwałę i dzieje Bolesława
Krzywoustego; ze względu na niego opisał wszystkich jego przodków,
poczynając od legendarnego Piasta. Ten sposób pisania kroniki (łączenia
prawdy z legendą i fikcją) wynikał ze znanej zapewnie Gallowi
starorzymskiej zasady, że "historia bezpośrednio graniczy
z poezją". Najważniejszym wszakże było pisać ciekawie i
zajmująco.
Trzyczęściowa "Kronika" została doprowadzona do lat
1109-1113 (zwycięskie walki Bolesława z Niemcami). Nie zawiera
żadnej daty rocznej, gdyż głównym zadaniem nie było ukazać
porządku chronologicznego (dat), ale powiązania przyczynowo-skutkowe.
Tym samym dzieło to nawiązywało do gatunku - gestów.
Gall przedstwaił Polskę jako kraj mlekiem i miodem płynący,
Polaków jako ludzi wolnych i wolność kochających, a Bolesława
jako władcę poważającego każdego podwładnego (wzorzec króla
dosknałego).
Bogurodzica - najstarza polska pieśń religijna (hymn), powstała
między X a XIVw., jako twórców ma wymienianych nawet Św.
Wojciecha i jego uczniów. W najstarszej znanej nam wesji (1407,8)
"Bogurodzica" jest hymnem składającym się z dwóch
strof o budowie Apostrofa/Apostrofa/Rozkażnik/Rozkażnik (przypominających
stofę soficką). Pierwsze trzy wersy o intonacji wznoszącej (antykadencja),
ostatni opadającej (kadencja). Ostatni rozkażnik to tzw.
klauzula - "Kyrie elejson".
Każdy wers zawiera przeciętnie jedno wypowiedzenie i posiada część
wzoszącą, średniówkę, opadającą i rymy wewnętrzne oraz
zewnętrzne żeńskie, parzyste, raczej dokładne - typowa budowa
wiersz intonacyjno-zdaniowego.
Środki artystyczne to głównie epitety.
Archaizmy:
1. fonetyczne - sławiena, zwolena (brak przegłosu);
2. fleksyjne - Bogurodzica (DŰC), zyszczy, spuści, raczy -y/-i;
w wołaczu majestatyczniejsza końcówka mianownika -a
3. słowotwórcze: Bożyc
4. leksykalne: rodzica, dziela - dla, gospodzin - pan, zwolena -
wybrana, ji - o, Bogiem sławiena Ű przez Boga sławiona (stara
składnia narzędnik., obecnie dopełniaczowa).
Prośby:
1. ogólna - do Bogarodzicy - "zyszczy, spuści"
2. ogólna - do Jezusa za pośrednictwem Jana Chrzciciela -
"słysz modlitwę, napełń myśli"
3. szczegółowa - do Boga - "dać raczy(...) /A na świecie
zbożny pobyt,/Po żywocie rajski przebyt"
Legenda o Św. Aleksym - Zapis pochodzi z połowy XVw. i jest
kopią wzoru, którego orginał powstał w V-VIw. w Syrii.
Aleksy, syn Eufamijana i Aglijas, któy już w dzieciństwie
wykazywał objawy przyszłej świętości, zgodnie z wolą ojca
poślubił Fanmijanę, jednak za jej zgodą, dochowując złożonej
przysiegi czystości, uciekł z domu i wybrał żywot ascety i żebraka.
Przez wiele lat tułał się po świecie. Jego umatwienia były
tak duże, iż nawet interweniowała NMP. W końcu trafił pod swój
rodzinny dom i tam przez 16 lat, poniżany przez wszystkich, żył
w ubóstwie. Dopiero świątobliwa śmierć i jego pośmiertny
list odsłoniły tajemnicę życia.
Wiersz Słoty(Złoty)/O zachowaniu się przy stole(o chlebowym
stole) - najdawniejszy ze znaych nam utworów o charakterze
obyczjowo-dydaktycznym, swego rodzaju podręcznik savoir-viver'u
propagujący kulturę zachodu:
- szacnek i usługiwanie przy stole kobiecie;
- kultura przy jedzeniu - nie okazywanie głodu (w wierszu mamy
exempla negativa - przykład negatywny, krytykę łakomego sięgania
po jedzenie)
Funkcje biesiady(=jedzenie+zabawa+rozmowa):najedzenie się,
przyjemność, wesołość płynąca z biesiady - dobry nastrój.
Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią - najdłuższu polski
wiersz średniowieczny. Jej tekst urywa się około 500 wresu. Śmierć
odpowiadając na pytania Polikarpa rozatcza przed nim obraz swej
potęgi i bezwyjątkowego panowania nad wszelkim stworzeniem.
Siejąca postrach, nieprzekupna, nieprzejednana zabiera
wszystkich, zarówno cnotliwych, jak i grzeszników (szczeólnie
ich lubi zabierać) oraz przdstwicieli wszyskich stanów (od żebraka
do papieża). Stąd satyryczny i moralizujący ton dzieła.
Utwór wyrasta z długiej, chrześcijańsko-europejskiej tradycji
rozważań o śmierci, obejmujących sprawy ostateczne: mękę
agonii i śmierć samą, sąd Boży, niebo oraz piekło. Pierwsze
utwory tego typu powstały już w IIIw. n.e. Okres niespokojnych
kryzysów i wojen XIV-XVw. przyniósł szczególny rozwój dzieł
o tematyce "wzgardy dla świata" i akcentuje motyw
vanitas, tj.marności (wszystkie uciechy świata podlegają władzy
śmierci).
Śmierć ukazana nie jest tutaj jako szkielet z kosą, lecz jako
rozkładający się trup niewiaty.
Posłuchjcie, bracia miła - inaczej: to "Żale Matki
Boskiej pod Krzyżem", arcydzieło polskiej liryki
lamentacyjnej.
Monolog Marii uwydatnia przede wszystkim wymiar matczynego
cierpienia (widzi i opisuje pasję Jedynego Syna), jego skalę
uczuciową, eksponuje zarazem ludzką wspólnotę odczuć; jest
zupełnie inny od "Bogurodzicy".
W "Lamencie świętokzryskim" zwracają uwagę wyrażne
opozycje czasowe (przeszłść i doświadczana, dramatyczna
terazniejszość) oraz przestrzenne (strefy: ziemska i
ponadziemska, duchowa, sakralna, jednoczone zbawczym drogowskazem
Krzyża). Współcierpienie z Synem ("compassio") Marii
czyni z Niej również Współodkupicelkę.
Najważniejsza cecha: uwidoczniona w pieśni opozycja pionu i
poziomu, sfer wertykalnej i horyzontalnej, jest jedną z
najbardziej charakterystycznych cech przestrzenno-czasowej
struktury wszechświata odzwierciedlanej w sztuce chrześcijańskiej
(por. niezliczone dzieła inspirowane motywem "Stabat Mater
Dolorosa"- "Stała Matka Boleściwa").
Satyra na leniwych chłopów - satyra piętnująca wady XV-wiecznego
chłopstwa (lenistwo, złośliwość, opieszałość) widziana
okiem szlachcica.
OBCA.
Pieśń o Rolandzie - epicki poemat napisany w podnisłym tonie,
w orginale zapisany aleksandrynem (10 lub 11 zgłoskowcem), z
asonansami (rymami mającymi wspólne tylko kilka liter),
koncentrujący się wokół wyprawie Karola Wielkiego do
Hiszpanii zajętej orzez Arabów (778r.). W "Pieśni"
opisane jest zwycięstwo nad poganami, zdobycie Hiszpanii i
tragiczna klęska tylnej straży armii, która w trakcie powrotu
do Francji została zdradziecko napadnięta w wąwozie Roncenval
i po bohaterskiej obronie wycięta. Zginął wówczas kwiat
rycerstwa, w tym i hr. Roland - siostrzan Karola Wielkiego.
W "Pieśni" jedną z najważniejszych i najbardziej
symbolicznych scen jest scena śmierci Rolanda (będąca swoistym
nawiązaniem i wykorzystaniem wzorów epoki jeżeli chodzi o etos
rycerski i o godne umieranie bohaterów - ze sceny śmierci
Rolanda "przeziera wyrażnie pewien ogólny wzorzec
bohaterskiego umierania, który wskutek swej powtarzalności stał
się ednym z toposów literatuty europejskiej"[A.W.Labuda]).
- modlitwa za parów;
- modlitwa za siebie do Gabriela;
- wzgórek (jak Golgota);
- upada na wznak pod drzewem, między 4 marmurami (jak Drzewo
Krzyża i 4 cnoty główne);
- próba zabrania miecza Ţ śmierć Saracena;
- próba złamania miecza (skoro odchodzi właściciel, "umrzeć"
musi i miecz, jego chluba);
- rękawica wzniesiona do nieba (hołd lenny względem Boga);
- wyznanie grzechów Rolanda;
- Gabriel zbiera rękawicę (przyjęcie hołdu, a więc i
odpuszczenie grzechów);
- dusza hrabiego idzie do nieba, prowadzona przez anioła
Cherubina, świętego Michała i świętego Gabriela.
Opis Durendala:
- nawet słońce nie przyćmi jego blasku;
- miał złotą gałkę z relikwiami;
- był piękny i biały;
- podarowany (obok królewskiej chorągwi) Karolowi przez Boga,
dla największego z wodzów cesarskich.
Dzieje Tristana i Izoldy - piękna, poetycka historia, w
dzisiejszym kształcie skompilowana przez J. Bediera z dwóch
wersji: Thomasa i Beroula. Opowiada o tragicznych kochankach -
Tristanie i Izoldzie. Tristan (siostrzan i wasal kr. Koenwalii
Marka, zdadzanego, lecz nie ośmieszonego, a uszlachetnionego męża
Izoldy) i Izolda - poddani niepokonanej, czarodziejskiej mocy
namiętniości, zarazem świadomi zła zdrady, żyjący w
ustawicznym napięciu emocjonalnym. poszukujący się i rozłączający
- są do dziś żywym symbolem kochanków ucieleśniającym szczęście
i cierpienia miłości.
Twórczość Francois'a Villona - żyje w piętnastowiecznym Paryżu,
w czasie głodu, wojen, nędzy. Poznaje więzienia, jest złodziejem,
ociera się o szubienice. Tworzy wiele bardzo różnych dzieł. Są
m.in. "Rozprawa serca y ciała Wilonowego", ale i
"Ballady złodziejskie", i wiele, wiele innych. Dwa
najbardziej znane to "Mały Testament" tzw. Legaty -
pisane w formie żartów oraz "Wielki Testament" -
zwierający elementy biografii. Ostatni z tych utworów, oceniany
najwyżej "Wielki Testament", jest jakby wyznaniem
lirycznym, "pamiętnikiem", w którym możliwe elementy
prawdy łączą się z poetycką fikcją. "Śmieję się płacząc"
- powiada poeta, prezentując na przemian rozmaite stany swej
dwistej, rozpiętej między złem a poczuciem skruchy natury.
W "Wielkim Testamencie" dostrzegamy wątek venitas
venitatis - marność nad marnościami.
Twórczość Dantego Alighieri - genialny włoski (florencki)
poeta, polityk (stronnik Gwelfów Białych) napisał cykl pieśni,
łacińską rozprawę o języku narodowym, zbiór wierszy
przeplatanych prozą "Życie nowe", których zawarł
opisy wyidealizowanej, platonicznej miłości do Beatrycze (sonety
Dantego) oraz najsławniejsze swoje dzieło "Komedię",
której potomni w tytule dodali przymiotnik "boska".
"Boska komedia" to opis podróży, jaką odbył
trzydziesopięcioletni Dante w ciągu tygodnia od nocy z
Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek jubileuszowego 1300r. (autor
piszący od ok. 1307r. swe dzieło ma już ponad 40 lat).
Dzieło jest uważane za summę średniwiecznej wiedzy
teologicznej (summa teologie), filozoficznej i historycznej,(+ własna
fantazja Dantego), jest zarazem olbrzymim obrazem ówczesnego,
realistycznie odmalowanego świata, z którego zmarłymi
przedstawicielami, w tym znanymi także autorowi za ich życia,
spotyka się on w czaie swej wizyjnej wędrówki po krainach
Piekla. Czyśćca i Raju. Przewodnikami Dantego - pielgrzyma są
kolejno starozytny poeta Wergiliusz i Beatrycze; dodatkowych nauk
udzielają mu spotkani po drodze zmarli filozofowie, politycy,
uczeni, artyści... Rzeczą godną podkreślenia jest fakt, iż
Dante rozmawiając nawet z grzesznikami okazuje im szacunek.
Dante wyraziście opisuje swą wędrówkę zarówno w senie dosłownym,
jak i alegorycznym, dlatego też utwór ten można interpretować
jako historię wyzwolin człowieka, jego wznoszenia się po
szczeblach poznania aż do najwyższego, rajskiego, pozarozumowgo
pojęcia piękna, dobra i mądrości.
Pomysł nie był orginalny. Już wsześniej po krainach zmarłych
chodzili Eneasz, czy Orfeusz, a w średniowieczu upowszechnie
znane były tzw. wizje przedstawiające pielgrzymkę żywych do
piekła.
Wszystko w dziele jest przemyślane i podporządkowane m. in. -
numerologii. Utworem rządzi liczba 3: dzieło składa się z
trzech części, pisanych tercyną (strofą trójwersową o układzie
rymów: aba, bcb, cdc), każda z 3 części zawiera 33 pieśni i
jedną dodatkową pieśń wstępną; każde z królestw zawiera
po 9 kręgów.
Budowa piekła (stożek wybity pędem spadającego Lucyfera):
1. ludzie nieochrzczeni;
2. ludzie grzeszący przeciw szóstemu przykazaniu (panuje król
Minos);
3. obżartuchy;
4. skąpcy, okrutnicy;
5. gniewający się;
6. miasto heretyków - koniec piekła górnego;
7. krąg pod władzą Minotaura podzialony na trzy rejony: a.
mordercy; b.samobójcy; c. lichwiarze i blużniercy;
8. dziesięć czeluści - kara dla tych, którzy nadużyli
zaufania innych: a. stręczyciele(jest tu Jazon); b. pochlebcy; c.
symoniści (jest tu papież Mikałaj III); d. wróżbici; e. oszuści;
g. złodzieje; h. fałszywi doradcy (jest tu Odys); i schizmatycy,
fałszerze, podrzegacze (jest tu Mahomet); j.fałszerze prawdy.
9.krąg zdrajców - cztery podokręgi: a. krąg Kaina - zdrajcy
bliskich; b. krąg Antenora - zdrajcy kraju i stronnictwa; c.
Tolomea - zdrajcy innych; d. Lucyfer - zdrajca BOGA (Judasz) i
Cezara (Brutus i Kasjusz).
Budowa nieba opisana jest w/g systemu Ptolemeusza (dziewięć
planet, dziewięć nieb, w tym empireum - niebo BOGA).
Dante tworzy też sonety, których genezą jest miłość do
Beatrycze (osoby przedstawionej jako piękna, skromna, dobrotliwa,
cnotliwa kobieta < miłość czysta - ideał miłości średniowiecznej).
Styl sonetów to już "dolce stil nuovo" - "słodki,
nowy styl" - idea czystej miłości, dzięki której dusza
doskonali się.
Budowa sonetu:
- 14 wierszy w trzech strofach 4:4:3:3;
- rymy: abba abba cac dad (jak w kl. włoskim); abba abba cde edc
cde efg (jak w kl. franc.);
- quatriny (4) - charakter narracyjno-opisowy;
- tercymy (3) - charakter fefleksyjno-lryczny.
Nowatorstwo Dantego. Dante jest już przedstwicielem renesansu:
- język narodowy - lingua vulgaris;
- posyacie mitologiczne;
- pisze o sprawach ludzkich;
Jednak jeszcze trwa w średniowieczu:
- pisze naturalistycznie;
- dzieło to - summa teologie.
Copyrights (c) Sciaga4U -- All rights reserved