Tragedia grecka i teatr grecki
03 wrzesień 2000
Prehistoria owego
gatunku literackiego nie jest dla nas całkiem jawna, ale sporo
nawet w pół-mroku możemy wyśledzić. W samej greckiej nazwie
tragodia błyska nam jeden z tropów. Znaczy ona: „pieśń (ode)
kozłów (tragoi)”. Słyszymy, że już w epoce archaicznej
należały do obrzędów ku czci Dionizosa śpiewy chórów i tańce
wieśniaków, którzy pono występowali przebrani w skóry koźle,
imitując satyrów. W Atenach śpiewali oni pieśni zwane
dytyrambami (dithyramboi), termin ów w epoce klasycznej określał
pieśni kultowe na cześć Dionizosa, nie żartobliwe, lecz
podniosłe, pełne i entuzjazmu, i wzburzenia, przedstawiające
cierpienia i radości boga. Arystoteles twierdzi, iż przodow-nik
chóru, który rozpoczynał taką pieśń, był zapowiedzią
aktora tragedii, i że tragedia wyłoniła się z dytyrambu.
Trzeba rzec, iż tragedia była dziełem sztuki, a zarazem obrzędem.
W teatrze ateńskim doby klasycznej grywano ją wyłącznie
podczas świąt Dionizosa, głównie na wiosenne Dionizje Wielkie,
czyli miejskie, ale także w inne święta ku czci Dionizosa (Lenaje,
Antesterie).
Dionizje Wielkie, czyli Miejskie, obchodzono w dniach 8 – 13
miesiąca Elafebolionu (marzec – kwiecień). W pierwszym dniu
procesja przenosiła posąg Dionizosa ze świątyni na stoku
Akropolu do gaju herosa Akademosa, tu zaś składano hołd bogu i
biesiadowano. Następne dnie były porą naj-większego współzawodnictwa
dramatycznego, wystawiania tragedii i komedii.
Dionizje Małe, czyli Wiejskie, obchodzono w miesiącu Posejdonie
(koniec grudnia – początek stycznia). Była to pora otwierania
naczyń z młodym winem. Odbywały się wtedy zabawy ludowe,
procesje i przedstawienia grup aktorskich, a również tzw.
askoliasmos, taniec na workach: uczestnicy próbowali wykonać tańce
czy podskoki na skórzanych, nadmuchanych workach po winie,
wysmaro-wanych oliwą, aby były bardziej śliskie.
Lenaje (Lenaia, od wyrazu lenos, „tłocznia wina”) przypadały
w miesiącu Gamelionie (sty-czeń – luty), kiedy tłoczono wino.
Wyprawiano wtedy uczty, na ulicach miasta szumiały wesołe po-chody,
w teatrze Dionizosa u stóp akropolu odbywało się współzawodnictwo
dramatyczne, wysta-wiano komedie i tragedie.
Antesterie (Anthesteria, od nazwy miesiąca, w której tkwi wyraz
anthe, „kwiaty”)były najstar-szym ze świąt dionizyjskich,
w miesiącu Antesterionie (luty – marzec). Odprawiano wówczas
symbo-liczne zaślubiny żony Archonta – Króla z Dionizosem.
Trzeci dzień święta oddany był uroczystościom rodzinnym,
czci zmarłych.
Struktura tragedii
Pierwszą fazą sztuki był prolog, który poprzedzał
przedstawienie. Ta przedmowa, wstęp in-formowała widzów o
temacie i charakterze utworu. Obserwujemy to zjawisko od V w. p.n.e.
Następ-nie wychodził chór śpiewając pieśń wejściową. Ta
część to parodos. Później przed widownią ukazy-wali się
aktorzy. Były to epeisodiony, które możemy nazwać aktami,
gdzie odgrywano sceny i dialogi bohaterów. W międzyczasie chór,
zajmujący swe miejsce w orchestrze odśpiewywał swe kwestie –
stasimony. Na koniec, opuszczając przedstawienie, brzmiał
eksodos, czyli pieśń wyjściowa. Występ się kończył. W
tragedii występował również komos, czyli lament bohatera.
Teatr grecki
Niezależnie od przemian w konstrukcji teatru, najpierw
drewnianego, potem kamiennego, stale było w najważniejszym
miejscu widowni siedzisko dla kapłana Dionizosa, a pośrodku
orchestry znajdował się ołtarz boga. Widownia (theatron)
antycznego teatru składała się z półkolistych, wspi-nających
się w górę rzędów ław, które otaczały leżący w dole okrągły
plac gładko brukowany, zwany orchestrą, czyli „miejscem tańca”.
Na orchestrze, naprzeciw półkola ław, znajdował się
drewniany ba-rak, po grecku skene, z którego wyłaniali się
aktorzy (po obu stronach skene znajdowały się przybu-dówki –
paraskenia).Aktorzy występowali tylko trzej naraz, ale w różnych
częściach sztuki ten sam aktor mógł odgrywać różne
postacie, wyobrażone różnymi maskami; występowali aktorzy
zawsze w maskach. Wychodzili z baraku i po odegraniu części
sztuki, czyli jednego z „epizodów”, z powrotem do baraku
wchodzili. Przez niemal cały zaś czas trwania przedstawienia
znajdował się na orchestrze chór, czyli zespół ludzi – również
w maskach – którzy wykonywali rodzaj powolnego tańca i do wtóru
muzyki wygłaszali między poszczególnymi epizodami poetyckie
teksty związane z akcją utworu.
Akompaniatorzy, czyli fletniści i kitarzyści, byli dobrze
widoczni dla zgromadzonej ludności. Do występu zakładali
wyniosłe i elegancki stroje. Aktorzy zaś na nogach mieli
koturny, czyli buty z podeszwami zrobionymi z kilku warstw skóry.
Dzięki temu postacie były wyższe. Ubierali się w dłu-gie
stroje, suknie. Maski, jakie nosili uczestnicy chóru, czyli
choreuci, oraz aktorzy, trzeba uznać za elementy obrzędowe.
Maska odgrywała w kulcie dionizyjskim ważną rolę. Były
bogato zdobione i wyrażały bliskość ludzi wobec Dionizosa,
wyrażały charakter bohatera i jego nastroje: radość, smutek,
złość.
Przedstawienia musiały zachować:
- jedność czasu – akcja toczy się w krótkiej rozległości
czasowej;
- jedność miejsca – bohaterowie znajdują się w jednym
otoczeniu;
- jedność akcji – nie było możliwości przedstawiania wielu
wątków.
Tragedia jako gatunek dramatu
Wyróżnikami rodzaju literackiego, do którego należy są
przede wszystkim:
- akcja oparta na dialogach bohaterów;
- pisana wierszem;
- możliwość wystawienia na scenie;
Bohaterowie tragiczni znajdują się w trudnej sytuacji, są uwikłani
w konflikty między własną działalnością a siłami wyższymi:
losem, prawami historii czy normą moralną. O położeniu
postaci de-cyduje los, fatum, którym kierują Mojry. Istotą
tragedii jest konflikt tragiczny. Polega on na istnieniu
przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie można
wykonać wyboru, ponieważ każde posunięcie prowadzi do zguby.
Z tragedii greckiej wywodzi się pojęcie tragizm, czyli nieszczę-ście,
okrutne fatum. Jest to kategoria estetyczna, czyli swoista jakość
dzieła. Wywołuje szczególny los bohaterów, usytuowanych w
nierozwiązalnym konflikcie tragicznym. Niezależnie od siły
charakteru, od szlachetnych intencji sprowadzają na siebie zgubę.
Kategorią estetyczną tragedii jest również katharsis – „oczyszczenie”,
które celowo oddziało-wywało na reakcje i przeżycia widzów.
Wzbudzało w nich litość i trwogę.
W utworze występuje także ironia tragiczna. Bohater nie wie, że
popełnił zbrodnię lub czyn niezgodny z prawem. Jest to
przeciwieństwo między świadomością bohatera a jego
rzeczywistą sytu-acją.
Tragicy greccy
Ajschylos (525 – 456) – pierwszy z trójcy wielkich tragików
ateńskich. Uważany za twórcę typowej tragedii. Uczestniczył
w wojnach perskich. Odnosił kilkakrotne zwycięstwa w agonach.
Stworzył 70 tragedii i 20 dramatów satyrowych. Wprowadził na
scenę drugiego aktora, umożliwiając odbywanie się dialogów.
Zachowało się 7 jego dzieł: „Błagalnice”, „ Persowie”,
„Prometeusz sko-wany”, „Siedmiu przeciw Tebom” oraz
trylogia „Oresteja”.
Sofokles (496 – 406) – urodził się w ateńskiej gminie
Kolonos. Uczestniczył aktywnie w ży-ciu politycznym Aten jako
skarbnik i dwukrotnie jako strategos. Po śmierci uznany za
herosa. Napisał około 120 sztuk. 18 razy wygrał w agonach,
czyli konkursach komediowych. Polegały one na rywali-zacji 3
pisarzy, którzy przedstawiali swoje tetralogie (trylogię
tragiczną i dramat satyrowy). Z jego dzieł zachowało się
jedynie 7 tragedii: „Antygona”, „Król Edyp”, „Ajas”,
„Tropiciele”, „Trachinki”, „Filoktet”, „Elektra”.
Eurypides (480 – 406) – urodził się, jak powiadano na
Salaminie właśnie w dniu wiekopom-nej bitwy morskiej. Nie
uczestniczył w życiu politycznym, zwolennik demokracji i pokoju,
przeciwnik tyranii. Pod koniec życia emigrował do Macedonii.
Zasłynął jako twórca portretu psychologicznego, zwłaszcza
kobiet. Wystawił 88 utworów, z których zachowało się 17
tragedii i 1 dramat satyrowy: „Medea” , „Cyklop”, „Hippolitos”,
„Heraklidzi”, „Herakles”, „Andromacha”, „Hekabe”,
„Trojan-ki”, „Helena”, „Fenicjanki”, „Alkestis”.
Copyrights (c) Sciaga4U -- All rights reserved