Podstawowe hasła epoki i ich odbicie w literaturze
11 wrzesień 2000
Powstanie
styczniowe zakończyło okres wielkich zrywów narodowowyzwoleńczych.
Naród polski, wykrwawiony i zniechęcony kolejnymi klęskami
zbrojnych wystąpień przeciwko zaborcom, potrzebował innego
programu politycznego. Nowe ideały musiały zostać oparte na
nowych zasadach. Młode pokolenie sformułowało swoje poglądy,
opierając się na dwóch podstawowych postulatach: pracy
organicznej i pracy u podstaw. Pozytywiści walczyli również o
równouprawnienie kobiet i asymilację mniejszości narodowych (szczególnie
Żydów).
Emancypacja kobiet związana jest z przemianami społecznymi oraz
politycznymi w Europie. Nie bez wpływu na postulaty równouprawnienia
kobiet pozostawały również zmiany w świadomości ludzi żyjących
w drugiej poł. XIX wieku. Coraz powszechniejsza zasada
tolerancji dla innych wierzeń i przekonań spowodowała, że w
programie pozytywistów znalazło się także miejsce dla
postulatów kobiet. Domagały się one równouprawnienia, czyli
umożliwienia im zdobycia wykształcenia na wyższych uczelniach,
ułatwień w zdobywaniu godnej pracy i równych z mężczyznami
zarobków, zwiększenia samodzielności intelektualnej i
obyczajowej.
Podobne przemiany następowały także w sferze świadomości
narodowej. Tolerancja dla mniejszości narodowych i religijnych
wydawała się logicznym następstwem faktu, że społeczeństwo
polskie było wielonarodowościowe. Szczególny nacisk kładziono
na asymilację Żydów, czyli dążenie do integracji ludności
żydowskiej z polską. Pozytywiści chcieli, by Żydzi czuli się
w Polsce Polakami żydowskiego pochodzenia, a nie przybyszami czy
intruzami. Podobnie było z mieszkającymi na ziemiach polskich
Niemcami, którzy często stawali się obiektami demonstrowanej
wobec nich niechęci, ksenofobii czy nienawiści.
Postulat pracy organicznej wywodzi się z teorii H. Spencera, który
wskazywał analogie między organizmem społecznym, a żywym
organizmem. Pozytywiści uważali, że społeczeństwo polskie
jest właśnie takim organizmem, a każdy człowiek stanowi
odpowiednik jakiegoś organu. By cały organizm był silny i
zdrowy, silne i zdrowe muszą być wszystkie jego organy. Tak więc
organicznicy postulowali unowocześnienie przemysłu, handlu,
rolnictwa i całej gospodarki kraju, bowiem tylko mocny
ekonomicznie naród może myśleć o odzyskaniu niepodległości.
Rolnictwo czy przemysł traktowane były jako poszczególne
organy, ich sprawność miała decydować o sprawności i potędze
przyszłej Polski. Podstawy pracy organicznej zostały sformułowane
między innymi w "Szkicu programu w warunkach obecnego
rozwoju społeczeństwa" B. Prusa.
Z kolei postulat pracy u podstaw kładł nacisk na konieczność
należytego wykształcenia i oświecenia wszystkich grup społecznych,
traktowanych jako równoprawne organy jednego organizmu. Ponieważ
wieki ucisku i prześladowań szczególnie negatywnie odbiły się
na warstwie chłopskiej, pozytywiści głosili postulat
podniesienia oświaty ogólnej i zawodowej wśród tej
najbardziej nieświadomej swej roli społecznej grupy. Warstwy
"oświecone", a więc inteligencja, miałyby w myśl
tego programu krzewić wśród ludu świadomość narodową, uczyć
chłopów organizowania się w ramach samorządów gminnych, kółek
rolniczych i sądownictwa, walczyć z analfabetyzmem, dbać
wreszcie o poprawę warunków życiowych tych, którzy żyją w nędzy.
Takie postulaty sformułował m.in. czołowy twórca programu
polskiego pozytywizmu - Aleksander Świętochowski w "Pracy
u podstaw".
Konsekwencją założeń pracy u podstaw i pracy organicznej stało
się realizowanie ich założeń w literaturze. Twórcy chętnie
sięgali do tematyki ciężkiego losu chłopa i trudnego życia
na wsi ("Szkice węglem" Sienkiewicza, "Antek"
Prusa czy poezja Konopnickiej: "Wolny najmita", "A
jak szedł król na wojnę..." oraz "Na fujarce").
Bardzo często problematyka wsi ukazywana była przez pryzmat
krzywdy dziecka ("Jamioł" i "Janko Muzykant"
Sienkiewicza czy "Tadeusz" Elizy Orzeszkowej). Wielu twórców
ukazywało też nierówności panujące w mieście, wyzysk
robotników czy trudne i ciężkie życie biedoty ("Lalka",
" Kamizelka" i "Katarynka" Prusa, "Nasza
szkapa" Konopnickiej, "A.. B.. C.." Orzeszkowej).
Do tematu antysemityzmu sięgnęła Maria Konopnicka w "Mendlu
Gdańskim", mówiąc o konieczności integracji mniejszości
narodowych z Polakami. Wreszcie "Nad Niemnem" to wielka
pochwała podstawowego elementu pozytywistów polskich - pracy.
Copyrights (c) Sciaga4U -- All rights reserved