Barok w pytaniach i odpowiedziach
P y t a n i a
1. Wyjaśnij nazwę epoki i podaj jej granice czasowe w Europie i w Polsce.
2. Omów pojęcie kont reformacji.
3. Wymień nurty literackie baroku, utwory reprezentujące każdy z nurtów.
4. Przedstaw cechy poezji barokowej na przykładzie twórczości Jana Andrzeja Morsztyna i
Daniela Naborowskiego.
5. Czym różni się barok szlachecki Potockiego od baroku sarmackiego Paska i baroku
dworskiego Morsztyna.
6. Co to jest sarmatyzm?
7. Gatunki charakterystyczne dla baroku.
O d p o w i e d z i
Ad.1. Nazwa Barok pochodzi prawdopodobnie od portugalskiego słowa barocco oznaczającego
rzadką i cenną perłę o nieregularnym kształcie. Miano epoki byłoby więc zarazem
metaforą jej samej: niezwykłej i dziwnej. Barok, w najszerszym tego pojęcia znaczeniu,
to w historii kultury europejskiej epoka obejmująca zjawiska artystyczne końca XVI, XVII
i pierwszej połowy XVIII wieku. W polskiej historii literatury termin barok ma co
najmniej dwa znaczenia. Określa epokę literacką trwającą od schyłku lat
osiemdziesiątych XVI wieku po lata trzydzieste wieku XVIII oraz jest pojęciem
odnoszącym się do głównego w tym wieku prądu literackiego. Wyróżnia się trzy fazy
baroku. Faza pierwsza - wczesny barok - trwa od lat osiemdziesiątych XVI wieku po lata
dwudzieste wieku XVII; dochodzi w niej do głosu między innymi twórczść
mistyczno-metafizyczna (Mikołaj Sęp-Szarzyński) nawiązująca do średniowiecznej
filozofii i starotestamentowych wizji Bo-ga, świata, człowieka. Faza druga - barok
dojrzały - przypada na środkowe lata wieku XVII (do lat siedemdziesiątych). W
dojrzałym baroku rozwija się twórczość między innymi Jana Andrzeja Morsztyna -
mistrza paradoksu i konceptu. Faza trzecia (ostatnia) - późny barok, przypada na czas
kryzysu kultury i piśmiennictwa. Najwybitniejsi twórcy późnego baroku (Wacław
Potocki, Wespazja, Kochowski, Jan Chryzostom Pasek) związani byli z ideologią sarmacką.
Ad.2. Kontrreformacja to prąd powstały w Kościele katolickim wobec zagrożenia
reformacją. Zwołany w celu przeciwstawienia się postępom różnowierstwa sobór
trydencki (1545 - 1563) wydał szereg dekretów, a Kościół uformował się wówczas
jako organizm po-lityczny i wypracował na swój użytek ścisłą strategię działania.
Dbając o nieskażoność dogmatów, o prawomyślność wiary, wyraźnie określił, co
należy uznać za katolickie w dziedzinie nauki, dyscy-pliny i zwyczajów kościelnych;
wytyczył też jasno zasady sztuki, zwłaszcza sakralnej.
Ad.3. Nurty literackie baroku to:
marynizm - nazwa ta pochodzi od nazwiska włoskiego pisarza Gimbattista Marino; arianizm
to inaczej kwiecisty barok; od-rzucał renesansową harmonię między treścią a formą i
kładł nacisk na formę; lubował się w olśniewających konceptach, wymyślnych
epitetach i metaforach;
stosowano następujące środki artystyczne:
inwersja - czyli szyk przestawny;
paradoks - twierdzenie lub rozumowanie sprzeczne z przyjętym ujęte w błyskotliwą
wypowiedź;
alegoria - obrazowe przedstawienie pojęć oderwanych;
anafora - rodzaj powtórzenia polegający na rozpoczynaniu kolejnych zdań i wersów od
tych samych wyrazów;
gradacja - (stopniowanie) figura będąca odmianą wyliczenia, polegająca na
nagromadzeniu określeń, pojęć lub obrazów i uszeregowaniu ich wg. stopnia nasilenia
lub osłabienia jakiejś cechy;
hiperbola - przesadnia; metafora polegająca na wyolbrzymieniu i przesadnym uwypukleniu
pewnych cech;
antyteza - przeciwstawienie; zestawienie pojęć i sądów społecznych lub kontrastowych;
koncept - wyszukane, niezwykłe i zaskakujące pomysły kompozycyjne, obrazowe lub
słowne;
oksymoron - związek frazeologiczny obejmujący dwa przeciwstawne znaczeniowo wyrazy;
parafraza - omówienie; zastępowanie zwykłych określeń i nazw równoważnikami
znaczeniowymi;
pointa - nieoczekiwane i zaskakujące zakończenie;
sarmatyzm - patrz p. 6;
Ad.4. Cechy poezji barokowej: kunsztowność poezji - Jan Andrzej Morsztyn inspirowany
był przez nurt marynizmu; twierdzo noże poezja powinna przede wszystkim zadziwiać
czytelnika, zaskakiwać go niezwykłością operacji językowych, metafor, szokujących
paradoksów i zestawień antytetycznych (Cuda miłości), oryginalnych epitetów i
śmiałych porównań; wiersze Morsztyna pośrednio informują, że twórczość poetycka
nie zawsze jest nastawiona na wierne odzwierciedlenie rzeczywistości, że poeta nie musi
mówić prawdy, że celem i istotą jego poszukiwań jest właśnie poezja ograniczona do
siebie samej; konceptyzm - świetny, wyszukany pomysł literacki, tzw. koncept był głównym
celem dla wielu poetów europejskich (gongoryzm od Ludwika Gongora); konceptyzm uwydatniał
zarówno harmonijne, jak i sprzeczne związki między różnymi zjawiskami; Czym piękno
dla oczu, dla uszu harmonia, tym koncept dla umysłu; poezja ta była intelektualna, a
zarazem zmysłowa; zmysły człowieka traktowano jako informatorów duszy; intelektualny
charakter wynikał z jej warsztatowego rygoru: wiersze miały pozór żywiołowych,
napisanych od niechcenia dzięki świadomemu użyciu odpowiednich środków; poezja będąca
najwyższym kunsztem słowa właśnie na nie chciała być nakierowana; zagadka bytu
ludzkiego - Daniel Naborowski reprezentował ten nurt; próba rozwiązania zagadki bytu
ludzkiego, odnalezienia miejsca człowieka w świecie podlegającym przemijaniu,
poszukiwał wartości, które nadają sens ludzkim wysiłkom;
Ad.5. Wacław Potocki (1621-1696) pochodził ze średniozamożnej szlachty, wykształcenie
zdobył przy zborze ariańskim w Raciborzu. Pod groźbą edyktu z 1658 r., skazującego
arian na wygnanie, przeszedł na katolicyzm, lecz mimo to pozostał wierny swej ideologii
i skutecznie pomagał swoim współwyznawcom, za co cierpiał (sądy i środowisko
szlacheckie). O prześladowaniu arian mówi jego wiersz Kto mocniejszy, ten lepszy: Temu
nieborakowi wsi wzięły kaduki Czemuż to? - Bo źle wierzył. Potocki piętnuje w swojej
twórczości wady narodowe. Elementy takie można znaleźć w następujących utworach:
Ogród fraszek (1800 utworów różnej wielkości i różnorodnej treści). W zebranych tu
fraszkach autor porusza tematy polityczne, społeczne, obyczajowe, moralne. Piętnuje wady
ustroju politycznego Polski, a więc anarchię, bezprawie, złotą wolność, prywatę,
brak ochrony granic, słabość pospolitego ruszenia, zanik ducha rycerskiego. Te ostatnie
wady spotkały się z ostrą krytyką poety w wierszu Pospolite ruszenie, w którym
nieszczęsny dobosz usiłuje bez skutku obudzić smacznie śpiącą szlachtę i zmusić
ją do podjęcia walki. Nasłuchawszy się wrzasków i obelg mocno niezadowolonej braci
rycerskiej - widząc, że go zgoła nikt nie słucha, poszedł i sam spać. W Zbytkach
polskich z gorzką ironią mówi o przepychu, w jakim żyje szlachta polska, gdy tymczasem
ojczyzna potrzebuje materialnej pomocy - O tym szlachta, panowie, o tym myślą księża,
choć się co rok w granicach swych ojczyzna zwęża. Tytuł kolejnego utworu - Polska
nierządem stoi jest sam w sobie oskarżeniem. Nikt nie przestrzega praw, nie szanuje
konstytucji, występki możnych uchodzą płazem, człowiek prosty i biedny z serdecznym
dziś płaczem z dziatkami cudze kąty pociera tułaczem. Inne wielkie utwory to: Wojna
chocimska, Moralia.
Jan Andrzej Morsztyn (1621-1693) pochodził z rodziny związanej z arianizmem, ale po
przejściu na katolicyzm zachował tylko powierzchowne cechy dawnej ideologii. Dzięki
zręczności dworaka i sprzyjającym okolicznościom piął się szybko po szczeblach
kariery politycznej. Dwór Królewski Jana Kazimierza, z którym był związany, stanowił
ośrodek nie tyle życia umysłowego, co towarzyskiego. W atmosferze salonów i flirtów
mógł powstać tylko taki styl, który wyrażał błyskotliwość, elegancję i kunszt
artystyczny, a pomijał ważne zagadnienia życia. W twórczości Morsztyna przejawiło
się to w błahości treści przy równoczesnym przeroście nagromadzonych przenośni, porównań
i innych figur poetyckich (wyliczenia, stopniowania, powtórzenia, kontrasty i paradoksy).
Zebrał swe wiersze w zbiorach Kanikuła albo psia gwiazda i Lutnia.
Znaczna większość torów posiada tematykę miłosną. Nie chodzi w nich jednakże o
proste wypowiedzenie uczuć do ukochanej. Są to wiersze będące wyrazem flirtu, który
odznacza się dworską elegancją i salonowym dowcipem. W Bierzmowaniu liczne, coraz
ciekawsze wyliczenia wdzięków i czarów pięknej Agnieszki prowadzą do konkluzji, że
jest ona nie tyle dziewczyną, co raczej ogniskiem, które spala swym żarem zakochanego w
niej mężczyznę. Na kwiatki - to urocze cacko poetyckie, gdzie autor zazdrości zerwanym
kwiatom, gdyż uplecione we włosy jego ukochanej będą mogły być bliżej z nią niż
on sam. Do trupa - najgłośnijeszy sonet Morsztyna. Na zasadzie rozwiniętego porównania
ukazuje najpierw poeta podobieństwo zakochanego do trupa. Następnie posługując się
kontrastem zestawia spokój zmarłego z cierpieniami zakochanego, by ostatecznie
wyciągnąć zaskakujący wniosek, że lepiej być trupem niż kochać bez wzajemności. W
Niedostatku znajdziemy ironiczną uwagę na temat rozsądku i powagi kobiet. Poeta wylicza
szereg zjawisk, które nigdy nie miały miejsca, ale podejrzewa, że prędzej stać się
one mogą rzeczywistością niźli będzie stateczna która białogłowa.
Inny charakter posiada Pieśń w obozie pod Żwańcem. Widać w niej pewien przebłysk
patriotyzmu, rzadko dochodzący do głosu pod piórem typowego poety dworskiego. Do ogółu
szlacheckiego odnosił się poeta raczej z pogardą, wyraźnie dającą się tu odczuć,
bo do szlachty silniej przemawia natocz albo nalej niż głos wodza wzywającego do walki
z wrogiem. Morsztyn tłumaczył także tragedie francuskie Piotra Corneillea. J.A.
Morszytn, choć nie wniósł wielu wartości ideowych na miarę potrzeb ówczesnej Polski,
dbał jednak o piękno form poetyckich, wzbogacał je, podnosił na wysoki poziom artyzmu
i stąd jego wiersze są cenną zdobyczą literatury polskiej. Jan Chryzostom Pasek (1636
- 1701) znany jest z Pamiętników przedstawiających fakty w sposób żywy i barwny.
Część pierwsza Pamiętników dotyczy wojennych doświadczeń Paska. Ciekawie wypadł tu
obraz szlachcica-żołnierza. Walczy on na ogół dzielnie, ale można podejrzewać, że
zapału do walki dostarcza mu nie tyle miłość do ojczyzny, ile ambicja osobista i
chęć zdobycia łupów. Ciekawość i żądza przygód są też prawdopodobnie przyczyną
udziału Paska w wyprawie do Danii. W opisach ważnych wydarzeń historycznych autor
skupia uwagę na własnych przygodach, wyolbrzymiając niekiedy swą rolę świadka i
uczestnika tych wydarzeń. Zaskakuje też współczesnego czytelnika religijna postawa
szlachcica tamtych czasów. Posłuszny nakazanym przez Kościół postom, jałmużną i
odpustom nie brał ich sobie głęboko do serca, skoro nie zmieniały jego obyczajów i
nie łagodziły stosunku do człowieka, nad którym był górą. Głośny opis mszy
świętej, do której służył Pasek mając ręce zbroczone krwią wrogów, jest tego
dowodem. Ksiądz-celebrant uświęca to barbarzyństwo słowami: nie wadzi to nic, nie
brzydzi się Bóg krwią olaną dla imienia swego. Pamiętniki zawierają również
szeroki obraz pokojowego życia ziemiańskiego i obyczajów szlacheckich. Autor myśli
kategoriami przeciętnego szlachcica, toteż ucisk i niedolę chłopa uważa za naturalny
stan rzeczy. Z typowo sarmacką mentalnością odnosi się do własnej klasy i tylko
szlachtę uważa z godną przedstawicielkę narodu. Życie prywatne szlachty nacechowane
jest troską o dobrobyt i korzyści materialne. Wystarczy przypomnieć znakomity fragment
Pamiętników, w którym Pasek opisuje swe zaloty do Anny Łąckiej. Bardziej
przypominają one układy handlowe niż wyznania miłosne. Utwór pisany jest stylem
barwnym, potocznym, dosadnym, wskazującym na gawędziarskie talenty autora, nasycony
anegdotami i przysłowiami. Szczególnymi wartościami wyróżniają się opisy
batalistyczne.
Ad.6. Całą brać szlachecką jednoczyło poczucie narodowej potęgi, przekonanie o
świetności polskiego ustroju - monarchii ograniczonej prawami stanu szlacheckiego -
nadto świadomość tradycji rodowej i starodawności sarmackiej, co wiązało się z
ideą po-chodzenia Polaków jakoby od starożytnych Sarmatów. Duma z tego po-tężnego
sarmackiego dziedzictwa była też nieodłączną cechą barokowej mentalności. Dopiero z
czasem, w XVIII w. ukształtowało się ujemnie nacechowane określenie sarmatyzm
oznaczające całokształt siedemnastowiecznych obyczajów i kultury szlacheckiej, zwykle
utożsamianych z samowolą, zacofaniem, pogardą, niechęcią do cudzoziemców, dewocją i
ciasnym tradycjonalizmem. Szlachcic - rycerz był obrońcą złotej wolności, systemu
społeczno - państwowego, który gwarantował mu uprzywilejowane miejsce w
Rzeczypospolitej. Już w wieku XVII w ideologii sarmackiej ujawniły się również hasła
mesjanistyczne, wspomagane i rozwijane przez Kościół. Polska, a więc rycerska szlachta
miała odegrać szczególną rolę w całej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei
chrześcijańskich. Szlachcic - obrońca wiary, obrońca Najświętszej Marii Panny
stawał na straży suwerenności chrześcijańskiej Europy, strzegł przed
nie-bezpieczeństwem pogaństwa i innowierstwa. Polska pełniła w ideologii sarmackiej
przedmurza chrześcijaństwa, najdalej na Wschód wysuniętego bastionu Rzymu. Pisarze późnego
baroku (Potocki, Wespazjan Kochowski) podjęli zdecydowaną krytykę wielu przejawów
życia szlacheckiego, akcentując zwłaszcza niezrealizowanie przez nią podstawowych
zasad ideologii sarmackiej. Krytyce podlegała nie sama ideologia, ale właśnie
odstępstwa od niej.
Ad.7. Gatunki charakterystyczne dla epoki baroku to:
sonet - utwór poetycki składający się z 14 wersów podzielonych na dwie strofy
czterowierszowe oraz dwie trójwierszowe (ter-cyny), o ścisłym rozkładzie rymów, przy
czym 8 pierwszych wersów zawiera na ogół część opisową lub narracyjną, natomiast 6
końcowych stanowi część refleksyjno - uogólniającą. Sonet zrodził się w XII w. we
Włoszech (nazwa), rozwinięty został przez A. Dantego i F. Petrarkę. Ustalił się
wtedy typ tzw. sonet włoski o rozkładzie rymów abba abba oraz cdc dcd (cde cde). Sonet
rozpowszechnił się w ciągu XV i XVI w. w literaturze europejskiej, m.in. sonety Wiliama
Szekspira. Tak zwany sonet francuski miał zmodyfikowany układ rymów (w końcowych 6
wersach ccdeed lub cddcee). W Polsce sonet wprowadzili J.Kochanowski i M.
Sęp-Szarzyński. W nowszych czasach ustaliła się włoska postać sonetu. Uprawiany w różnych
okresach literatury uważany za formę szczególnie trudną, pojmowany był jako popis i
sprawdzian kunsztu poetyckiego (romantyzm - A. Mickiewicz i J. Słowacki, pozytywizm - A.
Asnyk, Młoda Polska - J. Kasprowicz, K. Tetmajer, L. Staff, współcześnie - J.
Iwaszkiewicz, A. Słonimski, S. Grochowiak, S. Swen-Czachorow-ski).
epos rycerski - najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z ludowych podań o
legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej przeszłości; są to dłuższe
utwory, najczęściej wierszowane; źródłem eposów były mity, podania i baśnie; epos
rycerski ukształtował się w średniowieczu;
pamiętnik - gatunek piśmiennictwa użytkowego oraz wzorowany na nim gatunek literatury
pięknej - pisane w pierwszej osobie wspomnienia z życia prywatnego lub publicznego. W
odróżnieniu od dziennika pamiętnik pisany jest z perspektywy późniejszej od całości
przedstawionych wydarzeń i w sposób bardziej sumaryczny. Wiele pamiętników
rzeczywistych ze względu na ich wartość literacką zalicza się obecnie do literatury
pięknej (Pamiętniki J.Ch. Paska). Powieści pisane w formie pamiętnika pozwalały
usunąć pośrednictwo narratora, zbliżyć czytelnikowi perspektywę postaci. Pojawiły
się zwłaszcza w prozie o zainteresowaniach psychologicznych (np. w okresie Młodej
Polski).
list - gatunek wywodzący się ze starożytności (Horacy), uprawiany głównie w okresie
klasycyzmu, związany z kulturą dworską, wprowadzający rozważania ogólne, elementy
dydaktyczne, niekiedy satyryczne. Ramą utworu była konwencja komunikacji listownej; list
sięgał do epistolografii (sztuki pisania listów) użytkowej. Obowiązywała w nim
stosowność stylu do treści oraz do rodzaju stosunków między dwiema stronami
komunikacji (w liścia kierowanym do przyjaciela dopuszczane były tony bardziej
osobiste). W liście możliwa była większa swoboda, obniżenie tonu, wprowadzenie formy
swobodnej rozmowy. Nierzadko sięgano po formę listu z podróży. W liście
okolicznościowym, częstym w okresie oświecenia, dopuszczalne były błahsze treści. Od
ody list różnił się przed wszystkim powściągliwością tonu, refleksyjnością. List
w Polsce był rozpowszechniony w okresie oświecenia (I. Krasi ci, S. Trembecki), w
okresie romantyzmu przybrał charakter mniej retoryczny, a bardziej intymny, np. u J.
Słowackiego, C. Norwida (Do obywatela Hojna Bron).
Utworzono w dniu: 09 grudzień 2000
Copyrights (c) Sciaga4U - All
rights reserved