Barok - literackie i ideowe wyznanie epoki
N a z
w a:
Nazwa "barok" stała się metaforą epoki dziwnej, niezwykłej i odchodzącej od
klasycznego wzorca renesansu, harmonii i proporcjonalności ( zarzucano jej barbarzyństwo
polegające na wypaczeniu klasycznej estetyki i jej kanonów piękna). Nazwa epoki
została zapożyczona z terminologii historii sztuki, gdzie była określeniem przedmiotów
artystycznych o udziwnionym, odbiegającym od normy, kształcie.
C h r o n o l o g i a:
początek baroku: koniec lat 80-tych XVI w. (śmierć Sępa Szarzyńskiego);
rozkwit baroku: lata 30 XVII w. Do 1700 r. (panowanie Zygmunta III Wazy, Władysława IV,
Jana Kazimierza, Jana III Sobieskiego);
schyłek baroku: 1700 – 1730 r. (panowanie Augusta III Mocnego i Augusta III, tzw. czasy
saskie);
Ś w i a t o p o g l ą d i f i l o z o f i a e p o k i:
wiek XVII w Europie jest okresem wielu zmian i wstrząsów:
po soborze trydenckim rozłam w świecie chrześcijańskim stał się faktem, a Kościół
katolicki podjął reformy wewnętrzne i dążył do odzyskania utraconego autorytetu
(kontrreformacja);
w Europie miała miejsce wojna trzynastoletnia;
dokonywały się przeobrażenia ustrojowe we Francji, Szwecji, Rosji, Anglii;
rozpada się renesansowy ład, harmonia, ludzie zaczynają dostrzegać ulotność życia,
dramatyczność codzienności polegającą na zachwianiu dotychczasowych autorytetów;
filozofia baroku czyni sobie podmiotem człowieka zagubionego w rzeczywistości, która
staje się obca i niezrozumiała, zaskakująca swoją złożonością, a przede wszystkim
nieskończonością;
człowiek pozostawiony sobie samemu (nie odczuwa już tak jak w renesansie opieki Boga nad
sobą) zmuszony jest rozpocząć refleksje nad własną istotą, bytem, aby stwierdziwszy,
że istnieje ("Myślę więc jestem" Kartezjusz) rozpocząć tworzenie wiedzy o
Bogu i rzeczywistości;
z niepewności człowieka pozbawionego Opatrzności rodzi się pewność, że chociaż
zawieszony w "otchłani" świata, może określić swoje miejsce i sens życia
za pomocą myśli i rozumu (racjonalizm – Kartezjusz), a także uzasadnić istnienie
Boga;
Blaise Pascal, drugi obok Kartezjusza barokowy filozof, twierdził, iż człowiek nie
może w sposób bezsporny dowieść rozumnego istnienia Boga, musi jednak przyjąć jedną
z dwuch możliwości:
założyć, że Bóg istnieje (po śmierci osiągnie się życie wieczne, w przeciwnym
razie, gdy okaże się, że Boga nie ma, człowiek nie traci niczego);
przyjąć, że Boga nie ma (jeśli go rzeczywiście nie ma, nic się nie stanie, lecz w
przeciwnym razie można utracić życie wieczne);
Pascal doskonale zdawał sobie sprawę, że człowiek w swoim poznaniu jest ograniczony z
tej racji, iż stanowi tylko znikomy punkt w ogromie wszechświata i niepojętej
wieczności, jednak podkreślał godność człowieka i jego zdolność myślenia,
określając go mianem "myślącej trzciny", dla której wygodniej i bezpiecznie
jest wierzyć w istnienie i moc Boga;
S t y l b a r o k o w y w l i t e r a t u r z e:
Konceptyzm (tzw. Marnizm) – styl nazwany tak ze względu na częste stosowanie
nieprawdopodobnych pomysłów literackich (konceptów). Marnizm zapoczątkował włoski
poeta Giambattista Marini, tworząc tzw. poezję "pięciu zmysłów", starając
się ukazać rzeczywistość w formie wrażeń wzrokowych, słuchowych, węchowych,
smakowych, dotykowych;
Marnizm kładł szczególny nacisk na formę dzieła;
lubował się w wymyślonych, nowatorskich metaforach, zaskakujących konceptach;
nie przestrzegał klasycznych przepisów poetyckich, odwoływał się przede wszystkim do
fantazji i natchnienia poety;
wprowadzał obfitość środków artystycznych mających na celu przede wszystkim
wzbogacanie artystycznej formy utworu;
swobodnie podchodził do reguł gramatycznych, lubował się w skomplikowanej składni,
przestawnym szyku;
wykorzystywał makaronizowanie (wplatanie obcych zwrotów i wyrazów do wypowiedzi w języku
ojczystym);
swobodnie używał wyrazów przestarzałych, wulgaryzmów, dialektyzmów przy jednoczesnym
dbaniu o piękno języka;
Barokowe środki stylistyczne:
Anafora: powtórzenie tych samych słów na początku kolejnych wersów;
Antyteza: (przeciwstawienie) zestawienie pojęć i sądów sprzecznych, kontrastów w celu
wywołania silnego wrażenia;
Epifora: kończenie zdań, wersów za pomocą tych samych słów;
Gradacja: polega na nagromadzeniu określeń i uszeregowaniu ich według stopnia
nasilenia;
2. Barok metafizyczny Sępa-Szarzyńskiego (renesans, treść, forma - barok) Daniel
Naborowski (motywy - barokowy kryzys świadomości, środki stylistyczne).
Sonet IV. O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem.
Analizę utworu najlepiej rozpocząć od pewnego spójnika, który w tym wierszu pełni
bardzo ważną rolę:
"Pokój szczęśliwość. Ale bojowanie
Byt nasz podniebny".
Chodzi o krótkie "ale" , które oddziela od siebie dwie rzeczywistości:
ziemskość i kosmos (niebo).
Sferze ziemskości określani jako "byt podniebny", przysługuje walka,
bojowanie, wszelkie marności, pożądania dla rzeczy materialnych, słabość i męczące
człowieka rozdwojenie na ciało i duszórujonad wszystkim g? Cze sfera sac- rum
wyznaczona przez takie pojęcia jak: pokój, szczęśliowść, możny Pan, Król
powszechny, zbawienie, nadzieja i zwycięstwo.
Spójnik "ale" wskazuje na wciąż toczącą się walkę, na przeciwstawianie
bytów i pragnień, pozwala na zestawianie po przeciwnych stronach człowieka i jego
przeciwników.
Sęp-Szarzyński postrzega człowieka z całą pokorą żarliwego katolicyzmu:
"Cóż będę czynił w tak straszliwym boju?
Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie".
Poeta nie ufa rozumowi, nie odnajduje w nim uspokojenia. Wprost przeciwnie. Zwraca się
raczej ku uczuciom, a one każą mu czuć rozdwojenie. Przeciwnikami człoweika są
szatan, ciemność, zło, wartości materialne i pokusy świata.
Trzeba w tym miejscu zwrócić uwagę na tytuł utworu: "O wojnie naszej, którą
wiedziemy z sztanem, światem i ciałem". Sęp Szarzyński wymienia przeciwników człowieka
w następującej kolejności: szatan, świat i ciało. Szatan znajduje się najdalej,
gdzieś w kosmosie, bliżej jest świat, na wyciągnięcie ręki, najbliżej znajduje się
ciało, a więc wszelkie zmysłowe pokusy i doznania. Jedyną nadzieję poeta widzi w
Bogu, który jest wartością nadrzędną. To zupełna nowość w polskiej poezji
renesansowej.
Sęp Szarzyński zastosował w tym sonecie przerzutnie, które sprawiają wrażenie
niepokoju, pozwalają odczuć wzrastające napięcie i służą przeciwstawieniu pojęć i
rzeczywistości.
W utworze dominuje rzeczowniki, co charakterystyczne jest dla sentencji. Taka budowa
wypowiedzi pozwala zmieścić dużą ilość pojęć w stosunkowo krótkim tekście.
Szarzyński doskonale operuje również epitetami: "byt podniebny", "hetman
ciemności", "łakoma marności", "król powszechny",
"straszliwy bój".
Sonet V. O nietrwałej miłości rzeczy świata tego.
Wyjdźmy od zdania rozpoczynającego trzecią strofę: "Miłość jest własny bieg
życia naszego", w którym współistnieją dwa pojęcia: miłość i życie. W
kontekście utworu nietrudno zauważyć, że miłość jest czymś nadrzędnym, pięknym,
a jej ostatecznym celem jest sam Bóg:
"Gdy ciebie, wiecznej i prawej piękności,
Samej nie widzi, celu swej miłości".
Natomiast na życie składają się: doczesność, przemijalność, pokusy, które wydają
się piękniejsze niż są w rzeczywistości, wartości materialne jak złoto, władza,
sława, rozkosz, uroda.
Z zetknięcia tych dwóch wartości rodzi się konflikt między życiem a celem
nadrzędnym miłości.
Sonet V zawiera replikę na renesansowy optymizm, pogardę dla złudnych wartości
ziemskich. Tym samym Szarzyński nawiązuje do biblijnego zdania: "Marność nad
marnościami i wszystko marność".
To, co doczesne jest bowiem ważnym czynnikiem w wewnętrznych rozterkach człowieka.
Wiersze Szarzyńskiego odsłaniają jego stan duchowy, pełen niepokojów, zwątpienia,
wyrażają przekonanie, że człowiek nie może zaznać za życia pełni szczęścia.
Zdąża on ku śmierci, a dobra doczesne są zawodne i przemijające. Nowatorstwo wierszy
Szarzyńskiego polegało na innym spojrzeniu na świat i człowieka, a od strony formalnej
przejawiało się w oryginalności epitetów i meta- for, przestawnym szyku wyrazów.
Kunsztowna forma językowa i wersyfikacyjna wierszy jest już zapowiedzią nowego stylu,
który ma pojawić się w literaturze.
3. Koncepcja Boga, życia i świata w twórczości Sępa-Szarzyńskiego:
BÓG:
~utwory: "O wojnie naszej...", "O nietrwałej...", Parafraza ps.CXXX
~jedyna nadzieja człowieka uwikłanego w zło świata
~Bóg karzący za zło, ale miłosierny jest "wieczną i prawą pięknością" i
jedynym celem miłości człowieka
~"Królem powszechnym", "prawdziwym pokojem"
ŻYCIE:
~utwory: "O wojnie naszej...", "O nietrwałej...", "Epitafium
Rzymowi"
~życie to ciągłe bojowanie - ze sobą samym, ze złem i ze światem
~życie jest dramatyczną drogą ku wiecznemu szczęściu
~poeta akcentuje przemijalność i nietrwałość spraw ziemskich
~człowiek jest "wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie"
ŚWIAT:
~jest wrogiem człowiekowi, przeciwnikiem w walce, siedliskiem zła i królestwem szatana
~rozkosze tego świata są zwodnicze i nie dają prawdziwego szczęścia
~świat przemija ("Epitafium Rzymowi") - ten zbudowany ręką człowieka
rozsypuje się w gruzy
RENESANS Mikołaj SĘP-SZARZYŃSKI
Spokój obawa
harmonia, ład sprzeczności
pogodzenie ze światem rozdwojenie, walka
w centrum człowiek w centrum człowiek i Bóg
Temat: świat, natura, człowiek, historia temat: wieczność, życie duchowe
Forma dąży do prostoty i jasności forma wyraża niepokój
Człowiek jest jednością ból odczuwania podziału na ciało i duszę
4. Twórczość Daniela Naborowskiego
Twórczość Naborowskiego miała obieg ograniczony. Naborowski udostępniał swe wiersze
na dworze Radziwiłłów; rozchodziły się one drogą odpisów.
Poezja Naborowskiego szuka harmonii między przeciwieństwami przemijania i trwania,
między naturą życia i przeznaczenia. Podejmuje więc obsesyjną metaforę uciekającego
życia, które jest nietrwałe. Przeciwny jest zatem przyznawaniu człowiekowi pełnej
swobody życia, bo sprzeczne to jest z przeznaczeniem (pamiętajmy, że Naborowski jest
kalwinem, wierzy w predestynację). Przeciwny jest również koncepcjom ucieczki od
życia. Jedność przemijania i trwania to prawo Boże.
W twórczości Naborowski sięga po formy kunsztowne jak sonet, utwory buduje w oparciu o
bogactwo skojarzeń, wciągające intelektualnie i błyskotliwe w technice. Ceni też
prostotę wymowy.
"Marność"
Tematem tego krótkiego utworu jest życie, które po lekturze wiersza okazuje się
marnością. Naborowski stwierdza: "Fraszką śmierć i trwoga" i zbliża się
do filozofii prezentowanej przez Jana Kochanowskiego:
"Fraszka to wszystko cokolwiek czynimy,
Fraszka to wszystko cokolwiek myślimy."
Przy czym życie jest fraszką nie dlatego, że ta, żejest prawo wszechświata i
naturydali śmierć jest koniecznością, ale dlatego, że liczy się przede wszystkim Bóg.
W jego obliczu wszystko jest mało ważne: "Nad wszystko bać się Boga".
Bliska Naborowskiemu jest biblijna Księga Koheleta i zaczerpnięta z niej sentencja:
"Marność nad marnościami, wszystko marność". Terminem "marność"
określa poeta wszystko, co ziemskie: bogactwo, zabawę, żart. Wyznacza tym samym dwa
światy: ziemski i wieczny. Doczesności przysługuje kategoria marności i rzeczy z nią
związanych. Wieczność natomiast wyznaczają pobożność, uczciwość, czystość, Bóg.
Naborowski łączy w tym krótkim utworze piękno i brzydotę, dobro i zło, szczęście i
cierpienie. Dostrzeganie w życiu marności nie skierowuje jednak poety na drogę
mistycyzmu. Naborowski potrafi bowiem widzieć i czuć uroki doczesności:
"Miłujmy i żartujmy,
Żartujmy i miłujmy",
ale mimo wszystko podporządkowuje je Bogu:
"Lecz pobożnie, uczciwie,
A to co czyste, właściwie".
Utwór napisany jest językiem prostym, wolnym od wyrazistego barokowego konceptualizmu,
obecne są rymy parzyste, dokładne.
"Krótkość żywota"
Podstawę utworu stanowią refleksje o przemijaniu pokoleń i świata, o konieczności
umierania i nieuniknionym upływie czasu. Naborowski opisuje niszczycielskie działanie
czasu, ale bez dramatyzowanie. Podaje jedynie fakty:
- Każdy z nas umrze: "nieboszczyka imienia nabędziesz"
- Nie cofnie się czas: "Słońce więcej nie wschodzi to, ktore raz minie"
Próbuje oswoić czytelnika z problemem umierania: "wielom była kolebka grobem,
wielom matka ich mogiła".
Naborowski zestawia w tym celu pojęcia pozytywnie i negatywnie przyjmowane przez
człowieka. Ciepłe i przyjazne słowa: "kolebka", "matka" z wyrazami
nacechowanymi emocjonalnie ujemnie: "grób", "mogiła" tworzą pary, w
których zachodzi ogromne spięcie emocjonalne.
Jednocześnie na ludzką egzystencją Naborowski patrzy z pewnym dystansem, z dystansem
człowieka, który odnalazł swoje miejsce w świecie. Podmiot liryczny zwraca się
bezpośrednio do czytelnika:
- "Był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi"
- "A żeś był, nieboszczyka imienia nabędziesz"
- "Wtenczas, kiedy ty myślisz, jużeś był nieboże"
przemawia do niego jako człowiek doświadczony, posiadający ogromną wiedzę życiową.
Życie ludzkie jest tak krótkie i znikome, że Naborowski nazywa je "czwartą
częścią mgnienia". Porównuje je do zjawisk nietrwałych i ulotnych:
"Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk,głos, punkt - żywot ludzki słynie",
oddziaływują na wzrok, słuch, odczuwanie u odbiorcy.
Naborowskiego określa się mianem poety vanitas. Z łac. vanitas oznacza marność
(VANITAS VANITATUM). Poeta bowiem w wielu swych utworach ukazuje życie ludzkie jako
marność, chwilę, przekazując dramat człowieka uwikłanego w rozmyślania o celu i
sensie życia.
5. Barok - związki, miejsca wspóne ze średniowieczem i renesansem (nawiązanie do
renesansu, kontynuacja renesansu).
Podział baroku:
- hellenistyczny
- wieków średnich
- XVII wieku
- romantyczny
Zgodnie z tą klasyfikacją w literaturze mówi się o motywach
średniowieczno-romantycznych, do których należą: satanizm, mistycyzm, folklor,
symbolizm
FILOZOFIA:
Czołowi przedstawiciele filozofii epoki baroku to Spinoza, Leibniz, Pascal. Stworzyli oni
różne koncepcje życia, uważając, że:
- życie doczesne posiada niewątpliwe wartości, których nie należy lekceważyć, bo
pierwszeństwo ma radość przed cierpieniem
- należy uciekać od doczesności w mistycyzm
- życie skłania do pesymizmu
W związku z taką różnorodnością pojmowania życia zrodził się konflikt między
hasłami renesansowymi a odnowionymi ideałami średniowiecznymi. W baroku kreuje się typ
człowieka kierującego się zasadą dwoistego życia, które łączyło ascezę i
korzystanie z uciech życia.
SZTUKA:
Znamienną cechą sztuki XVII wieku była wielokierunkowość. Barok zrodził się w
Italii i pierwowzorem dla barokowych budowli sakralnych stał się rzymski kościół
jezuicki Il Gesu. Charakterystyczne cechy świątyni barokowych to: szeroka nawa główna,
nawy boczne jako kaplice, dynamizm, monumentalizm, bogactwo. Zabytki sztuki barokowej
sakralnej w Polsce reprezentują: kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie, kościół
św. Anny w Krakowie, kościół Kamedułów na Bielanach.
Architekturę świecką najokazalej reprezentowały pałace. Były to budowle z
dekoracyjnymi wieżami, balustradowymi attykami, wielkimi oknami-drzwiami, o salach
urządzonych na wzór orientalny. Dominował przepych, bogactwo, kult formy,
teatralność, kontrastowość, alegoryczność, ekspresyjność. Pamiątki budownictwa
świeckiego to: pałac w Ujazdowie, pałac w Łańcucie, pałac wilanowski, rezydencja
Zamoyskich w Zamościu.
Malarstwo barokowe posługiwało się alegorią i symboliką, kontrastami świateł i
kolorów, cieniami i mrokiem. Obok tematów religijnych malarstwo wprowadzało również
tematykę erotyczną. Czołowi przedstawiciele malarstwa barokowego to: Piotr Paul Rubens,
Rembrandt van Rijn, Giovanni Lorenzo Bernini, Francesco Borromini, Diego Valazquez.
Wzory kultury:
Barok wykształcił dwa wzory kultury: ziemiański i dworski. Nurt ziemiański czerpał z
renesansowej tradycji "wsi spokojnej", kultywował ojczyste pamiątki, ludowe
pieśni, obrzędy io obyczaje. W literaturze reprezentowali go: Wacław Potocki, Jan
Chryzostom Pasek, Zbigniew Morsztyn. Wzór dworski propagowały zaś dwory magnackie,
lansując europejską modę, sztukę i naukę. Przedstawicielem stylu dworskiego są: Jan
Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski.
Sztuka na usługach Kościoła:
Kościół korzystał z dobrodziejstw sztuki baroku, zauważając zwłaszcza siłę jej
oddziaływania na uczucia wiernych, na sferę emocji, a nie intelektu; zarazem - zgodnie z
postanowieniami soboru trydenckiego - dbał o jej prawomyślność i służebną rolę
wobec religii. Wskazywał też godne arystycznego opracowania tematy, np. wątki maryjne w
malarstwie. Mnożące się budowle sakralne w typie tzw. baroku jezuickiego dążyły do
syntezy różnych sztuk: malarstwa, architektury, rzeźby, a zewnętrzny przepych
wszelkich obrzędów i liturgii zbliżonej prawie do form tetralnych jawnie demonstrował
potęgę i nieogarnioną wielkość misterium (tajemnicy) wiary.
6. Morsztyn – mistrz konceptu (cechy stylu barokowego).
poezja Morsztyna prawie w całości poświęcona jest kultowi miłości cielesnej;
jej szokująca niekiedy zmysłowość, swawolność, ale i ozdobna elegancja odpowiadały
barokowemu ideałowi oryginalności, niezwykłości i kunsztowności;
pomimo sensualnej tematyki postać kobiety nie uzyskuje w tej poezji wyrazistego,
cielesnego kształtu, to raczej opowieść o grze zmysłów mężczyzny złaknionego
obcowania z kobietą; aby tę grę zmysłów przedstawić, Morsztyn prowadził grę
słowami, powoływał do istnienia coraz to nowsze koncepty, pozwalające na igranie
znaczeniem słów zestawianych często antytetycznie (przeciwstawnie) ze szczególną
dbałością o uzyskanie paradoksalnego albo ironicznego efektu;
"Cuda miłości"
stawiane przez poetę pytania retoryczne na początku utworu, prowadzą do paradoksów;
dochodzi do wniosku, że żyje nie mając serca : "Jak żyję, serca już nie
mając?"; nie żyje a czuje ból, jest mokry od łez, ale łez tych ogień nie
wysusza
"płacz" symbolizuje stan psychiczny zakochanego, niepewność, rozgoryczenie, a
jednak zafascynowanie przemianami dokonywanymi przez miłość;
"ogień" symbolizuje uczucia jakie nękają podmiot liryczny, są one bowiem jak
ogień nieugaszone i żywiołowe;
poeta uważa, iż kto by się chciał bronić rozumem przed wielkim uczuciem miłości,
ten tym prędzej wpadnie w jej sidła; (nieufność do poznania zmysłowego)
"Do trupa"
szereg antytez, na których oparty jest cały wywód podmiotu lirycznego "ty nic nie
czujesz, ja cierpię srodze";
podobieństwo między trupem a zakochanym: "Leżysz zabity i jam też zabity; Ty –strzałą
śmierci, ja strzałą miłości"; trup okryty jest żałobnym płutnem, zakochany
zaś pogrążony w ciemnościach rozpaczy; obaj nie mogą niczego dokonać: zmarły w
sensie fizycznym, natomiast zakochanydlatego, iż nie kieruje się rozumem, lecz
uczuciami;
następnie autor dokonuje zestawienia różnic między trupem a zakochanym: trup –
symbolem spokoju, niezmienności, nie czułym na ból, przemijalny; zakochany – często
płacze, tęskni, rozpacza, bardzo cierpi, uczucie wydaje się mu ogniem piekielnym, ma
świadomość, iż miłość to ogromny żywioł, którego nie sposób pokonać;
miłość jest wg. Morsztyna fenomenem ziemskiego szczęścia, wprawdzie przemija jak
wszystko, co ziemskie, ale jednocześnie przeżywanie miłości przybliża człowieka do
czegoś, co nieprzemijające, wyższe nad ziemskie prawa; nie usiłuje miłości
definiować przez pryzmat teorii filozoficznych, lecz przez doznania podmiotu lirycznego;
porównanie trupa z zakochanym jest hiperbolą cierpień związanych z miłością –
koncept barokowy;
w poezji Morsztyna "forma staje się równie ważna jak treść, a nawet ważniejsza,
bo ją sobie podporządkowuje";
7. Barok Jako Zaprzeczenie Renesansowej Koncepcji Sztuki.
RENESANS BAROK
UMIAR – Znaleźć właściwą miarę w życiu i sztuce, pamiętać, że w życiu
radości przeplatają się z cierpieniem. Być rozważnym, nie popadać w rozpacz ani
przesadę. Cieszyć się z tego co ofiarował nam los. BOGACTWO – korzystać ze
wszystkich dostępnych nam środków wyrazu. Rozwijać kunszt słowny. Nie unikać
przesady. W sztuce – preferować dekoracyjność, malarskość, przepych.
SPOKÓJ – Spokój sumienia i spokój ducha. Żyć umiejętnie, w zgodzie z porządkiem
natury, znajdując pociechę w opiekuńczym Bogu. Tworzyć sztukę jasną i klarowną.
Tworząc – uczyć się albo dawać radość. EKSPRESJA – Zaskakiwać, a nawet
szokować czytelnika. Pamiętać, że brzydota i okrucieństwo też mogą stać się
tematami dla artysty.
PROSTOTA – Zachować prostotę obyczaju – na przykład chroniąc się w zaciszu
wiejskiego dworku. Przyglądać się naturze, pracować, bawić się. Unikać zawiłości
w myśleniu i pisaniu. SZTUCZNOŚĆ – Natura wymaga upiększenia. Komplikacje i
zawiłości są prawdziwym żywiołem artysty. Liczy się tylko oryginalność,
wyrafinowany smak, erudycja. Dziwaczności też są w cenie.
HUMANIZM – "Homo sum; humani nil a me alienum puto" (człowiekiem jestem i nic
co ludzkie nie jest mi obce) Słowa greckiego pisarza Terencjusza niech będą dla nas
wzorem. Podziwiać człowieka – twórcę wszelkich dzieł. Pamiętać o uprzywilejowanej
pozycji człowieka we wszechświecie. NIEPOKÓJ METAFIZYCZNY – Zrozumieć, że w obliczu
Boga, a nawet kosmosu, człowiek jest nicością. Zadawać pytania o sprawy ostateczne, a
nie znajdując odpowiedzi – popadać w rozpacz albo melancholię. Rozmyślać o śmierci
i czasie minionym.
HARMONIA – Uczyć się od starożytnych mędrców i artystów doskonałości kompozycji.
Brać pod uwagę proporcje i kanony. Raczej kontynuować i doskonalić istniejące już
gatunki niż stwarzać nowe. KONCEPT - Cenić zaskakującą pointę, kunsztowny paradoks,
metaforę i poetycki koncept. Poznać wszystkie tajemnice poetyckiego warsztatu. Brać od
starożytnych przede wszystkim elementy dekoracji.
CZŁOWIEK RENESANSU – Tak zwana "osobowość renesansowa", czyli człowiek
wszechstronnie wykształcony i utalentowany, geniusz znający historię ludzkości.
We Włoszech : Leonardo da Vinci, Michał Anioł.
W Polsce : Kopernik.
Literatura podsuwa nam ponadto wzory skromniejsze : poety mędrca (Kochanowski) i dobrego
gospodarza-patrioty (Rej). CZŁOWIEK BAROKU –Osobowość bardzo różnorodna, tak jak zróżnicowany
jest barok w poszczególnych krajach. W literaturze polskiej spotykamy na przykład barok
dworski (Jan Andrzej Morsztyn), sarmacki (Wacław Potocki) i ewentualnie religijny
("poeci metafizyczni" : Sęp Szarzyński, Grabowiecki). Ideałem Morsztyna
byłby zapewne "homo ludens" (człowiek zabawy), Potockiego : szlachcic–patriota.
8. Geneza i Treść Mitu Sarnackiego.
Sarmatyzm to pojęcie złożone. Obejmuje ono obyczajowość oraz kulturę duchową i
umysłową Rzeczpospolitej szlacheckiej od schyłku wieku XVI aż po czasy rozbiorów. Pojęciem
tym określa się również swoisty sposób bycia - rubaszność., bujność obyczaju, a
także mentalność ówczesnej polskiej szlachty. Sarmatyzm można również w kategoriach
ideologii szlacheckiej, która sankcjonowała szczególne miejsce szlachty w społecznej
kulturze Rzeczpospolitej.
Poprzez odwołania do legendarnej Sarmacji – krainy starożytnej Słowian – szlachta
potwierdzała własny rodowód, czując się spadkobierczynią rycersko-ziemiańskich
tradycji Polski i Słowiańszczyzny w ogóle. Stopniowo w ciągu XVII wieku pojęcie
Sarmaty zaczęto utożsamiać z polskim szlachcicem – ziemianinem i gospodarzem.
Podkreślaniu polskości idei sarmackiej towarzyszyła niechęć do cudzoziemszczyzny, do
wszelkich elementów obcych rodzimemu obyczajowi. Ta niechęć kształtowała także
hasła tradycjonalizmu, gloryfikacji dawnych praw i obyczajów, w tym także polskiego
ustroju państwowego. Szlachcic–rycerz był obrońcą złotej wolności, systemu
społeczno-państwowego, który gwarantował mu uprzywilejowane miejsce w Rzeczpospolitej.
Już w XVII wieku w ideologii sarmackiej ujawniły się hasła mesjanistyczne, propagowane
i rozwijane przez Kościół. Polska, jej obywatele, a więc rycerska szlachta, miała
odegrać szczególną rolę w całej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei
chrześcijańskich. Szlachcic – obrońca wiary, obrońca NMP – stawał na straży
chrześcijańskiej Europy, strzegł przed niebezpieczeństwem pogaństwa i innowierstwa.
Polska odgrywała w ideologii sarmackiej zaszczytną rolę "przedmurza
chrześcijaństwa" – najdalej na wschód wysuniętego bastionu Rzymu.
W drugiej połowie XVII wieku życie kulturalne i obyczajowe szlachty ulegało stopniowemu
zwyrodnieniu. Pisarze późnego baroku między innymi Wacław Potocki, Wespazjan
Kochowski, podjęli zdecydowaną krytykę przejawów życia szlacheckiego, akcentując
zawłaszcza niezrealizowanie przez nią podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce
– podkreślamy to mocno – podlegała nie sama ideologia, ale właśnie odstępstwa od
niej.
9. Niepokój o przyszłość RP w twórczości Potockiego (krytyka sarmatyzmu)
Wacław Potocki (1621 - 1696), szlachcic, ziemianin. Był arianinem, który w 1658 r.
Przeszedł na katolicyzm.
"Zbytki polskie"
"O czymże Polska myśli we dnie, i w nocy?
Żeby sześć zaprzęgano koni do karocy"
Potocki ukazuje szlachtę i kler, którzy gromadzą skarby, a nie zwracają uwagi na dobro
kraju. Szkoda im pieniędzy na wojsko zństwżne, czyli na obronękę zh, c Szlachta z
duchowie em nie przewidują rychłego upadku, nie zdają sobie sprawy, że wraz z klęską
Ojczyzny zginą i oni.
Szerzy się pijaństwo, obżarstwo, pycha, samowola. Coraz bardziej uwidacznia się nierówność
społeczna. Natura pragnie ludzi zrównać, jednak oni, za wszelką cenę chcą się poróżnić
"O tym szlachta, panowie, o tym myślą księża, choć się co rok w granicach swych
ojczyzna zwęża"
"Pospolite ruszenie"
Potocki porusza również problemy polityczne. Krytykuje formę pospolitych ruszeń,
ponieważ nie zdaje ona egzaminu. Jego zdaniem jedynym ratunkiem dla Polski jest wojsko
zaciężne, które trzeba opłacać, ale które gwarantuje bezpieczeństwo. Wiersz ten
ukazuje również głupotę i nieposłuszeństwo szlachty. Ziemianie nie zbierają się do
wojny, ponieważ rozkazuje im jakiś niższy stanem rotmistrz – "Bij kto s... syna
kijem, niech nie plecie! ". W tym utworze nieszczęsny dobosz usiłuje bez skutku
obudzić smacznie śpiącą szlachtę i zmusić ją do podjęcia walki. Nasłuchawszy się
wrzasków i obelg mocno niezadowolonej braci "rycerskiej" – "widząc, że
go zgoła nikt nie słucha, poszedł i sam spać"
"Nierządem Polska stoi"
W Polsce przywiązuje się wiele wagi do konstruowania przepisów, praw, przywilejów,
których jednak nikt nie respektuje. Autor zwraca uwagę na ucisk biedniejszej szlachty, a
sprawiedliwości szuka za granicą.
Nikt nie przestrzega praw, nie szanuje konstytucji, występki możnych uchodzą płazem,
człowiek prosty i biedny "z serdecznym dziś płaczem z dziatkami cudze kąty
pociera tułaczem"
"Kto mocniejszy ten lepszy"
Potocki nie rozumie dlaczego represje polityczne i prawne dotykają arian. Wiersz ten
krytykuje nietolerancję. Poeta dziwi się, że represje nie dotykają wyznań
protestanckich. "Temu nieborakowi wsi wzięły kaduki Czemuż to? - Bo źle
wierzył"
Fraszka Potockiego :
Treść ŕ dydaktyczna, pouczenie, element zabawowy prawie nie występuje
Puenta ŕ wskazuje pożądaną postawę
Forma ŕ dłuższa skłania się ku formom satyrycznym
Styl ŕ ubogi, rozwlekły, dokument epoki
Charakterystyczna ŕ swojskość, rodzinność, realizm
"Wojna chocimska"
epos - utwór o bohaterach , ich czynach, niezwykłych przygodach (Gilgamesz "poemat
babiloński" – pismo klinowe na 12 tabliczkach, podejmuje motyw walki dobra ze
złem, nieśmiertelności, poszukiwania sensu i celu życia). Tematy czerpano z historii
– stąd przez długie wieki epos i historia krzyżowały się.
W literaturze greckiej "Jliada" (poemat wojenny, bohaterski) i
"Odyseja" (przygodowy, baśniowy) – stały się punktem wyjścia całej
literatury europejskiej
Cechy eposu :
Kategoria narratora wszechwiedzącego
Bohater zbiorowy
Opisowość
Sceny batalistyczne
Paralelizm akcji – świat ludzi ŕ świat bogów; mitologiczna motywacja działań
bohaterów
Inwokacja
Operowanie 2 stylami:
Uroczystym wysokim
Realistycznym – styl opisów
Funkcja opisów: poznawcza i retardacyjna
Naracja epicka – obiektywne przedstawienie rzeczywistości
Środki:
epitety, wyliczenia, porównania, porównannia homeryckie, heksametr
Epos sarmacki wyłamuje się z norm gatunku. Autor sięga do przeszłości, aby potomkom
ukazać waleczność przodków, sarmacki heroizm, interpretując historię, dokonując
konfrontacji bohaterskiej przeszłości z teraźniejszością. W "Wojnie..."
dominuje warstwa bohaterska. Chodkiewicz został wykreowany na heroiczny wzór wodza i
rycerza – przedstawiciel starej szkoły rycerskiej, sarmata, wzór osobowy rycerza chrześcijańskiego – jego
śmierć to przykład służby dla Ojczyzny i wiary.
Obok bohatera jednostkowego pojawia się bohater zbiorowy, którego heroizm sławi Potocki
zestawiając w dygresjach, czyny prawdziwych rycerzy z wadami ich zniewieściałych potomków.
Bohater celowo hiperbolizuje – funkcje dydaktyczne.
"Wojna chocimska" ma dwudzielną strukturę narracyjną:
opowieść o wojnie
rozbudowane dygresje o czasach współczesnych
Potocki w sferze narracji zbliża się do wierszowanych kronik historycznych, historia góruje
na fikcję, zachowuje układ diariuszowy
Pozycja Potockiego w tych utworach to pozycja oświeconego sarmaty. Milsze mu
gawędziarstwo niż książkowa akademicka mądrość. Ceni zdrowy rozsądek, rubaszny
żart, chytry podstęp. Prostota graniczy u niego często z frazesem (Niegłupie
odpowiedzi), może dlatego, że sarmatyzm nie miał na ogół serca do głębokich
refleksji filozoficznych
Utworzono w dniu: 09 grudzień 2000
Copyrights (c) Sciaga4U - All
rights reserved