Oświecenie - gatunki literackie
Oświecenie w Polsce trwa od połowy XVII wieku do pierwszych dziesięcioleci wieku
XIX. Nazwany jest wiekiem rozumu - u podstaw założeń epoki leżała filozofia
racjonalistyczna, zasadą postępowania stał się empiryzm, podstawą stosunków międzyludzkich
prawa natury. Głoszono prawo człowieka do swobody przekonań, uznano potrzebę
oświecenia obywateli, pochwałę rozumu, a także wychowanie w duchu narodowym.
Nakładano na literaturę funkcje utylitarne z zasadą "uczyć, bawić,
wzruszać" (Horacy). Dydaktyczny charakter literatury sprzyjał rozwojowi takich
gatunków, jak: bajka, poemat heroikomiczny, komedia, powieść.
Bajka - umożliwiła krytykę, a w poincie pozwalała na pouczenie społeczeństwa,
naprawę obyczajów, wdrożenie zasad moralnych. Mistrzem bajek był I. Krasicki, który
podejmował w nich różne tematy, m.in. polityczne ("Ptaszki w klatce"), gdzie
ubolewa, że młode pokolenie nie docenia wolności. Bajki Krasickiego są alegoryczne,
bohaterami są często zwierzęta - mają dać wizję świata ludzkiego.
Krasicki w "Bajkach" krytykuje nierówności społeczne, mówi o ciężkim losie
chłopa, dzięki pracy którego bogaci się szlachta. Najwięcej bajek poświęca
problematyce moralnej - krytykuje wady i sarmacką postawę szlachty, także fałszywą
przyjaźń czy dumę rodową, nadużywanie siły wobec słabszego. W swoich utworach chce
uczyć rozwagi, rozsądku życiowego, szacunku dla chłopa, uczciwości i skromności.
Satyra również pełni funkcję edukacyjną - ma oświecać i piętnować ukazane w niej
zjawiska: wady i przywary ludzkie, obyczaje, osoby, grupy i stosunki społeczne, postawy
światopoglądowe czy orientacje polityczne.
Krasicki w "Satyrach" przedstawia całą galerię postaci charakterystycznych
dla czasów stanisławowskich, krytykując w nich ujemne zjawiska: cudzoziemszczyznę,
pijaństwo, rozrzutność i marnotrawstwo.
"Żona modna" - ukazuje typ żony "sfrancuziałej", lubiącej bale,
wystawny tryb życia - pokazuje, że takie postępowanie niszczy polskie tradycje i
doprowadza do ruiny majątki szlacheckie.
"Pijaństwo" - krytyka zgubnego nałogu odbierającego człowiekowi jego
godność. Rozmyślanie nad słabościami natury człowieka, który pije wbrew racjonalnym
argumentom.
"Do króla" - satyra z elementami politycznymi. Ukazanie szlachty, która
zarzuca królowi, że nie jest z królewskiego rodu, lecz z tej samej sfery co oni, że
jest za młody, za dobry... Krytyka szlachty sarmackiej, jej mentalności, sposobu
argumentowania, zawiści, zazdrości, głupoty.
Poemat heroikomiczny - posługuje się komizmem, ukazuje sprzeczności między
rzeczywistością a jej modelem. Zestawia wzór życia zakonnego z faktycznym życiem.
Poemat heroikomiczny ośmiesza styl poematu heroicznego. Styl jest podniosły, patetyczny,
a utwór mówi o rzeczach błahych i komicznych. Podobieństwo stylu do eposu. Wydane w
czasach reformy szkolnictwa przez KEN - głos w dyskusji o sposobach wychowania i
kształcenia. Przed powołaniem tej instytucji szkolnictwo zmonopolizowane było przez
zakony. Przykładami poematów heroikomicznych są: "Myszeida",
"Monachomachia" i "Antymonachomachia". Powieść - wprowadza nowy typ
bohatera krytykującego dotychczasowy system wartości.
Pierwsza polska powieść - "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki". Dzieje
tytułowego bohatera służą Krasickiemu do potępienia zepsucia moralnego szlachty,
życia ponad stan, lekkomyślności. Dzięki pracy fizycznej Doświadczyński odradza się
moralnie i staje się wzorowym, mądrym gospodarzem.
"Pan Podstoli" - wzór dobrego, oświeconego szlachcica-gospodarza. Komedia -
Franciszek Zabłocki "Fircyk w zalotach". Ukazany XVIII-wieczny lekkoduch,
zalotnik. Miłość, którą przeżywa, zmienia go na korzyść. W okresie Sejmu
Czteroletniego, gdy sprawy reform politycznych i społecznych były w centrum
zainteresowania, pojawiła się komedia polityczna - J. U. Niemcewicz
"Powrót posła" (1790 r.). Przedstawia dwa obozy szlacheckie: reform i
konserwatywny. Komedia podejmuje kwestię naprawy państwa - zniesienia liberum veto i
wolnej elekcji, poprawy doli chłopa. Niemcewicz kształtuje świadomość polityczną
społeczeństwa, potępia obrońców starego, feudalnego porządku. Inną rolę odegrała
komedia polityczna w latach Targowicy. Wojciech Bogusławski - "Krakowiacy i Górale"
- budzi uczucia patriotyczne, pokazuje tężyznę i siłę ludu, zapał do walki,
niezależność i miłowanie wolności (listopad 1792 r.). Literatura oprócz walki o
odrodzenie moralne społeczeństwa, kształtuje w latach 90. jego świadomość
polityczną i głosi ideę wolności narodowej.
Utworzono w dniu: 30 grudzień 2000
Copyrights (c) Sciaga4U - All rights reserved