Na przestrzeni dzieścięciu wieków istniały w Sandomierzu następujące kościoły:
Kościół św. Mikołaja
Romańska kolegiata N M P - na miejscu istniejącej gotyckiej katedry
Kościół katedralny pod wezwaniem N M P
Kościół św. Jana - na Wzgórzu Świętojakubskim
Kościół św. Wojciecha w pobliżu Bramy Opatowskiej
Kościół św. Marii Magdaleny przy obecnej ulicy Zamkowej
Kościół św. Piotra na dziedzińcu Collegium Gostomianum
Kościół św. Hieronima (w pobliżu zamku)
Około 1120 roku na miejscu obecnej katedry syn Władysława Hermana książę Bolesław Krzywousty funduje kościół murowany w stylu romańskim ku czci N.M.P.
Autor pierwszej XIX wiecznej monografii Sandomierza ksiądz Melchior Buliński
wymienia niezmiernie ciekawe pamiątki historyczne zgromadzone w skarbcu.Większość z nich nadal się tam znajduje. Oto niektóre:
rękawiczki królowej Jadwigi podarowane przez królową mieszkańcom wsi Świątniki
ułamek cegiełki z ołtarza pogańskiego Znicza, który przechowywany jest także w kościele katedralnym w Wilnie.
Cegiełka ze Złotej Bramy w Kijowie
strzała tatarska z XIII wieku
szyszka z drzewa cedrowego z góry Libanu
fragment z kolumny stojącej w Schwechad pod Wiedniem na pamiątkę spotkania w 1683r. króla Jana III Sobieskiego z cesarzem Leopoldem.
pudełko z pamiątkami z Ziemi Świętej
Sandomierski kościół p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny (od 1818 roku katedra) jest budowlą gotycką, powstał w II połowie XIV wieku z fundacji Kazimierza Wielkiego. W południowej zewnętrznej ścianie katedry zobaczyć można romańskie ciosy pochodzące ze świątyni o tym samym wezwaniu wzniesionej około 1120 roku.
Ołtarze przyfilarowe, rokokowe rzeźby (II poł. XVIII wieku) są dziełem wybitnego twórcy lwowskiego Macieja Polejowskiego.
Jedna z fatalistycznych opowieści głosi, że chcąc sprawdzić swoją przyszłość, a nawet odczytać rodzaj śmierci należy udać się do katedry i odszukać na 12 obrazach z cyklu ,,Męczeństwo Chrześci-jan'' męczennika, który odpowiada dacie naszych urodzin. Obrazów jest 12, tyle, ile miesięcy, a każdy przedstawia tylu męczenników, ile dany miesiąc ma dni. Obok postaci są niewielkie cyfry arabskie
Kościół św. Jakuba z pozostałościami klasztoru jest realizacją dominikańską, wzniesioną w swej głównej części w kilku etapach w ciągu XIII wieku (w stylu romańskim).
Ostatnie ba dania potwierdziły istnienie pierwotnego kościoła św. Jakuba, który fundowała księżna Adelajda na przełomie XII/XIII wieku. Pozostałością po nim są m.in. płyty z rytym przedsta wieniem miecza.Jednym z najcenniejszych elementów świątyni jest dekorowany portal głów ny o wyraźnych wpły-wach północnowłoskich.W prezbiterium kościoła znajduje się sarkofag księżnej
Adelajdy, wykonany w 1676r. z jednego kloca drzewa dębowego.Obiekt zdobią piękne witraże z początku XX wieku zaprojektowane przez Karola Frycza. Trzy kaplice kościelne noszą wezwanie:Męczenników Dominikańskich
Matki Boskiej Różańcowej
św. Jacka
W otoczeniu kościoła napotykamy stare lipy zasadzone jak podaje tradycja przez św. Jacka korzeniami ku górze. W czasie badań archeologicznych przeprowadzonych w 1962 roku w pobliżu kościoła św. Jakuba znaleziono w odkopanej ziemiance szachy pochodzące z XI lub XII wieku. Wykonano je z rogu jelenia. Wysokość pionków i figur nie przekraczała 2,5 cm. Komplet składał się z 16 figur i 16 pionków /brakowało tylko 3 pionków/ a wykonano go w Sandomierzu lub okolicy. Szachy sandomierskie należą do najstarszych w Europie i poszerzają naszą wiedzę o kulturze średniowiecznego Sandomierza.
W bliskiej odległości od kościoła św. Jakuba i tuż obok wejścia do Wąwozu Królowej Jadwigi stoi na szczycie wzgórza świątynia, która jako budowla drewniana fundowana była jeszcze na początku XIII wieku.
Gdy w 1226 roku biskup krakowski Iwo Odrowąż osadził przy kościele św. Jakuba dominikanów, na użytek mieszkańców wybudował nowy kościół p.w. św. Pawła Apostoła i tu przeniósł parafię. Losy tej świątyni nie są znane i dopiero na podstawie informacji zawartej w księdze uposażeń diecezji krakowskiej (Liber beneficiorum) Jana Długosza można stwierdzić, że w latach 1426 - 1434 miejscowy proboszcz Grzegorz, kanonik i oficjał sandomierski wystawił obiekt murowany w stylu gotyckim. Był on znacznie mniejszy od obecnej świątyni, w wyniku pożaru w 1640 roku został poważnie uszkodzony.
Na uwagę we wnętrzu zasługuje :
gotycka kołatka (XVw) na drzwiach prowadzących do zakrystii
ołtarz główny z obrazem ,,Nawrócenie i ścięcie św. Pawła'' (poł. XVII w.)
dużych rozmiarów obraz włoski przywieziony z Wenecji (XVII w) ukazujący Adorację Dzieciątka
bogata dekoracja snycerska ołtarzy bocznnych, stalli w prezbiterium i chóru organowego
belka tęczowa z krucyfiksem na tle drzewa palmowego - element XVIII -wieczny
drewniana krata z rzeźbionym liściem akantu prowadząca do kaplicy św. Barbary
Do zakonów dominikanów, duchaków, jezuitów i benedyktynek osiadłych w Sandomierzu na przestrzeni kilku stuleci dołączyli w II poł
owie XVII wieku reformaci. Pierwsi bracia zakonni przybyli w 1672 roku i zamieszkali w prywatnym domu mieszczanki sandomierskiej, wdowy Katarzyny Gliwickiej. Formalnie działalność rozpoczęli rok później, gdy biskup krakowski Andrzej Trzebicki wydał dekret erekcyjny. W podziemnej krypcie udostępnionej do zwiedzania spoczywa zmarła w wieku 18 lat w 1698 roku Teresa Izabela Morsztynówna. Przez szybkę w wieku trumny widać zmumifikowane zwłoki wojewodzianki, które mimo upływu prawie 300 lat nie uległy rozkładowi.W GROBACH ŚWIĄTYNI JEST CIAŁO PANIENKI,
( ks. Józef Rokoszny)
Jednym z najpiękniejszych zespołów klasztornych w Małopolsce jest dawny sandomierski konwent benedyktynek z kościołem św. Michała.
Początki tego zgromadzenia wiążą się z osobą żony marszałka wielkiego koronnego Elżbiety Sieniawskiej,
która na początku XVII wieku sprowadziła do Sandomierza benedyktynki z Chełmna Pomorskiego. Kościół św. Michała to świątynia jednonawowa o skromnej bryle, wysokim dachu i bogato zdobionych szczytach (figury, wazony) zbudowana w stylu barokowym. Od zachodu i północy przylegają budynki klasztorne o ciekawej konstrukcji zbliżonej do bazylikowego układu sakralnego. Przed kościołem zwraca uwagę murowana kazalnica, dwie wysokie figury (św. Benedykta i Scholastyki), a od wschodu dawny domek kapelana i dzwonnica. Najciekawszym elementem wystroju wnętrza jest drewniana barokowa ambona z końca XVII wieku wykonana przez Mateusza Roskwitowicza z Nowego Korczyna, wsparta na drzewie genealogicznym zakonu benedyktynów. Drzewo wyrasta z serca św. Benedykta, a na konarach z rozchylonych kielichów kwiatów ukazują się postacie ojców Kościoła i świętych.W sąsiedztwie Bramy Opatowskiej wśród innych budynków wyróżnia się klasycystyczna fasada kościoła św. Ducha i zabudowań dawnego szpitala, nad którym opiekę sprawowali w przeszłości kanonicy regularni św. Ducha (de Saxia) zwani duchakami i zgromadzenie S.S Miłosierdzia (szarytek). Najstarszą częścią kościoła św. Ducha jest gotyckie prezbiterium (widoczne od ul.
Sokolnickiego) ze skarpami i ostrołukowymi oknami pochodzące z XV wieku. Pozostałe partie murów pochodzą z XVIII wieku, klasycystyczna fasada (przy ul. Opatowskiej) pochodzi z 1829 roku. Zespół dawnego szpitala zaliczany jest do najstarszych budowli szpitalnych w Polsce. Najcenniejszym zabytkiem świątyni jest umieszczona w kaplicy figura Chrystusa Frasobliwego (XVI wiek), przechowywana w dawnych wiekach w kaplicy sandomierskiego zamku, a po zniszczeniu go przez Szwedów w 1656 roku przeniesiona do kościoła duchaków. Legenda podaje, że wizerunek Chrystusa jest bardzo stary i modlili się przed nim królowie i książęta polscy. Czcią szczególną darzyła drewnianą postać żona Bolesława Wstydliwego, błogosławiona Kinga. Kiedy w czasach potopu szwedzkiego pożar ogarnął zamkowe wnętrza, figurkę cudem ocalałą znalazł ślepy staruszek na błoniach nad Wisłą. Kiedy dotknął nogą figurki leżącej na ziemi, przejrzał na oczy. Po jej rozpoznaniu została umieszczona w kościele św. Ducha.