Turyście przebywającemu do znajdującego się na wschodniej rubieży Polski Przemyśla, miasto to jawi się piękną panoramą wzniesień. Na tym tle rysują się sylwetki okazałych kościołów, klasztorów i licznych starych budowli. W oczy rzuca się zalesione wzgórze ze wspaniałym, odnowionym zamkiem, u podnóża którego usadowiło się stare miasto, poprzecinane wąskimi, pnącymi się w górę uliczkami. Przybyszowi, który znajdzie się w tym mieście, przemówi historia zaklęta w basztach zamkowych, murach obronnych, krużgankach klasztornych, renesansowych kamieniczkach, a także bruku starego miasta.
Przemyśl ulokowany jest w miejscu styku krain geograficznych: Pogórza Przemyskiego i Dynowskiego z Kotliną Sandomierską, w tzw. Bramie Przemyskiej. Usytuowany jest na tarasowych wzniesieniach, nad rzeka San, która przedziela go na dwie części: lewobrzeżną zwaną Zasaniem, prawobrzeżną ze średniowiecznym miastem bogatym w zabytki architektury. Najstarsze ślady pobytu człowieka na tym terenie w postaci obozowiska z epoki starszego kamienia, pochodzą sprzed 30 000 lat p.n.e. Odkryte zostały w 1932 roku przy ul. Słowackiego, na terenie nieistniejącej dziś cegielni. Z późniejszych epok pradziejowych, neolitu, epoki brązu i żelaza, posiadamy wiele stanowisk, jak osady, cmentarzyska, narzędzia, w świetle który h można stwierdzić, iż od około 6 000 lat p.n.e. do X wieku n.e., istniała tutaj ciągłość osadnicza.
W X wieku na dzisiejszym wzgórzu zamkowym okazały gród o potężnych wałach drewniano - ziemnych, o których toczyły się walki pomiędzy Polską a Rusią. Gród ten w 981 roku zajął książę kijowski Włodzimierz Wielki. Fakt ten odnotował kronikarz kijowski Nestor w swym Latopisie (jest to pierwsze pisane źródło historyczne mówiące o istnieniu Przemyśla jako miasta). W granicach Polski Przemyśl znalazł się ponownie w 1018 roku, w czasie powrotu Bolesława Chrobrego z wyprawy interwencyjnej na Kijów.
Po roku 1087 gród przemyski przechodzi z rąk Piastów pod panowanie książąt Rurykowiczów, którzy posiadali samodzielne księstwo w Przemyślu do około 1124 roku.
Wieki XII, XIII, XIV w dziejach miasta są bogate w wydarzenia. O tereny nadsańskie toczą walki Polacy, Rusini i Węgrzy. Przemyśl w tym okresie jest bowiem znacznym ośrodkiem miejskim o charakterze handlowym. Badania archeologiczne potwierdzają, że Przemyśl stanowił znaczne skupisko osad przygrodowych, w obrębie których na przełomie XII-XIII wieku wzniesiono kilka okazałych budowli romańskich.
W roku 1340, król Kazimierz Wielki przyłącza Przemyśl z tzw. Rusią Czerwoną do Polski i podobnie jak w innych miastach, w miejsce grodu obronnego zbudował okazały murowany zamek.
Król Władysław Jagiełło aktem wystawionym we Lwowie 1.10.1389 roku zatwierdził Przemyślowi prawo magdeburskie, określił dokładnie obszar miasta na 100 łanów (2240 ha), ustanowił 8-dniowy jarmark coroczny oraz nadał liczne przywileje. W parze z rosnącymi siłami gospodarczymi szły zmiany urbanistyczne. Centrum miasta stał się rynek. Rozbudowały się dalsze dzielnice, w których rozwijający się handel i rzemiosło, wypierały na peryferie jego rolnicze części. Miasto otrzymuje potężne mury obronne. Pod koniec XV wieku Przemyśl wraz z przedmieściami liczył 1500 mieszkańców. Nie omijały jednak miasta i okolic liczne klęski. Najgroźniejsze to napady Tatarów (1340, 1450, 1489, 1497, 1500), Wołochów (1498) oraz pożary (1489, 1498).
W XIV i XV wieku odgrywał znaczną rolę
kulturalną. Pod koniec XIV wieku zostaje założona szkoła katedralna związana z
Akademią Krakowską. Stanowiła ona ważny ośrodek twórczy, promieniujący poza granice
regionu.
Przemyśl i ziemia przemyska, okres dużego rozkwitu przeżywa w XVI w. i w trzech pierwszych dekadach XVII w. Jest to “złoty okres” w dziejach miasta. W tym czasie stał się jednym z większych i bogatszych miast w Polsce, głównie dzięki handlowi, jaki prowadził z krajem i zagranicą. Miasto w XVI w. zajmuje obszar około 5 tys. ha, w skład którego wchodzi osiem sąsiadujących ulic otoczonych umocnieniami. Pozostały teren lokacyjny stanowiły przedmieścia: Bakończyce, Garbarze, Psarcze, Zasanie.
W mieście rozwija się rzemiosło skupione w kilkudziesięciu cechach. Wznoszono murowane kościoły i kamienice. W mieście osiedlili się reformaci, jezuici, karmelici, bonifratrzy. W 1530 roku rada miejska zbudowała wodociąg. W 1560 roku w rynku wzniesiono ratusz. Ziemia przemyska w XVI i XVII w. wydała wybitnych naukowców i myślicieli, z których wymienić należy Bernarda Wapowskiego - kontynuatora Kroniki Jana Długosza, oraz kartografa - autora szczegółowej mapy Polski, księdza Stanisława Orzechowskiego - słynnego polemistę i pisarza politycznego. Z ziemią przemyską związany był Andrzej Krzycki, wybitny poeta i dyplomata, oraz Wawrzyniec Goślicki - świetny mówca. Dużym uznaniem w kraju i zagranicą cieszyły się prace o charakterze filozoficzno-moralizatorskim Andrzeja Maksymiliana Fredry.
W czasie “złotego okresu” nie omijały Przemyśla różne nieszczęścia. Wiek XVII przynosi szereg klęsk, począwszy od wojen poprzez napady: hord tatarskich, wojsk tureckich, kozackich, węgierskich oraz szwedzkich. Choroby i epidemie dziesiątkowały ludność. Następuje powolny upadek handlu i rzemiosła. Do dalszej ruiny gospodarczej regionu przyczyniły się liczne obozy konfederatów barskich. Pewna poprawa w życiu kulturalnym, świadczące o nadejściu nowej epoki, nastąpiła w początkach XVIII w. W 1754 roku, Adam Klein zorganizował stałą drukarnię, a 5 lat później ufundowana pierwsza biblioteka publiczna.
W wyniku pierwszego rozbioru Polski w 1772 roku,
Przemyśl przypadł Austrii, stając się stolicą jednego z dwudziestu cyrkułów
Galicji. Około 1778 roku rząd austriacki sprzedaje miasto Ignacemu Cetnerowi, ale w 11
lat później cesarz Józef II przywraca mu autonomię, jednocześnie wprowadzając język
niemiecki jako urzędowy. Działalność germanizacyjna doprowadziła do tego, że już w
roku 1779 w starostwie przemyskim na 13 urzędników było 12 Niemców.
W XIX w. systematycznie wzrasta liczba mieszkańców: 1830 r. - 7 533 osoby, 1850 r. - 9 500 osób, 1870 r. - 15 185 osób (w tym 60% Żydów). Od 1850 roku wskutek zatargu o Bałkany między Austrią i Rosją, rozpoczyna się budowa umocnień wokół miasta. Dalsze pogorszenie stosunków między mocarstwami doprowadziło di przebudowy Przemyśla w twierdzę I klasy. W 1850 roku rozpoczęła budowa linii kolejowej łączącej Przemyśl z Krakowem i Lwowem. Od 1868 roku Przemyśl uzyskał nowe połączenie drogowe przez Gródek Jagielloński do Lwowa. W 1874 roku uruchomiona została linia kolejowa na Węgry. Tak więc podupadłe miasto w krótkim czasie rozwinęło się i stało jednym z pierwszych w Galicji.
Poważna rolę odegrał Przemyśl w I wojnie światowej. Twierdza przeszła 3 oblężenia. Mimo licznej załogi (ok. 130 tys. żołnierzy) poddała się w czasie drugiego oblężenia 22.03.1915 roku z braku żywności, a także możliwości buntu załogi. Komendant twierdzy poddał ją Rosjanom, ale po uprzednim zniszczeniu ok. 80 fortów, 1000 dział, magazynów amunicji, mostów i dokumentów. W dniu 3.06.1915 roku do Przemyśla wkroczyły wojska niemieckie oraz austriackie, a Rosjanie bez dalszej walki wycofali się z miasta i pozostałych odcinków twierdzy.
Po odzyskaniu niepodległości w listopadzie 1918 roku, Przemyśl był zaliczany w Polsce południowo- wschodniej. do większych miast po Lwowie i Krakowie. Miasto było ośrodkiem administracyjno-wojskowym, pozbawionym przemysłu, co z kolei stanowiło przyczynę wzrostu bezrobocia.
Skutki wybuchu wojny we wrześniu 1939 roku dały się odczuć w Przemyślu już w pierwszych jej dniach. kiedy to przeżył bombardowanie lotnicze, którego celem był węzeł kolejowy, koszary i mosty. W dniu 15 września po kilkudniowych walkach, wojska hitlerowskie zajęły Przemyśl.
W dniu 27.09.19339 roku dotarły oddziały Armii Czerwonej zajmując prawobrzeżną część miasta. 22.06.1941 roku, w dniu napaści wojsk hitlerowskich na Związek Radziecki, Przemyśl znalazł się na pierwszej linii frontu. Po ciężkich walkach miasto znalazło się na władaniu wojsk hitlerowskich. W wyniku działań wojennych 1939-44, uległo zniszczeniu około 40% zabudowy miasta, wymordowano około 23 tys. osób. Przemyśl odzyskał wolność spod okupacji niemieckiej 27.07.1944 roku. Rozpoczął się trudny okres odbudowy. Utrudniały ją jednak w bardzo poważnym stopniu działania dywersyjne prowadzone przez ukraińskich nacjonalistów zorganizowanych w UPA. W 1947 roku, po ustaniu walk z UPA, nastąpiła normalizacja stosunków gospodarczych i politycznych w Przemyślu i powiecie.
W latach 1944-50 uruchomiono i odbudowano szereg starych fabryk. Po 1958 roku zmodernizowano fabrykę “Mera-Polna”, wybudowano Zakłady Płyt Pilśniowych oraz jeden z większych w Europie port przeładunkowy “Medyka- Przemyśl- Żurawica”. Utworzono filię Zakładów “Dymitrowa” z Warszawy, przemianowaną następnie na samodzielną Fabrykę Aparatów Elektrycznych Niskiego Napięcia “Fanina”. W 1975 roku oddano do użytku Zakład Tkanin Powlekanych “Sanwil”. Charakterystycznym elementem przemyskiego krajobrazu stały się wieże wiertnicze, ponieważ usytuowano tu największy w kraju ośrodek gazu ziemnego.
Powstawały nowe osiedla mieszkaniowe, jak Kmiecie, Rogozińskiego, Salezjańskie, Kazanów, Warneńczyka, Rycerskie. W 1961 roku niezwykle uroczyście było obchodzone w Przemyślu 1000-lecie miasta.
W latach 1944-75 Przemyśl był siedzibą powiatu i równocześnie miastem na prawach powiatu. Po ostatniej reformie administracji państwowej w czerwcu 1975 roku stał się siedzibą województwa. Po ostatniej reformie administracji państwowej w czerwcu 1975 roku stał się siedzibą województwa. Awans miasta na stolicę wojewódzką przyczynił się do jego rozbudowy.
7 października 1980 roku w Przemyślu powstał Komitet Założycielski NSZZ “Solidarności” Regionu Południowo-Wschodniego. Zainicjował on oficjalną działalność niezależnych związków zawodowych, a także opozycyjnego ruchu politycznego.
W połowie lat 80-tych podjęto prace nad poprawieniem układu komunikacyjnego, przeciążonego ruchem samochodowym miasta.
W Przemyślu istnieje spora ilość szkół różnych typów, Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych, Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia, Seminarium Duchowne. Od 1991 roku miasto jest siedzibą archidiecezji obrządku łacińskiego oraz diecezji obrządku bizantyńsko- ukraińskiego.
W ostatnich latach Przemyśl spełnia coraz większą rolę jako ośrodek obsługi międzynarodowego ruchu turystycznego na trasie do Ukrainy, Rumunii, Bułgarii, Grecji i Turcji, poprzez przejście graniczne w Medyce.
Miasto liczy obecnie 69,9 tys. mieszkańców.
WAŻNIEJSZE ZABYTKI I BUDOWLE
1. Zespół fortyfikacji miejskich (7,8 H I) - w jego skład wchodzą relikty murów obronnych średniowiecznego miasta (mury, fosy) z przełomu XV i XVI w. modernizowanych w XVI w. Mury obronne zachowały się do czasów obecnych i oglądamy je w postaci dwóch niedużych fragmentów przy ul. Basztowej. Niegdyś mury te przebiegały wzdłuż dzisiejszych ulic Basztowej, Słowackiego, pl. na Bramie, Jagiellońskiej, Kościuszki, Wybrzeża Marszałka Piłsudskiego, Waygarta, Kmity pomiędzy katedrą i zamkiem, ulicą Kapitulną, obok ul. Tatarskiej do Popiełuszki, a następnie dochodziły do Basztowej.
Do miasta można dostać się przez 3 bramy i furty, a obronność murów wzmacniało 10 baszt. Dużą atrakcję turystyczną stanowią forty z I wojny światowej z tzw. pierścienia wewnętrznego za zniszczonym fortem, głównym “Ostrów”. Najatrakcyjniej prezentują się jednak forty na wzniesieniu. W sezonie letnim czynne jest w bramie fortecznej przy ul. Sanockiej Muzeum Pamiątek z 1914-15 roku.
2. Zabytkowe kamieniczki w Rynku (7,8 H) - niegdyś otaczały one cały rynek. Obecnie część kamienic nie istnieje, pozostałe uległy licznym przeróbkom zmieniającym znacznie ich pierwotny wygląd. Kamienice posiadały na parterze obszerną sień, obok znajdował się sklep z magazynem. Na piętrze usytuowane izby mieszkalne, w piwnicach magazyny. Kamienice rynku przemyskiego od schyłku XV do XVI w. były jednopiętrowe. Budowane w XVI w. posiadały już dwa piętra, a jednopiętrowe otrzymywały nadbudówkę drugiego piętra, stając się równocześnie wielorodzinnymi domami czynszowymi.
W pierzei południowej rynku, zachowane są kamieniczki z podcieniami i ciekawymi elewacjami. Niektóre z nich mają własne nazwy, np. “Dom Hildów” czy “Pod Krzysztofory”. W kamieniczkach tych znajdują się interesujące sienie zajezdne i klatki schodowe. W odrestaurowanej kamienicy Rynek 4 mieści się siedziba Towarzystwa Przyjaciół Nauk z cenną biblioteką.
3. Zamek w Przemyślu (8 H) leżący na wzgórzu 270 m n.p.m. z całym zespołem (brama wjazdowa, 4 baszty, relikty budowli romańskich i teatr “Fredreum”) należy do najstarszych i najcenniejszych zabytków miasta. Z zamku zbudowanego po roku 1340 przez Kazimierza Wielkiego pozostała jedynie gotycka ostrołukowa brama wjazdowa. Przebudowę zamku w latach 1514-1553 przeprowadził Piotr Kmita, zmieniając budowlę z gotyckiej na wczesnorenesansową. Dalsza modernizacja w XVII w. nadała obiektowi cechy renesansowe. Zaniedbany zamek w latach 1759-1762 uległ częściowej rozbiórce. Dopiero konserwacja i rekonstrukcja pozostałych części w XIX i XX w. uratowała go od całkowitej likwidacji. Udało się uratować tylko 2 baszty i bramę wjazdową. W 1916 roku zbudowania zamkowe przyjęło na teatr Towarzystwo Dramatyczne im. Aleksandra Fredry. Od 1968 roku podjęło rozległe prace rekonstrukcyjno- remontowe całego obiektu, które zakończono w 1992 roku. Od tej pory pomieszczenia zamku służą instytucjom upowszechnianie kultury.
4. Archikatedra (8 H) 0 cenny zabytek architektury. Wybudowana została w stylu gotyckim w XV i XVI w., na miejscu dawnej rotundy św. Mikołaja z XII-XIII w. Fragmenty rotundy odkryto w 1961 roku w podziemiach archikatedry. W wieku XVIIII przebudowano fasadę w stylu barokowym, a po zawaleniu się sklepienia nawy głównej w 1733 roku następuje odbudowa kościoła. W latach 1833-1913 dokonano kolejnej restauracji wg projektu architekta Prylińskiego, przywracając jej częściowo charakter gotycki. Jednak oglądana z zewnątrz archikatedra nie reprezentuje wyraźnych stylowych cech. Z XV-wiecznej gotyckiej katedry zachowały się: mur z przyporami i małymi basztami obronnymi koło Skarbca, oraz prezbiterium, gotyckie okna, żebrowania i sklepienia. Fasada barokowa zdobiona jest balustradą z herbami rodziny Fredrów. Obok stoi dzwonnica późnobarokowa nadbudowana ok. 1907 roku, mająca 71 m wysokości. W 1960 roku papież Jan XXIII nadał katedrze tytuł Bazyliki Mniejszej. 26 maja 1991 roku w kaplicy Fredrów złożone zostały relikwie sługi Bożego Józefa Sebastiana Pelczara, którego beatyfikacji dokonał papież Jan Paweł II w dniu 2 czerwca 1991 roku w Rzeszowie. W archikatedrze znajduje się otoczona kultem mała, alabastrowa statua Matki Bożej Jackowej, pochodząca z końca XV w. (według legendy z 1240 r.) przeniesiona tutaj z kościoła Dominikanów w XVIII w.
5. Urząd Miejski (7 H). Analiza materiałów i technika murów wykazała, iż pewne partie tego gmachu pochodzą z końca XV w. Był on w posiadaniu różnych właścicieli. Po pierwszym rozbiorze Polski budynek pełnił rolę koszar, a w latach 1860-65 przeznaczony został na sąd. W okresie międzywojennym i obecnie służy jako siedziba władz miejskich. W 1964 roku z okazji 600-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego na ścianie gmachu umieszczono tablicę z nazwiskami profesorów tej uczelni pochodzących z Przemyśla i ziemi przemyskiej. Na gmachu u góry widoczny jest herb Przemyśla, przedstawiający kroczącego niedźwiedzia z krzyżem nad grzbietem.
6. Urząd Wojewódzki (7 H) znajduje się w budynku poklasztornym o.o. Dominikanów, który powstał w latach 1589-1635. Został wybudowany w stylu eklektycznym z fragmentami barokowymi. W 1787 roku austriacka administracja umieściła w nim cyrkuł funkcjonujący do 1817 roku. Następnie mieścił się tutaj magistrat, a od 1847 roku do 1936 sąd i więzienie. Od czerwca 1975 roku zlokalizowano w budynku siedzibę Urzędu Wojewódzkiego.
7. Gmach Garnizonowego Klubu Oficerskiego (8 H) to dawny klasztor Dominikanek zbudowany w 1595 roku w obrębie murów miejskich. Po kasacie w XVIII w. został zamieniony przez Austriaków na szpital wojskowy, a następnie pod koniec XIX w. budynek przeznaczono na kasyno wojskowe. Ostatnia wojna przyniosła obiektowi poważne zniszczenia wnętrza. Obecnie pełni on funkcję Garnizonowego Klubu Oficerskiego.
8. Dawna szkoła katedralna (8 H) zbudowana została w latach 1564-1572 w stylu gotyckim, później przebudowana, na skutek czego utraciła swój pierwotny wygląd.
9. Kościół Najświętszego Serca Jezusowego (8 H). Jest to dawny kościół jezuicki, następnie wojskowy, a od 1991 roku decyzją Ojca Świętego stanowi katedrę diecezji bizantyjsko-ukraińskiej. Kościół ten wzniesiony został w latach 1627-1635 głównie staraniem Anny z Tyrawskich Ulińskiej. Zbudowano go w stylu barokowym. Trzynawowy z dwuwieżową fasadą posiada wewnątrz wartościowe obrazy Tadeusza Popiela, Józefa Stachiewicza i innych. W jego podziemiach spoczywały zwłoki błogosławionego biskupa przemyskiego Józefa Sebastiana Pelczara (przeniesione do Archikatedry w 1991 roku).
10. Dawne Kolegium Jezuickie (8 H) zbudowane w latach 1687-1720 służyło jezuitom do grudnia 1773 roku, tj. do czasu zniesienia zakonu bullą papieską. Rząd austriacki likwidując kolegium, skonfiskował jezuitom mieszczącą się w gmachu bibliotekę, drukarnię i aptekę, zamieniając budynek na niemieckie gimnazjum. Przez pewien czas była to szkoła wojskowa, a następnie filozoficzno-teologiczna. W okresie Wiosny Ludów mieściły się w gmachu koszary przemyskiej gwardii narodowej. W 1903 roku przeznaczono go na mieszkanie dla duchowieństwa. Obecnie na II piętrze budynku znajdują się zbiory Muzeum Archidiecezjalnego im. bł. Józefa Sebastiana Pelczara, Biskupa Przemyskiego.
11. Zespół kościelno- klasztorny Franciszkanów (8 H) wybudowany w latach 1754-78 w stylu barokowym wg projektu Walentego Haltmana. Kościół zdobi bogata polichromia wykonana przez Tomasza Gertnera, Rybkiewicza i Winiarskiego. Budowla wykazuj pewne cechy klasycystyczne w postaci kolumn jońskich na fasadzie i fresku w niszach. Widoczne 3 piękne rokokowe kamienne rzeźby z piaskowca, są dłuta Fabiana i Sebastiana Fesingerów. Ozdobne w żelazne okucia drzwi wprowadzają do wnętrza kościoła, który jest budowlą trzynawową, bazylikową. W latach 1848-75 obiekt przechodził restaurację. W roku 1987 zakończono prace konserwatorskie, które rozpoczęto w 1980 roku. Jest to jeden z najcenniejszych i najpiękniejszych zespołów sakralnych w Przemyślu.
12. Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej (8 H) mieści się w zabytkowym pałacu z 1887 roku, byłej siedzibie biskupa greckokatolickiego. Budynek ten przeszedł adaptacje i modernizację w latach 1969-74. Początki muzeum sięgają 1909 roku. Inicjatorami jego powstania byli bracia Osińscy, którzy na ten cel oddali rodzinne i własne zbiory. Muzeum posiada szereg ekspozycji stałych: archeologiczną “Dzieje ziemi i człowieka w regionie przemyskim”, etnograficzną “Tradycyjna i współczesna rzeźba ludowa”, wnętrza mieszczańskie z przełomu XIX/XX w., szkic panoramy “Bitwa pod Somosierrą” W. Kossaka i M. Wywiórskiego, a także jeden z największych zbiorów ikon w Polsce. Muzeum jest więc dużą atrakcją dla zwiedzających.
13. Zespół poklasztorny Karmelitów (8 H). Kościół i klasztor zostały wzniesione w latach 1624-30, zachowały po dzisiejsze czasy bogactwo i artyzm stylu barokowego. Obiekt wybudowano z fundacji Marcina Krasickiego w obrębie murów miejskich. Po kasacie w 1784 roku cały zespół przekazano kapitule greckokatolickiej na katedrę, a zakonników przeniesiono do klasztoru w Zagórzu. W latach 1876-84 dokonano licznych niezbyt udanych przeróbek, które znacznie zmieniły wygląd kościoła. W 1946 roku o.o. Karmelici objęli ponownie w posiadanie klasztor i kościół. W latach 1979-82 przeprowadzono remont wnętrza kościoła przywracający mu poprzedni wygląd. Posiada on bogatą dekorację stiukową, cenne portale, drewnianą ambonę w formie łodzi i wiele zabytków sztuki sakralnej.
Obok znajduje się murowana dzwonnica postawiona około 1880 roku.
14. Wieża zegarowa (8 I) budowana w latach 1775-77 s tylu barokowym służyć miała jako dzwonnica nowej cerkwi, którą wznieść miano w miejsce spalonej w XVI w., po przekazaniu kościoła Karmelitów na katedrę greckokatolicką. W 1784 roku władze austriackie zaadoptowały nieskończoną dzwonnicę na strażnicę miejską. Po pożarze w 1864 roku wieża została przebudowana i podwyższona o jedno piętro, otrzymując obecny wygląd. Rolę wieży strażackiej pełniła do 1907 roku.
15. Kościół i klasztor o.o. Reformatów (7 I) położony jest o 3 m poniżej poziomu ulicy. Zespół ten został wybudowany w 1641 roku w stylu barokowym. Oba obiekty opasano murami z czterema basztami, dzięki czemu pełniła funkcję barbakanu obronnego przy Bramie Lwowskiej. W późniejszych czasach kościół był wielokrotnie przerabiany, w wyniku czego zmienił swój pierwotny wygląd. W podziemiach klasztoru pochowany został Andrzej Maksymilian Fredro. Kościół zdobią freski Stanisława Stroińskiego. Na zewnątrz kościoła widoczny jest pomnik zakonnika-reformata Krystyna Szyszkowskiego, który w 1672 roku przewodził mieszczanom Przemyśla w walce z Tatarami.
16. Pałac biskupów rzymskokatolickich (8 H) wzniesiony w latach 1751-1754, przebudowany w XIX i XX w. Na skutek zmian pałac stracił cechy stylowe.
17. Kopiec Tatarski (6 D) usypany w kształcie podłużnego trójkąta o owalnej podstawie, posiada wymiary 100 x 16 m, wysokość 12 m. Najstarsza legenda mówi o zniesieniu (pobiciu) w I poł. XVI w. w tym miejscu zagonu tatarskiego i gdzie w czasie walki zginął chan (Mirza). W miejscu śmierci chana wg wschodnich obyczajów usypywano kopiec-pomnik. Wzgórze na pamiątkę zwycięstwa nazwano “Zniesienie”, a na kopcu ustawiono kapliczkę św. Leonarda. Wg historyków nazwa kopca pochodzi z czasów wczesnohistorycznych, gdyż służył jako punkt obserwacyjny do przekazywania umówionych znaków o zbliżaniu się od wschodu i płd- wsch. nieprzyjaciela, którym od XIII w. byli głównie Tatarzy.
18. Kościół Św. Trójcy i klasztor s.s. Benedyktynek (7 H) z XVIII w., to najstarsze budowle Zasania. Obecny kościółek Benedyktynek, barokowy, jednonawowy, z częścią klasztoru, budowany był w latach 1768-77. obiekt otoczono murem obronnym ze strzelnicami, który zachował się na długości ok. 350 m wraz z otworami strzelnic i fragmentami baszt. W kościele można obejrzeć freski barokowe Stanisława Stroińskiego z XVIII w., rokokową kratę chóru, obrazy z XVII-XVIII 3w., tabernakulum z alabastru z 2880 roku, oraz barokową ambonę z XVIII w.
19. Dom Robotniczy (7 H) jest to okazały budynek wybudowany w latach 1912-13 ze składek robotniczych. Jako pierwszy w Galicji był ośrodkiem kultury robotniczej. Pracami budowy gmachu kierował inż. Stanisław Majerski i Antoni Malinowski.
20. Kościół Salezjanów (4 C), neogotycki, został wzniesiony w latach 1912-1929 przez zakonników którzy osiedlili się w Przemyślu w 1907 roku. W świątyni zwracają uwagę 2 obrazy Mariana Stroińskiego oraz bogato rzeźbiona ambona, a także polichromia wykonana w trakcie ostatniej restauracji kościoła przez Stanisława Jakubczyka.
21. Budynek Dworca PKP (7 I) zbudowano w latach 1859-60 równolegle z budowlą linii Kraków- Lwów. Przebudowano go w 1895 roku. Ma charakter neobarokowy z bogatym wystrojem wnętrz. W hollu znajduje się 12 plafonów wykonanych przez Jana Talagę i Feliksa Wyrzywalskiego, a w sali restauracyjnej, malowidła ścienne Mariana Stroińskiego.
22. Dawna synagoga na Zasaniu (4 D) zbudowana w XIX w. w latach okupacji hitlerowskiej mieściła się tutaj elektrownia. Po wojnie zajezdnia MPK.
23. Budynek dawnego Cyrkułu (7 H) został wzniesiony po 1678 roku jako klasztor i szpital o.o. Bonifratów. W latach 1787, 1817, 1885 przechodził generalną przebudowę. W 1817 roku umieszczono tutaj urząd cyrkularny, potem starostwo. Prezydium Powiatowej Rady Narodowej i Urzędu Powiatowego. Od 1975 roku był siedzibą Komitetu Wojewódzkiego PZPR. Od 1990 roku funkcjonuje tu Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych.
24. Cerkiew Narodzenia Bogurodzicy (4 E) pochodzi z 1880 roku. Jest murowana, ma 3 kopuły na planie centralnym. Cerkiewka ta niedawno gruntownie odnowiona posiada ikonostas z XIX w. Od 1985 roku jest w posiadaniu parafii prawosławnej.
25. Cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny (4 E), murowana, o trzech kopułach, wzniesiona po 1887 roku w miejscu dawnej cerkwi drewnianej. Została zniszczona po II wojnie światowej, odnowiono ją w latach 1982-84. Mieści obecnie parafię kościoła prawosławnego. Obok cerkwi znajduje się dzwonnica z zabytkowymi dzwonami z XVIII w. oraz cmentarz.
26. Zespół pałacowy Lubomirskich w Bakończycach (5 E). Pałac zbudowany wg projektu arch. Maksymiliana Nitscha w latach 1885-1887 w stylu eklektycznym. Fundatorem pałacu jest Hieronim Lubomirski, który założył również park wg wzorów angielskich.