Στη Ρωσία άρχισαν να δημιουργούνται παράνομοι κύκλοι για τη διάδοση των επαναστατικών ιδεών στην εργατική τάξη, μα και σε όλη την κοινωνία. Τότε εμφανίζεται στην πολιτική σκηνή ο ιδιοφυής επαναστάτης, ο μεγάλος Β. Ι. Λένιν.
Το πρώτο θεωρητικό ζήτημα που έθετε, ήταν το πέρασμα από την προπαγάνδα των θέσεων στη διαφώτιση, χωρίς να μειώνεται η αξία της προπαγάνδισης του επιστημονικού σοσιαλισμού. Ορισμένοι αμφισβήτησαν την εγκαιρότητα και τη σκοπιμότητα αυτού του βήματος του Λένιν. Ελεγαν: "Θα βρει άραγε η σοσιαλιστική διαφώτιση απήχηση στους εργάτες, στους καταπιεσμένους από τη φτώχεια, στη μάζα των αγράμματων, στους πολιτικά υπανάπτυκτους και διαπαιδαγωγημένους στο πνεύμα της πίστης στον Τσάρο που τον έχουν Θεό;"
Στην αρχή πρέπει να εξηγηθούν στους εργάτες, στους αγρότες οι πιο άμεσες και φλέγουσες ανάγκες. Ο Λένιν, ταυτόχρονα, τόνιζε ότι οι διαφωτιστές δεν πρέπει να περιορίζονται στην εξήγηση των οικονομικών μόνο ζητημάτων, αλλά από τις πρώτες κιόλας επαφές πρέπει να αρχίζουν να διαμορφώνουν και πολιτική συνείδηση των εργαζομένων. Μεγάλη σημασία έχει, από την αρχή κιόλας, να μην επιτρέψουν τις αυταπάτες ότι με την οικονομική και μόνο πάλη ενάντια στους εργοστασιάρχες θα μπορέσουν οι εργάτες να απαλλαγούν από την καταπίεση και την εκμετάλλευση.
Γι' αυτό η εργατική τάξη πρέπει να έχει το δικό της πολιτικό κόμμα, τη δικιά της εφημερίδα. Το 1898 ιδρύεται το Σοσιαλιστικό Δημοκρατικό Εργατικό Κόμμα της Ρωσίας (ΣΔΕΚΡ). Η τριμελής όμως ΚΕ που εξελέγη, συνελήφθη από την Ασφάλεια. Οι πυρήνες αυτοί και οι μικρές οργανώσεις, από το 1900, αρχίζουν να προχωρούν για το 2ο Συνέδριο του κόμματος. Ο Λένιν παίρνει δραστήριο μέρος στην οργάνωση και διεξαγωγή του. Στο κόμμα παρουσιάζονται δύο τάσεις:
Η πρώτη τάση: Να περιοριστούν οι οργανώσεις στην οικονομική πάλη και η πολιτική να αφεθεί στα αντιπολιτευόμενα κόμματα (οικονομιστές). Ηταν στην ουσία η ρωσική παραλλαγή εκείνου του ρεύματος στη διεθνή σοσιαλδημοκρατία το οποίο εκπροσωπούσαν τότε, ο Εντουαρντ Μπέρνσταϊν (Γερμανία) και ο Αλεξάντρ Μιλλεράν (Γαλλία), που διαμόρφωσαν το οπορτουνιστικό ρεύμα στο σοσιαλδημοκρατικό κίνημα. Με την πολιτική τους συμπεριφορά και τη θεωρία τους αποπροσανατόλιζαν το προλεταριάτο και το έσπρωχναν στο δρόμο που βόλευε την αστική τάξη.
Η δεύτερη τάση : Αντιπροσωπευόταν από το Λένιν και τους οπαδούς της επαναστατικής σοσιαλδημοκρατίας που προπαγάνδιζαν τη δική τους επαναστατική θεωρία. Για τις ανάγκες αυτής της προπαγάνδας χρειαζόταν η έκδοση μιας εφημερίδας. Το Γενάρη του 1901 εκδόθηκε το πρώτο φύλλο της Ισκρα (Σπίθα).
Το πρόγραμμα του κόμματος, που είχαν επεξεργαστεί οι Λένιν και Πλεχάνοφ, είχε δύο σκέλη. Το μίνιμουμ και το μάξιμουμ.
Το δεύτερο Συνέδριο άρχισε στις 3 του Ιούλη 1903 στις Βρυξέλλες και ολοκληρώθηκε στις 23 Αυγούστου στο Λονδίνο, επειδή το κόμμα ήταν παράνομο.
Το Πρόγραμμα μίνιμουμ έθετε σαν άμεσους στόχους του προλεταριάτου: Την ανατροπή της Τσαρικής απολυταρχίας, την εγκαθίδρυση μιας αστικής δημοκρατίας, την καθιέρωση του 8ωρου. Ακόμα την κατάργηση των κατάλοιπων της φεουδαρχίας στο χωριό (επιστροφή της γης στους καλλιεργητές).
Το μάξιμουμ: Τελικός σκοπός του εργατικού κινήματος στη Ρωσία οριζόταν η σοσιαλιστική επανάσταση της εργατικής τάξης και των συμμάχων της.
Οι οπορτουνιστές ήταν ενάντια στη δικτατορία του προλεταριάτου μια και δεν υπήρχε σε κανένα σοσιαλδημοκρατικό κόμμα της Δύσης. Ο Λένιν, εξηγούσε: Δικτατορία του προλεταριάτου σημαίνει καταστολή της αντίστασης των εκμεταλλευτών, δηλαδή, της μειοψηφίας και υπεράσπιση των συμφερόντων των εκμεταλλευομένων, δηλαδή, της πλειοψηφίας. Δικτατορία του προλεταριάτου δεν εννοείται χωρίς τη στήριξη στην ακατάλυτη συμμαχία της εργατικής τάξης με την αγροτιά και τους άλλους εργαζόμενους.
Στο Συνέδριο συζητήθηκε και ο χαρακτήρας του κόμματος. Το κόμμα δεν είναι μόνο πρωτοπόρο, αλλά και το πιο οργανωμένο τμήμα της εργατικής τάξης. Ο Λένιν έλεγε ότι, όποιος είναι μέλος του κόμματος, πρέπει να παραδέχεται τις καταστατικές αρχές, το πρόγραμμα, να δουλεύει σε μια από τις οργανώσεις, να πληρώνει τις συνδρομές του και να πειθαρχεί στις αποφάσεις του κόμματος. Ο Μάρτοφ αντίθετα είχε την άποψη ότι πρέπει να είναι ανοικτές οι πόρτες, αρκεί κάποιος να παραδέχεται το πρόγραμμα του κόμματος και να δίνει ενίσχυση, ακόμα και αν δεν έχει καμμιά πειθαρχία και δεν ανήκει σε καμμιά οργάνωση.
Η ιστορική σημασία του 2ου Συνεδρίου του ΣΔΕΚΡ είναι ότι αποτέλεσε σημείο στροφής, όχι μόνο για το Ρωσικό, αλλά και για το διεθνές εργατικό κίνημα. Εκεί, ολοκληρώθηκε ουσιαστικά η συνένωση των επαναστατικών μαρξιστικών οργανώσεων και ιδρύθηκε το επαναστατικό Κόμμα Νέου Τύπου το οποίο δεν έθεσε μόνο τον άμεσο στόχο, την ανατροπή του τσαρισμού και την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας, αλλά και τον τελικό σκοπό: Τη σοσιαλιστική επανάσταση και την αντικατάσταση της εξουσίας της αστικής τάξης και των συμμάχων της από την εργατική τάξη και τους δικούς της συμμάχους. Αλλά, το γιγάντιο βήμα προς τα εμπρός συνοδεύτηκε από ορισμένη οπισθοδρόμηση ή όπως έλεγε ο Λένιν, από "δύο βήματα πίσω".
Το πρώτο βήμα προς τα πίσω έγινε αμέσως μετά το Συνέδριο, όταν η μειοψηφία του (μενσεβίκοι) οπαδοί του Μάρτοφ, αρνήθηκε να αναγνωρίσει τα αποτελέσματα των εκλογών και εξαπόλυσε έναν πραγματικό πόλεμο κατά της πλειοψηφίας των μπολσεβίκων, οπαδών του Λένιν.
Το δεύτερο βήμα ήταν λίγο αργότερα, όταν ο Γ. Πλεχάνοφ δεν κράτησε συνεπή στάση και πέρασε με το μέρος των οπορτουνιστών του Μάρτοφ.
Εχουμε δύο οργανωμένες τάσεις μέσα στο ΣΔΕΚΡ, την επαναστατική των μπολσεβίκων, την οπορτουνιστική των μενσεβίκων. Από τότε έμειναν στην ιστορία του επαναστατικού κινήματος στη Ρωσία, τα ονόματα "Μπολσεβίκοι" και "Μενσεβίκοι". Οι μπολσεβίκοι άρχισαν αγώνα για τη σύγκληση του 3ου Συνεδρίου. Ο Λένιν ήθελε να ξεκαθαρίσει το κόμμα από τις οπορτουνιστικές τάσεις ώστε να είναι επαναστατικό. Την περίοδο εκείνη στη Ρωσία, απαιτούσε κάτι τέτιο και η εσωτερική κοινωνική κατάσταση. Η Ρωσία ηττήθηκε στον πόλεμο με την Ιαπωνία. Το κόμμα έπρεπε να είναι πάνοπλο. Ωρίμαζε η λαϊκή επανάσταση του 1905. Οι ιδεολόγοι των άλλων τάξεων επίσπευσαν την επεξεργασία των προγραμμάτων τους και τη δημιουργία δικών τους πολιτικών κομμάτων.
Δημιουργείται η αριστερή πτέρυγα των Ναρότνικων (Λαϊκιστές) οι αυτοαποκαλούμενοι "σοσιαλιστές επαναστάτες", το Κόμμα των Εσσέρων που ακολούθησαν την ιδεολογία των Ναρότνικων και την πολιτική της ατομικής τρομοκρατίας.
Ο Λένιν υποστήριζε πως αυτός ο δρόμος είναι λαθεμένος. Μας μιλούν για αποδιοργάνωση της κυβέρνησης. "Nομίζουμε πως πραγματική αποδιοργάνωση της κυβέρνησης αποτελούν εκείνες και μόνο εκείνες οι περιπτώσεις, όταν οι πλατιές μάζες που οργανώνονται πραγματικά από την ίδια την πάλη, κάνουν την κυβέρνηση να τα χάνει..." 1 . Αλλο κόμμα ήταν το δεξιό των Καντέτων (Συνταγματική Δημοκρατία) και υπήρχαν πλήθος άλλα εθνικιστικά κόμματα στις επαρχίες και στην Υπερκαυκασία, στο Νότο.
------------------------------------
1. Β.Ι. Λένιν: Απαντα, τ. 7, σελ. 58-59.
Το εθνικό πρόβλημα
Η εξέγερση των εργατών, στρατιωτών και αγροτών τον Οκτώβρη 1917