__________________________________________________________________
Fyn soos
’n
vlinder…
Mooi vlinder sieraad van my
tuin,
net soos ’n blom wat swewe,
jy wat in stilte uitbasuin
die skoonheid van die lewe!
• Klik hier
vir 'n ander artikel oor skoenlappers, wat deel is van die reeks
Insek-kaleidoskoop.
___________________________________________________________
AS ’n mens na skoonlappers kyk waar hulle hulle so uitbundig in die nektar van blomme verlustig, lyk hulle mos self ook soos vlieënde blomme. Trouens, daar is min dinge in die skepping wat dié skouspel van patrone en kleure kan ewenaar.
Skoenlappers behoort tot die insekte-orde Lepidoptera,
wat "skubvlerke" beteken. Dié naam is aan hulle gegee omdat hul
vlerke en liggame met uiters klein skubbe bedek is.
Die gekleurde vlerke, met hul oneindige patrone, is
nie net die mooiste nie, maar ook die interessantste dele van die skoenlapper
se liggaam.
Hierdie vier delikate strukture word met ’n stelsel
van dun ribbes of are versterk. Hulle is met omtrent ’n miljoen uiters klein
kleurskubbe beklee, wat mekaar oordek soos teëls op ’n dak.
Die skubbe, wat elkeen uit twintig baie dun plaatjies
of lamellae bestaan, breek die lig soos glasprismas. Hieruit ontstaan die
struktuur-kleure op die vlerke van die skubvlerkiges. Dan kom daar ook nog
pigment-kleure by. Dit is kleurstowwe wat in die skub self aangetref word en
wat die skoenlapper maak uit die kos waarvan hy leef.
Die pragtige ontwerpe op skoenlappervlerke word dus
geskep deur die eweredige verspreiding van die pigment-kleure of deur
straalbreking deur die lamellae.
• BRONNE verskil oor hoeveel soorte motte en skoenlappers daar is, maar dit is waarskynlik ver oor die 100 000. Hulle is meesters van vorm en kleur, illusie en kamoeflering. Om hulle teen roofvyande te beskerm kan baie in ’n oogwink as ’t ware verdwyn -- omdat hulle net so gespikkel soos hul omgewing is en dus feitlik onsigbaar raak.
Sekere skoenlappers kan egter wel ook hul fleurige
vlerke gebruik om juis te adverteer dat hulle ’n waglike reuk of bitter smaak
het. Vyande kan selfs om die bos gelei word met vals kenmerke soos kastige oë
op die vlerke, wat op die oog af nie veel verskil van die regte oë van, sê nou
maar, ’n uil nie. Natuurlik kan daardie vals "kykers" egter nie
werklik kyk nie. Praat van ’n letterlike oëverblindery...
• OOIT
gewonder presies wat die verskil tussen skoenlappers en motte is? Hoewel ’n
mens nie vaste reëls kan neerlê nie, is daar wel sekere basiese verskille.
Ons weet byvoorbeeld skoenlappers is bedags bedrywig,
en motte meestal snags. Dit alleen gee aanleiding tot nog veel meer verskille
tussen hierdie twee soorte vlieënde insekte. Aangesien motte snags vlieg, het
hulle harige voelers omdat hulle die blomme eerder "ruik" as
"sien". Skoenlappers, daarenteen, het voelers wat in ’n knoppie
eindig.
Nagvlieënde motte het oë wat in die donker blink,
terwyl skoenlappers en dagvlieënde motte se oë dit nie kan doen nie.
Skoenlappers sowel as motte is koudbloedig. Dit
beteken hulle moet ’n hittebron van buite gebruik om hul bloed warm te kry
voordat hulle ordentlik kan rondbeweeg. Daarom sal ’n mot sy vlerke vibreer
todat sy spiere warm is voordat hy kan vlieg. ’n Skoenlapper sal in die son sit
om warm te word, ’n Mens sou kon bespiegel dat dit ook die rede is waarom motte
dik, wollerige liggame het, en skoenlappers nie.
Dat motte meestal nagvlieërs is, is ook nie heeltemal
waar nie, want die meeste vlieg teen skemeraand of dagbreek omdat hulle soveel
vyande (soos vlermuise) in die middel van die nag het.
Die meeste motte se vlerke lyk maar dof, in
teenstelling met die skoenlapper s’n wat ’n hele reënboog van kleure het. Die
motte is nie verniet so onopvallend nie. Hulle moet immers goed gekamoefleer
wees wanneer hulle bedags teen boomstamme of tussen blare sit en vir die voels
wegkruip.
Tog is sekere motte, soos Madagaskar se Croesusmot,
ryk aan
kleure, terwyl sekere skoenlappers, soos die
Buisduval-bruintjie, maar vaal diertjies is.
Motte se agtervlerke is wel dikwels helderkleurig.
Dit is om roofvyande af te skrik wanneer die mot senuweeagtig raak en sy vlerke
rondflap.
Dis vir ’n mot veel gemakliker om met uitgespreide
vlerke, soos dié van ’n vliegtuig, te rus. Party soorte kan selfs hul
agtervlerke opfrommel en langs hul liggaam afvou. Só lyk hulle soos ’n grashalm
of ’n takkie.
Skoenlappers is eerder geneig om met gevoude vlerke
te rus, soos ’n skip met die seile in die wind. Al is die bokant van die vlerke
kleurryk, is die onderkant dikwels dof of vaal, met die gevolg dat ’n mens ’n
rustende skoenlapper nie so maklik sal raaksien nie.
Daar is egter wel motsoorte wat hul vlerke soos ’n
skoenlapper s’n vou.
Skoenlappers het nie ’n frenulum soos motte
nie. Dit is ’n toestel wat die voor- en agtervlerke met mekaar verbind wanneer
die insek vlieg. Motte kan in die reël veel vinniger as skoenlappers vlieg, die
bymot byvoorbeeld tot 55 km/h. Sy vlerke is natuurlik ideaal geskik hiervoor en
het ’n heel ander vorm as die groot waaiers van die skoenlappers.
’n Skoenlapper is nie haastig nie en sal rustig van
blom tot blom dartel terwyl hy vreet. ’n Mot sal in ’n reguit lyn vlieg na waar
hy wil wees en ’n entjie van die blom af soos ’n helikopter in die lug bly
hang. Dan sal hy sy lang tong na die blom uitsteek om by die nektar uit te kom.
Motte se tonge is net so lank, indien nie langer nie, as hul eie liggame.
Skoenlappers maak hulle heel gemaklik tuis op ’n blom en vreet rustig op die rand daarvan.
Daar is meer as sewe keer soveel motte as
skoenlappers, dus is die orde Lepidoptera, waartoe hulle behoort,
eintlik ’n mot-orde. [Die woord Lepidoptera is afgelei van twee Griekse
woorde, lepis (’n skub) en pteron (’n vlerk). Die naam
"skubvlerke" is aan hulle gegee omdat hul vlerke en liggame met
uiters klein skubbe bedek is.]
Miskien weet motte meer van hofmakery as
skoenlappers. Hoe ook al, hul vryasies verskil amper hemelsbreed. Skoenlappers
maak goed van die daglig gebruik, die mannetjies en wyfies herken mekaar aan
die patrone en vorms van hul vlerke, asook aan die manier waarop hulle vlieg.
Motte gebruik weer eerder hul reuksintuie, en dis
waar hul harige voelers sommer baie nuttig is. Gedurende die broeityd gee die
wyfie ’n reuk af wat die mannetjies na haar toe lok. Hierdie reuke kan met dié
van ’n lemoen, sjokolade of sigaarbokshout vergelyk word, ’n Mannetjie kan met
sy harige voelers ’n wyfie uitsnuffel wat tot 2 km ver van horn af weg is,
selfs in gebiede waar die lug erg besoedel is!
Die wyfies gebruik hul reuksintuig om die regte plant
te kies waarop hulle hul eiers wil lê. Skoenlapperwyfies het tas-sintuie op hul
pote en "proe" die blare van die plante voordat hulle hul eiers lê.
Dit is nogal ’n belangrike takie, want die ruspers kan net van sekere soorte
plante lewe, anders vrek hulle van die honger.
Nadat die ruspes mooi grootgeword het en gereed is
papies te word, is daar nog ’n onderskeid te bespeur tussen rnotte en
skoenlappers. Motte se ruspers is eerder geneig om hulle met die papievorming
in die grond in te grawe, terwyl party van hulle hulle in ’n kokon van fyn
sydrade toespin. Die meeste larwes van skoenlappers maak hulle weer met sydrade
vas aan ’n tak of boomstam waar die papie bly hang totdat hy as ’n vlinder
ontluik.
Die bekende sywurm is ’n mot-rusper. Hy is al soveel
eeue lank vir sy sy uitgebuit dat die mot sy vermoë om te vlieg verloor het.
Nog ’n motsoort wat in sy larwestadium deur die mens benut word, is die
mopaniewurm, wat gedroog of gebraai geëet word.
Skoenlappers, daarenteen, het nie werklik ’n
"gebruikswaarde" nie. Maar wie sal ontken dat ’n veld of tuin sonder
vlinders maar mistroostig kan lyk? Sekere skoenlappers, soos die Morpho
hecuba cisseis, is trouens so mooi dat hulle as juwele eindig.
• JY HET
NODIG: ’n magneet, ’n groot stuk stywe karton, ’n skuifpeld, kleeflint, ’n vel
papier, kryt of verf, ’n skêr.
1. Teken ’n groterige skoenlapper op die papier en
kleur dit in.
2. Knip die skoenlapper uit.
3. Plak die skuifspeld met kleeflint onderaan die
vlinder vas.
4. Laat die stuk karton skuins staan teenaan ’n paar
boeke.
5. Hou die skoenlapper aan die een kant van die stuk
karton vas en hou die magneet reg daaragter aan die karton se ander kant.
6. Sodra jy die magneet beweeg, beweeg die skoenlapper ook wonderbaarlik oor
die karton.
Hoe werk dit?
Die kragveld om die magneet is sterk genoeg om
dwarsdeur die karton te werk. Dit trek die metaal van die skuifspeld aan, sodat
jy die skoenlapper oor die karton kan trek.
__________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
__________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan