_____________________________________________________

 

Elizabeth I

-- die goue koningin

 

Haar hardvogtige pa, wat die koning was, het haar ma se kop laat afkap. Sy is self nie meer as 'n koningsdogter erken nie, en later het haar bloeddorstige halfsuster haar laat opsluit. Maar Elizabeth Tudor sou uiteindelik met fanfare tot koningin Elizabeth I gekroon word -- die verstote prinsessie wat een van die beroemdste regeerders geword het wat ooit die Engelse kroon gedra het.

 

   Elizabeth I  is gedurig deur 'n streep min­naars agtervolg. Maar, omdat sy besef het 'n huwelik sou die einde van haar be­heer oor die land beteken, het sy nooit getrou nie. Sy het 'n mitiese aura om haarself geskep wat op die Middeleeuse ridderverhale gegrond was. Haar minnaars, wat haar as 'n maagdelike jonkvrou beskou en soos ridders opgetree het, was sowel galant as onderdanig teenoor haar...

_________________________________________________________________

 

DIE oggend van Sondag, 15 Januarie 1559, breek koud en sneeuwit aan in Londen. Maar vandag gaan Engeland een van die hartlikste geleenthede in sy hele geskiedenis beleef -- die kroning van koningin Elizabeth I in die Westminster-abdy.

 

Dis amper soos 'n sprokie. 'n Menigte naaldwerksters, vragryers, tuiemakers en skrynwerkers was weke lank met die voorbereidings besig. Sowat 630 m blou tapytstof is aangekoop vir die optog deur die abdy, en die kostuums vir die koningin se personeel kos byna tienduisend pond.

 

Die kroningsoptog is gister, Saterdag die veertiende, gehou. Elizabeth het in 'n goue draagstoel gesit wat deur twee muile, ook in goud gedrapeer, gedra is. Die optog het van die Londense Tower (ja, dis tog die korrekte vertaling van die Tower of London) na Westminster beweeg.

 

Op haar kop was 'n prinseskroon. Haar rok was so styf van die goue versiersels dat dit glo soos 'n harnas uitgestaan het. Sy is gevolg deur 'n kavalkade van sowat duisend ruiters, en aan weerskante van haar was talle opgesmukte lakeie.

 

Langs die strate van Londen het die juigende skares hul vorstin met goeie wense, gebede en tere woorde oorlaai en tekens van toegeneentheid met hul hande gemaak. Trompette is geblaas en mense het met wyn die heildronk op hul koningin se gesondheid gedrink.

 

Elizabeth het na elkeen wat met haar gepraat het, geluister en hom geantwoord... wys genoeg om die gewone mense se steun te win.

 

En nou, vandag, word sy met glans en glorie in die abdy gekroon. Toe sy aan haar volk voorgestel word, bulder die skares hul goed­keuring, en orrels, trompette, tromme, fluite en klokke gaan so luid te kere dat dit, volgens een skrywer van hierdie tyd, klink asof die wêreld vergaan. Hierna gaan die optog na die Paleis van Westminster vir 'n lang feesmaal.

 

Só begin die lang en emosionele verhouding tussen Elizabeth I en die Engelse volk. Maar die lewe was nie altyd so voorspoedig vir Elizabeth nie. Haar jeugjare is deur die een tragiese gebeurtenis ná die ander gekenmerk.

 

Jeugjare

 

   ELIZABETH is op 7 September 1533 in die Greenwich-paleis gebore. Sy was die dogter van koning Henry VIII van Engeland. Haar ma, Anne Boleyn, was Henry se tweede vrou.

 

Hy was meer as twintig jaar getroud met Catherine van Aragon. Dié het slegs vir hom 'n dogter, Mary, geskenk. Henry wou bitter graag 'n seun hê, en toe Catherine se vrugbare jare byna verby was, het Henry van die Rooms-Katolieke Kerk weggebreek, van haar geskei en met Anne Boleyn getrou.

 

Toe Anne swanger word, het dokters en astroloë Henry verseker dat sy ongebore kind 'n seun is. Hy was verbysterd toe Elizabeth gebore is en het geweier om haar doop by te woon.

 

Die klein prinsessie is aan een van die bediendes toegewys en in 'n huis op die platteland grootgemaak waar sy min van haar ouers gesien het. Anne het wel kort daarna 'n seun verwag, maar daar was 'n miskraam en haar man het haar verwerp.

 

Toe Elizabeth omtrent twee en 'n halwe jaar oud was, is Anne op bevel van Henry in die Londense Tower onthoof -- kwansuis weens owerspel en hoogverraad.

 

Net die volgende dag is Henry met sy derde vrou, Jane Seymour, getroud. Elizabeth is tot 'n buite-egtelike kind verklaar, die titel van prinses ontneem, baie van haar bediendes is afgedank en haar toelaag is verminder. Al was sy so jonk sou sy opgemerk het: "How haps it? Yesterday my Lady Princess, today but my Lady Elizabeth?"

 

Jane het op 12 Oktober 1537 die lewe aan 'n seun, Edward, geskenk en is kort daarna oorlede. Die twee moederlose kinders het saam grootgeword en hegte vriende geword. Hulle was albei hoogs intelligent en het uitstekende onderrig ontvang.

 

Toe hy maar net sewe was, het Edward hom met die skryf van Latynse gedigte onderskei. Elizabeth was self 'n knap Latyn-student en het Italiaans vlot gepraat. Sy het moderne en antieke tale bestudeer, asook godsdiens, geskiedenis, aardrykskunde, wis­kunde, wetenskap en musiek. Een van haar onderwysers het opgemerk dat sy die gawes van "skoonheid, statuur, verstandig­heid en arbeidsaamheid" gehad het.

 

Die  hoogadellike jong meisie het ook van oefeninge gehou en was selde siek. Haar halfbroer, daarenteen, was 'n swak en olike kind.

 

Intussen het Henry nog drie keer  getrou, maar nie weer pa geword nie. Hy is in Januarie 1547 oorlede toe Elizabeth maar net dertien was. Hoewel sy en Edward hul pa net 'n paar keer gesien het, was hy steeds vir hulle die koning. Toe hulle hoor dat hulle wees is,  het hulle aan mekaar vasgeklou en gehuil.

 

Henry se testament het bepaal dat Edward die troon moes bestyg. Mary, en dan Elizabeth, was die volgende op die opvolgingslys. Die seun is tot koning Edward VI gekroon en onder die voogdyskap van Edward Seymour, graaf van Hertford, geplaas. Elizabeth is aan Henry se laaste vrou, Catherine Parr, se sorg toevertrou.

 

Dit was geen maklike tyd vir die twee kinders nie. Verskeie mense het Edward probeer onttroon, terwyl Elizabeth by beweerde verraad betrek is (maar tog van alle blaam onthef is).

 

Maar die ondervinding was ook goed vir Elizabeth, want in die ses jaar toe haar halfbroer regeer het, het sy haar waardevolste les geleer -- hoe om in die gevaarlike politieke wêreld te oorleef.

 

Mary die Bloedige

 

NÁ Edward se dood in 1553 is Elizabeth se halfsuster, Mary Tudor (Mary I), tot koningin Mary gekroon. Mary se ma, Catherine van Aragon, was 'n vurige Katoliek en het haar dogter natuurlik ook Rooms grootgemaak. Elizabeth, daarenteen, het Protestants grootgeword.

 

Baie mense was bang dat koningin Mary sou probeer om die Engelse staatskerk Katoliek te maak. Daar was talle komplotte om haar te onttroon, en Elizabeth, wat besef het dat sy maklik as 'n verraaier gebrandmerk kon word, het groot moeite gedoen om Mary ter wille te wees sonder om die steun van die Protestante te verloor.

 

Toe Mary besluit om met Philip II van Spanje te trou, was die Engelse met afgryse vervul. Spanje was 'n Katolieke land. Wat meer sê, hulle was bang dat hulle betrokke sou raak by daardie land se duur oorloë teen Frankryk en maar net 'n druppel in die oseaan van die Spaanse dominium sou word.

 

In Januarie 1554 het 'n groep rebelle onder sir Thomas Wyatt Londen binnegemarsjeer met die doel om Mary te onttroon en Elizabeth koningin te maak. Maar die rebellie is onderdruk en die rebelle teregggestel.

 

Mary het vermoed dat Elizabeth by die rebellie betrokke was en haar in die Londense Tower laat opsluit en ondervra. Geen getuienis kon teen haar gevind word nie, en sy is na 'n trekkerige herehuis in Woodstock, naby Oxford, verban. (Ná Mary se troue is sy toegelaat om na die Hatfield-paleis terug te keer.)

 

Die laaste jare van Mary se heerskappy is gekenmerk deur die wrede vervolging van Protestante wat geweier het om Katolieke te word. Hulle is in die openbaar op die brandstapel verbrand om as voorbeeld vir ander te dien. Mense het haar verafsku en haar die bynaam "Bloody Mary" (Mary die Bloedige) gegee.

 

Philip is terug Spanje toe en het sy vrou haar eie gang laat gaan. Soos die Engelse gevrees het, het hy hulle by die oorlogvoering betrek en veroorsaak dat hulle Calais, hul enigste oorsese gebied, verloor het.

 

Mary het baie siek geword en 'n jaar later, op 17 November 1558, is sy as 'n bitter, kinderlose vrou oorlede. Die Engelse volk, wat nou al geruime tyd hul hoop op die 25-jarige Protes­tantse Elizabeth gevestig het, het haar die­selfde dag tot koningin verklaar. Twee maande later is sy tot koningin Elizabeth I gekroon.

 

Die Elizabethaanse tyd

 

   DAAR is min koninginne -- of konings -- wie se bewind so glorieryk was dat hul naam aan daardie tydperk gegee is. Koningin Elizabeth I het eers Engeland se ekonomie herstel en haar land toe deur 'n goue eeu gelei. Die tyd waarin sy die koningin was, word die Elizabethaanse tyd genoem.

 

Van haar ma, Anne, het Elizabeth omsigtigheid, slimmigheid en 'n skerp tong geërf.

 

Van haar pa, Henry VIII, het sy -- benewens haar goudrooi hare en olyfkleurige gelaatskleur -- haar energie, dryfkrag, vertroue, intelligensie, vasbeslotenheid, ydelheid en trots gekry.

 

Al hierdie eienskappe sou haar help in die haas onmoontlike taak om koningin te wees in 'n tyd toe vroue as die mans se mindere beskou is.

 

Maar Elizabeth het haar uit­muntend van haar taak gekwyt. Sy het haar land deur een van sy mees glorieryke tydperke gelei en een van die mees geliefde koninginne geword wat Engeland ooit gehad het.

 

Haar eerste take, toe sy die bewind oorgeneem het, was om 'n sterk en doeltreffende regering saam te stel, die oorlog teen Frankryk te beëindig, haar land se sukkelende ekonomie te herstel en die Protestantse Kerk te bestendig sonder om die Katolieke die harnas in te jaag.

 

Om dit te kon regkry het sy bekwame en betroubare raadgewers om haar versamel. Haar belangrikste keuse was miskien William Cecil, 'n wyse en bedrewe regsgeleerde en diplomaat, wat sy as Hoofsekretaris en 'n lid van haar Raad aangestel het. Cecil sou feitlik die hele tyd tydens haar bewind in haar diens bly.

 

Op 2 April 1559 is die vredes­verdrag van Cateau-Cambresis onderteken, wat die duur oorlog teen Frankryk beëindig het.

 

Elizabeth het daarop haar land se ekonomie begin regruk. Die silwermunte is tot hul ware metaalwaarde herstel en staatsuitgawes (en daarmee saam inflasie en skuld) is beteuel. Die vestiging van nywerhede en nuwe ambagte is aangeprys sodat daar vir meer mense werk kon wees.

 

Elizabeth het geleidelik die Anglikaanse geloof herstel en die land onder 'n volksgodsdiens probeer verenig wat selfs vir die ekstremiste aanvaarbaar sou wees. Sy en William Cecil het versigtig en tegemoetkomend opgetree. Sy het verskeie wette bekragtig, waaronder een wat die Anglikaanse Kerk as die staats­kerk hervestig het waarvan sy die hoof was -- soos haar pa destyds.

 

Nog 'n wet het 'n nuwe weergawe goedgekeur van koning Edward se Gebedeboek van 1552, wat 'n paar veranderings ingesluit het om die Katolieke ter wille te wees.

 

Mary, Koningin van die Skotte

 

   DAAR was sekere mense wat gevoel het dat Henry VIII se regmatige troonopvolger nie Elizabeth I was nie, maar Mary Stuart, koningin van Skotland, 'n Katoliek en 'n kleinkind van Henry VII.

 

Ná 'n skandalige verlede was Mary se Skotse onderdane so omgekrap dat sy in 1567 gedwing is om te abdikeer en na Engeland te vlug. As 'n vurige Katoliek en die volgende erfgenaam van die Engelse troon, het haar teenwoordigheid mense ongemaklik laat voel.

 

Mary was sowat twintig jaar lank onder bewaking in Engeland. Nogtans het sy Katolieke ondersteuners om haar vergader en die vrede in Engeland bedreig. Daar was verskeie sameswerings teen Eli­zabeth, maar hulle het almal misluk.

 

Die Engelse parlement het Mary 'n "monsteragtige en reusagtige draak" genoem en gevra dat sy tereggestel word. Maar Elizabeth was huiwerig om te gelas dat 'n eie familielid doodgemaak moes word.

 

Maar in 1586 word Mary tog aangekla en verhoor weens haar deelname aan nog 'n sameswering en aan verraad skuldig be­vind. Die Engelse koningin het oplaas haar niggie se doodvonnis onderteken. Mary is 'n week later tereggestel.

 

Spaanse armada

 

   "EK WEET ek het die liggaam van 'n swak en kragtelose vrou, maar ek het die hart en krop van 'n koning, en 'n koning van Enge­land daarby, en dis vir my veragtelik dat... enige prins van Europa dit kan durf waag om die grense van my koninkryk binne te dring."

 

Spanje staan op die punt om Engeland binne te val, en konin­gin Elizabeth I lewer haar beroemde rede voor haar troepe op die oewers van die Teems. Die groot hoogtepunt van Elizabeth se heerskappy is ophande.

 

Sy is van nature geen oorlogsugtige vrou nie. Meer as enigiets anders begeer sy dat Engeland " 'n vreedsame, stil, goed geor­dende staat en koninkryk" moet wees. Maar in 1588 raak 'n oorlog teen Spanje onvermydelik. Watter gebeurtenisse het tot die koningin se toespraak gelei?

 

Die verhouding tussen Eliza­beth I en Philip II van Spanje was maar altyd gespanne. Verskeie gebeurtenisse in die middel van die jare tagtig het sake vererger. In 1585 het Elizabeth troepe en geld gestuur om die Protestante in Nederland te help in hul stryd om hulle van die Spaanse heerskap­py te bevry.

 

Sy het ook avonturiers en ontdekkingsreisigers soos sir Walter Raleigh en sir Francis Drake aangemoedig om Spaanse handelskepe te plunder en die buit na Engeland terug te bring. Wat meer sê, sy het hulle toegelaat om na die Nuwe Wêreld te vaar om skatte te soek -- 'n gebied wat die Spanjaarde as alleenbesit beskou het.

 

Die laaste druppel wat die dam laat bars het, was Mary Stuart se teregstelling, wat Philip se kom­plot verydel het om Elizabeth se heerskappy te beëindig. Philip het gereageer deur 'n groot armada (oorlogsvloot) van Spaanse skepe byeen te bring om Enge­land binne te val.

 

Een nag, voordat hulle vertrek het, het Drake die Spaanse hawe Cadiz binnegesluip en dertig Spaanse skepe vernietig. Die vasberade armada het nogtans in Julie 1588 uit Lissabon gevaar.

 

Dit het uit 130 skepe bestaan, met 'n leër van 20 000 soldate aan boord. Maar die Engelse matrose was hoogs bedrewe en hul skepe was beter. Boonop het die Engelse, Protestante sowel as Katolieke, geld byeengebring en manskappe verskaf om die vyand te beveg.

 

Die Spaanse vloot wou van Portugal af in die Engelse Kanaal opvaar, hulle by troepe onder die hertog van Parma, Philip se regent van Nederland, aansluit en dan Engeland binneval. Maar Drake het hierdie planne gedwarsboom toe hy die Spaanse vloot in die Kanaal op agtervolg en verhinder het dat hulle en die troepe van Nederland bymekaarkom. Die armada het na Calais ontsnap, maar hier is hulle deur Engelse vuurskepe aangeval.

 

Die Spanjaarde het besluit om terug te keer Spanje toe deur noord van Skotland te vaar. Die meeste van die skepe het in verskriklike storms vergaan en baie min soldate het uiteindelik tuis gekom. Spanje se aansien is 'n lelike knou toegedien.

 

Die oorwinning oor die Span­jaarde is oor drie dae gevier en daar was 'n spesiale dankseggingsdiens in die St. Paulus-katedraal. Die 55-jarige Elizabeth was meer gelief as ooit.

 

'n Nuwe optimisme

 

   ELIZABETH se heerskappy het 'n goue eeu vir Engeland ingelui. Die 44 jaar van betreklike vrede wat sy geskep het, en die nuwe idees van die Renaissance en Hervorming, het Engelse geleerdes, kunstenaars, musici en ontdekkers laat gedy.

 

Die Engelse letterkunde het hom veral onderskei. Francis Bacon het sy Essays saamgestel; Christopher Marlowe het The Tragical History of Doctor Faustus geskryf en opgevoer; Edmund Spencer het sy epiese gedig The Faerie Queen geskryf; en William Shakespeare het vir van die wêreld se grootste gedigte en dramas gesorg.

 

Musiek, drama, die digkuns en argitektuur het floreer en ál meer mense het leer dans, ge­digte skryf en musiekinstrumente bespeel.

 

Die ontdekkingstogte van Walter Raleigh en Francis Drake het die Engelse staatskas verryk en handel en voorspoed vir Enge­land gebring.

 

Maar namate Elizabeth ouer geword het, het die son oor die goue eeu begin sak. Daar was opstande in Ierland en die Spanjaarde het gedreig om die bewind daar oor te neem. Die graaf van Essex, 'n aantreklike jong man wat sy besig was om as haar nuwe Hoofsekeretaris op te lei, het teen Elizabeth saamgesweer (en misluk). Daar was probleme in die parlement oor die heerser se monopolie op internasionale han­del.

 

Mettertyd het sy treurig, ruste­loos en humeurig geraak en minder in staatsake belang ge­stel.

 

Sy het deurentyd geweier om haar troonopvolger aan te wys. Die dag voor haar dood het sy aangedui dat haar familielid koning James VI van Skotland, die Protestantse seun van Mary, Koningin van die Skotte, die volgende koning moes wees.

 

Vroeg die volgende môre, op 23 Maart 1603, is sy in die ouderdom van 69 jaar in die Richmond-paleis in haar slaap oorlede. 'n Skrywer van daardie tyd het haar laaste oomblikke só beskryf:

 

"Vanoggend omstreeks drie­uur het haar Majesteit ontslaap, sag soos 'n lam, gemaklik soos 'n ryp appel wat van 'n boom afval... en ek twyfel nie dat sy in ewige vreugdes verkeer onder die koninklike heiliges in die hemel nie."

 

_____________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

_____________________________________________________

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan