Op hierdie bladsy:
FABELS EN SPROKIES,
FARADAY (Michael),
FRANSE REVOLUSIE
__________________________________________________________________
FABELS EN SPROKIES
'N SPROKIE is 'n eenvoudige, kinderlike vertelling
oor mense en fantastiese wesens soos feë, hekse, monsters, aardmannetjies en
kabouters. 'n Fabel is 'n kortverhaal, dikwels met 'n sedeles, waarin menslike
gebreke en deugde deur diere uitgebeeld word.
Die bekendste fabels is geskryf deur die Griekse
digter Aesopus (sesde eeu vC), die Romeinse skrywer Phaedrus (omstreeks 20 vC -
50 nC) en die Franse skrywer Jean de la Fontaine (1621 - 1695).
Vier beroemde sprokieskrywers was die Fransman Charles Perrault (1628 - 1703), die Duitse broers Jacob Grimm (1785 - 1863) en Wilhelm Grimm (1786 - 1859), die Deen Hans Christian Andersen (1805 - 1875) en die Engelsman Lewis Carroll (skuilnaam van Charles Dodgson, 1832 - 1898). Sekere sprokies het blykbaar lank reeds as oorgelewerde vertellings bestaan voordat skrywers soos Perrault en die broers Grimm hulle opgeteken het.
Onder die bekendste fabels en sprokies is Die vos
en die druiwe, 'n fabel deur Aesopus, Aspoestertjie, 'n oorgelewerde
sprokie opgeteken deur Charles Perrault, Sneeuwitjie, 'n oorgelewerde
sprokie opgeteken deur die broers Grimm, Rooikappie, 'n oorgelewerde
sprokie opgeteken deur Charles Perrault, Die avonture van Pinocchio
(deur C. Collodi) en Die drie varkies.
Hoe het sprokies ontstaan? Party mense meen dat hulle
te voorskyn kom uit die kind se wense. Die oorwinnings van Klein Duimpie is die
oorwinnings waarna die swak kind self verlang. Die ''bose reuse'' is die baie
grootmense wat soms so lastig in die kind se wêreld kan wees. Die ''goeie feë''
is die grootmense wat hom liefhet en hom vertroetel...
__________________________________________________________________
FARADAY,
MICHAEL (1791-1867)
BAIE dankie, Faraday, kan 'n mens
tereg sê -- as jy die wêreld om jou met al dié man se nalatenskappe bekyk. Die
elektriese motor, die dinamo, elektrisiteit in die huis... dit en nog meer het
ons aan Michael Faraday se besonderse genialiteit te danke.
Hierdie begaafde Britse fisikus en
chemikus het uit die werkersklas gekom en hom as die voorste eksperimentele
wetenskaplike van sy tyd gevestig.
Michael Faraday is op 22 September 1791
in Newington, Surrey, naby Londen,
gebore. Sy pa, James, was 'n grofsmid. Die gesin was arm, maar baie godvrugtig.
Michael het elementêre onderrig
ontvang, maar moes op dertien die skool verlaat en uitspring om geld te
verdien.
Hy het vir 'n plaaslike
boekhandelaar koerante afgelewer en is 'n jaar later as vakleerling vir
boekhandel en boekbindery in Londen aangestel.
In sy vakleerlingtyd het Faraday
baie boeke gelees en lesings oor die natuurkunde bygewoon. Hy het toe ook na 'n
reeks lesings deur die Engelse skeikundige sir Humphry Davy gaan luister. Hy
was so besiel dat hy vir Davy geskryf het dat hy hom graag aan die wetenskap
wou toewy.
Davy het die 21-jarige Faraday as sy
assistent by die Royal Institution in Londen aangestel -- en die twee het
lewenslange vriende geword.
In sy laboratorium by die Royal
Institution het Faraday hom met hart en siel aan navorsing gewy. Dit het gelyk
of daar geen einde aan al sy proefnemings was nie.
Hy het die beginsel van die
elektriese motor uitgevind en 'n eenvoudige model van een gebou; hy het
verskeie gasse, waaronder chloor, in vloeistowwe omgeskep; hy het met die
diffusie van gasse geëksperimenteer; hy het benseen geïsoleer; en hy het nuwe
soorte lense uitgevind.
Faraday het op 12 June 1821 met
Sarah Barnard getrou. Sy was warm en sjarmant en die volmaakte vrou vir hom.
Hulle het geen eie kinders gehad nie en hul nefies en niggies met hul
toegeneentheid oorlaai. Faraday het dikwels hierdie gretige jong gehoor met
wetenskaplike proefnemings vermaak.
Faraday word beskryf as "die
vader van die kommersieel praktiese opwekking van elektrisiteit" -- dog 'n
mens kan maar net wonder wat dié man self oor só 'n mondvol sou gesê het.
Hoewel hy met sy werk 'n menigte uitvindsels moontlik gemaak het, het hy nie in
die kommersiële ontwikkeling van sy bevindings belang gestel nie -- selfs nie
eens in die geld wat dit vir hom gegenereer het nie.
Sy enigste ware belangstelling was
om die natuur se verborge wette te ontrafel.
In 1823 is Faraday tot lid van die
Royal Society verkies, en in 1825 was hy hoof van die laboratorium. In 1833 het
hy professor in skeikunde aan die Royal Institution geword. Hy was 'n gewilde
en lewendige dosent, en elke Kersfees het hy wetenskaplike lesings vir kinders
gehou. Die beroemdste hiervan was "Die Chemiese Geskiedenis van 'n
Kers".
Maar dit was op die gebiede van
elektrisiteit en magnetisme dat Faraday hom uitmuntend onderskei het. Hy het
agtergekom dat, wanneer 'n magneet in 'n rol koperdraad beweeg word, 'n
elektriese stroom in die draad opgewek word -- en só die beginsel van
elektromagnetiese induksie ontdek. Vandag word die magdom van elektrisiteit van
die wêreld opgewek deur magnete in spoele te laat tol.
Die
Amerikaanse fisikus Joseph Henry het weliswaar kort voor Faraday induksie ontdek,
dog hy het nie sy bevindings gepubliseer nie. Hoe ook al, hoe totaal anders sou
die wêreld nie vandag sonder hierdie epiese ontdekking van kragopwekking gelyk
het nie!
Faraday se navorsing oor elektrolise
het tot sy twee Wette van Elektrolise gelei en die grondslag van baie latere
uitvindings gevorm. Belangrike uitvloeisels was die grootskaalse kommersiële
aanwending van elektrochemie in die affinering van metale en in die
vervaardiging van bytsoda en gasse.
In 1857 is 'n afvaardiging gestuur
om Faraday die voorsitterskap van die Royal Society aan te bied. In die eerste
helfte van die negentiende eeu was daar 'n sterk gevoel dat die wetenskap in
Engeland op die afdraande was. Faraday het egter gevoel dat hy veels te oud vir
die pos was en het die aanbod nie aanvaar nie.
Trouens,
die man het so min in wêreldlike verering belang gestel dat hy selfs geweier
het om tot ridder geslaan te word.
Faraday se proewe beslaan 'n
ellelange lys. Hy het veertig jaar in die Royal Institution gebly. In 1858 het
koningin Victoria, op versoek van Albert, die prinsgemaal, 'n huisie in Hampton
Court tot sy beskikking gestel. Hier het hy gewoon tot sy dood op 25 Augustus
1867.
__________________________________________________________________
FRANSE REVOLUSIE
TOE koning Lodewyk XVI in 1774 die Franse troon
bestyg, moet hy 'n finansiële krisis die hoof bied: die geestelikes en die adel
is vrygestel van belasting, wat die volle las oorlaat aan die middelklas en
landvolk, wat op gelyke regte aandring. Uit hierdie ontevredenheid ontstaan 'n
sosiale en politieke omwenteling. Dit lei Frankryk van 'n absolute monargie na
'n grondwetlike regering (1789), 'n republiek (1792) en die diktatuur van
Napoleon (1799).
Op 26 Augustus 1789 keur die Grondwetlike Vergadering
die Deklarasie vir Menseregte goed, wat verklaar dat alle burgers regtens gelyk
is. (In 'n absolute monargie is die koning, of keiser, die alleenheerser. In 'n
republiek, onder 'n president, stem al die burgers sodat hulle
verteenwoordiging in die besluitnemingsproses kan kry. 'n Diktatuur staan onder
'n diktator, 'n gesaghebber met onbeperkte mag.)
Hier is sekere datums in die verloop van die Franse
Revolusie:
Mei 1789: State-Generaal (parlement) kom byeen.
Julie 1789: Bastille (tronkkasteel in Parys) word
oorgeneem.
Augustus 1789: Deklarasie vir Menseregte.
September 1792: Monargie kom tot 'n val.
Januarie 1793: Lodewyk XVI sterf onder guillotine.
Maart 1793: Opstande in Vandea.
September 1793: Skrikbewind begin.
Julie 1794: Robespierre (verantwoordelik vir veel van
die bloedvergieting) kom tot 'n val.
November 1795: Begin van die Direktoraat ('n nuwe
administrasie).
November 1799: Napoleon neem bewind oor en Franse
Revolusie word beëindig.
Die oorname van die Bastille was 'n uiters belangrike
gebeurtenis in die revolusie. Die mense van Parys rebelleer en beset die stad.
Op 14 Julie 1789 neem hulle die Bastille oor, 'n tronkkasteel waarin die koning
se vyande sonder verhoor aangehou is.
Die guillotine (valbyl) was 'n skrikwekkende teregstellingsvoorwerp uit daardie tyd. In Junie 1791 probeer koning Lodewyk XVI ontsnap, maar hy word herken en teruggebring na Parys, waar hy in September gedwing word om die nuwe grondwet te onderteken. Die koning word ter dood veroordeel en op 21 Januarie 1793 onthoof. Dieselfde lot tref koningin Marie Antoinette op 16 Oktober 1793.
Die hele gees van die revolusie is opgesom in die
slagspreuk Vryheid, Gelykheid en Broederskap. Die Franse Revolusie het
'n uitwerking oor die hele Europa gehad en die weg tot demokrasie aangedui. Dit
het ook die misvatting uit die weg geruim dat die rykes daar is om die armes te
onderdruk.
__________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
__________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan