____________________________________________________________________________
Ons wonderlike plante (5): Geslagtelike
voortplanting
Oor
blomme, bye
en ander
bestuiwers
Alles in die natuur pas soos 'n legkaart volmaak inmekaar. Die lang, dun snawel van, sê, die suikerbekkie met sy oranjegeel onderbaadjie pas byvoorbeeld presies in die nou pypie van die Albertinia-heide. Die suikerbekkie
"betaal" vir die nektar deur korreltjies stuifmeel van die een blom na die ander te versprei. Bestuiwing is dus beslis nie net die bye en die wind se werk
nie...
___________________________________________________________________________
A-A-A-TSJOE! Gesondheid! Dis weer daardie tyd van die jaar. Die wêreld
lyk verruklik van die tere lenteblomme en oral koer verliefdes en duiwe om
mekaar. Net arme jy is erg miserabel, want dis stuifmeeltyd -- en jy's 'n
hooikoorslyer.
Mense wat nie aan hooikoors ly nie,
dink partykeer jy sit aan. Want niemand kan die miljoene stuifmeeldeeltjies
sien wat heen en weer in die lug vlieg nie.
Ag, nou ja, snuit maar die neus en
hou uit. Jy ly vir 'n goeie doel. Blomme is nie net vir die mooi nie. Hulle is
die voortplantingsorgane van plante, en sonder ons groen vriende kan ons en
alle ander lewende skepsels nie bestaan nie.
Deur die eeue heen was blomme nog altyd die boodskappers van liefde. En soos die mens maar is, het dit
'n groot geldmaakstorie geword. Skoonheidshuise gebruik tonne der tonne
blomblare vir olies en ekstrakte vir allerlei mooimaaksalwe en parfuum.
Ook die dierewêreld hou van blomme.
'n Mens weet nou nie of hulle ook kykgenot uit blomme put nie, maar hulle
geniet dit beslis om hul mae se ontwil. Baie insekte, skoenlappers en voëls
lewe van die stuifmeel, nektar en olie van blomme. Dan praat 'n mens nie eens
van die gulsige kewers wat 'n hap hier en 'n hap daar uit blomblare vat nie.
Insekte gebruik ook die harsdeeltjies van blomme as boumateriaal.
Maar dit is alles bysaak. Die hoofdoel van blomme is om sade voort te bring, wat weer in nuwe plante
ontkiem. Omdat die sade binne-in die blomme is, word blomplante bedeksadiges
genoem. Hul geleerde naam is angiosperme.
Blomme doen hul voortplantingstaak
so goed dat hulle vandag die mees wydverspreide en veelsoortige groep plante
op aarde is.
•
GEEN twee blomsoorte is dieselfde nie. Party se blomblare vorm 'n
riffelrokkie, ander se rande is geskulp of glad of groei ineen om 'n kelk,
koppie of pypie te vorm. Sommige blomme is manlik, ander vroulik, en ander weer
tweeslagtig.
Hierdie skynbaar oneindige
verskeidenheid maak blomme natuurlik 'n baie interessante studieveld. Maar ons
kan tog 'n paar veralgemenings maak.
Plantgroepe word hoofsaaklik op
grond van die rangskikking van die blomdele geklassifiseer. Ons gaan die bou
van 'n "tipiese" tweesaadlobbige blomplant van nader bekyk.
('n Mens kan nie sommer op die oog
af vir seker weet of 'n blomplant eensaadlobbig of tweesaadlobbig is nie, want
die saadknoppe is in die vrugbeginsel weggesteek. Maar tweesaadlobbiges se blomblare
en ander -dele kom gewoonlik in groepe van vier of vyf, of veelvoude hiervan,
voor. Die eensaadlobbiges s'n kom meestal in drieë of veelvoude hiervan voor.)
Voordat die blom sy mooi blomblare
ontvou, is die knop toegevou in groen kelkblare. Die kelkblare saam word
die blomkelk genoem.
Die blomblare
wat uit die blomkelk spruit, is gewoonlik geurig en kleurryk om insekte en
ander bestuiwers te lok. Die blomblare saam word die kroon genoem. By
party blomme soos tulpe lyk die kelk- en blomblare eenders en dan praat ons van
hulle as blomdekblare.
Die blomkelk en kroon word saam die blomdek
of periant genoem.
As jy in 'n blom se kelk kyk, sal jy
'n paar regop draadjies sien. Dit is die meeldrade, die manlike deel van
die blom. Die draadjie self word die helmdraad genoem en die
stuifmeelknoppie bo-op die helmknop.
Reg in die middel van die meeldrade
staan een of meer steeltjies. Hulle vorm deel van die stamper, die
vroulike deel van die blom. Die steeltjie
word die styl genoem, en op die styl is 'n knoppie wat die stempel
genoem word. Die stempel is daar om die stuifmeel van die manlike meeldrade op
te vang. Aan die onderpunt van die styl (jy kan dit net sien as jy 'n blom
versigtig oopmaak) is die vrugbeginsel waarin die saadknoppe is.
• DIE besige by is een van beste bestuiwers
in die insektewêreld, maar daar is natuurlik ook ander bestuiwers, asook heel
uiteenlopende maniere van bestuiwing.
Bestuiwing vind plaas wanneer die
stuifmeel van die manlike voortplantingsorgane (meeldrade) na die vroulike deel
(die stamper) oorgedra word.
Bestuiwing kan op verskillende
maniere geskied. Sommige blomme bevat manlike sowel as die vroulike dele en kan hulself bestuif. Hierdie blomme is tweeslagtig.
Een- én tweeslagtige blomme groei soms
aan dieselfde plant. In dié geval wil die natuur dubbel seker maak dat die
plant sal voortbestaan.
Eenslagtige vroulike blomme moet
deur die stuifmeel van ander blomme bevrug word. Dit staan bekend as
kruisbestuiwing. Soms "reis" die stuifmeel net 'n klein entjie
voordat dit 'n blom bevrug, maar dit kan ook 'n lang, ingewikkelde roete volg.
Sommige blomplante maak op die wind
staat om die stuifmeel te versprei. Daar is ook dié wat reëndruppels of
waterstrome vir bestuiwing gebruik. Die meeste is egter van insekte, voëls en
ander diere afhanklik.
Plante wat deur wind bestuif word,
het gewoonlik geen spesiale lokmiddels nie. Hulle het dikwels geen nektar nie
en hul blomme is klein en sonder geur.
By manlike blomme word die
helmknoppe waarin die stuifmeel vervaardig word, gewoonlik op lang helmdrade
bokant die blomkelk uitgestoot sodat die geringste briesie die stuifmeel kan
versprei. Die stempels van vroulike blomme is weer bedek met haartjies of 'n
klewerige stof om die stuifmeel op te vang.
Stuifmeel bestaan uit talle piepklein
korrels wat kilometers ver gewaai kan word. Omdat windbestuiwing maar 'n
onsekere manier van voortplanting is, word baie groot hoeveelhede stuifmeel
geproduseer. Jy sien soms selfs 'n hele sypaadjie wat met stuifmeel bestuif is.
'n Klein groepie plante wat in of
naby water groei, span die water in vir bestuiwing. Sommige waterplante laat
piepklein manlike blommetjies onder die water vry. Dit styg boontoe en dryf op
die water -- en bestuif hopelik vroulike blomme op hul pad na die see.
Ander laat bloot hul stuifmeel op
die water val, van waar die strominge dit verder versprei.
Dat dit loon om te adverteer, het
blomme al lankal agtergekom. Met allerlei kleure en geure, vorms en patrone lok
hulle insekte nader. Dié moet natuurlik iets kry om die besoek die moeite werd
te maak -- en dis kos.
Baie blomme het allerlei strepies en
kolle in die kelk. Dit staan bekend as heuningwysers en lei die insekte na die
nektar- en stuifmeel-spens.
Proefnemings het getoon dat reuk die
beste lokmiddel is -- maar dis iets wat vroue hulle lankal kon vertel het. Nie
dat die reuke altyd aangenaam vir die mens se neus is nie -- in tropiese dele
ruik sommige plante nes vrot vleis, maar sekere vlieë is dol daaroor.
Ander plante, veral orgideë, gaan 'n
stappie verder -- hulle vermom hulle soos insekte. Onder die indruk dat dit
moontlik 'n maat is, besoek die insek die blom. Voordat hy sy fout besef, het stuifmeelkorreltjies al aan sy harige lyfie
vasgeklou, net reg om op die volgende blom te val.
•
SODRA 'n stuifmeelkorreltjie op 'n ryp stempel beland, ontwikkel die
korreltjie 'n stuifmeelbuis wat in die styl afgroei totdat dit die eiersel
bereik.
Die punt van die buis bars oop en stel
twee spermselle vry. Een van hulle versmelt met die eiersel en vorm 'n embrio
terwyl die ander een die voedingstowwe vorm waarop die embrio teer.
En só word die weg gebaan vir die
ontwikkeling van 'n nuwe plant of plante.
• DIE interessantste vorms van stuifmeelkorrels kan onder die elektronmikroskoop gesien word. Die vorm van elke spesie se korrels is net so uniek soos ons vingerafdrukke.
_________________________________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
_________________________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se
Jongspan