____________________________________________________________
Die
Sy-roete en
die wonder
van sy
Tientalle eeue lank het lang
karavane van kamele halfpad om die wêreld beweeg met sy uit China. Hul
bestemming was die Middellandse See, van waar die sy per skip na Europa
gebring is. Die 12 000 km lange Sy-roete het nie net 'n kanaal vir die
verhandeling van goedere geword nie, maar ook vir die uitruiling van idees en
filosofiese denke tussen die Ooste en die Weste. Maar presies wat is hierdie
wondermateriaal wat die mens te danke het aan die ywerige woelinge van 'n ruspe?
____________________________________________________________
DIS die jaar 2640 vC. Keiserin Si Ling-Sji van China sit in die paleistuin
en drink 'n koppie tee in die skaduwee van 'n moerbeiboom.
Plonk-k-k! val iets uit die takke en
land binne-in haar koppie. Sy haal dit uit en is erg vieserig toe sy agterkom
dis die kokon van 'n sywurm.
Toe gebeur iets interessants. Die
kokon begin in 'n fyn, glansende draad uitrafel. Die keiserin het sy ontdek!
Sy bekyk die boom van naby en kom
agter dat dit vol kokonne is. Sy is so ingenome met die pragtige sydraad dat sy
haar man oorreed om vir haar 'n hele boord vol moerbeibome te gee waar sywurms
die blare kan vreet en baie sy kan spin.
Só -- ten minste volgens die Chinese
legende -- het sywurmteelt en die sybedryf begin. Niemand weet egter wanneer en
hoe sy rêrig ontdek is nie. Maar aan die geweldige impak wat hierdie ontdekking
op die wêreldgeskiedenis gehad het, hoef niemand te twyfel nie.
Die ou Chinese het besef watter
waardevolle bate sy vir hulle was -- soseer dat die keiser glo beveel het dat
enigiemand wat die geheim sou verklap van waar dit vandaan gekom het,
doodgemaak sou word. Die geheim is inderdaad baie, baie eeue lank bewaar.
Reeds in die jare 300 vC het mense
in die Weste die gerugte gehoor van 'n "wonderwurm" in China wat so
'n voortreflike draad kan spin. Met die uitbreiding van die Romeinse Ryk het
handel met die Ooste toegeneem, en spoedig was Chinese koopmanne besig om
helder gekleurde kledingstowwe van sy aan Persiese handelaars te verkoop, wat
dit op hul beurt na die Weste gebring het.
Die Europeërs, veral die Romeine,
was bekoor deur hierdie luukse-weefstof, en die vraag daarna was spoedig
geweldig groot.
Omstreeks 100 vC het die Sy-roete
ontstaan -- 'n antieke roete wat China en Europa met mekaar verbind het. Nie
net is goedere op die verskillende paaie van die roete vervoer
nie, maar ook idees is in die proses uitgeruil. Die Sy-roete het in der
waarheid 'n kanaal vir die verspreiding van kennis, kulture en denke tussen die
Ooste en Weste geword.
•
DIE Sy-roete -- 'n 12 800 km lange roete van die Ooste na die Weste --
was geen enkele pad nie, maar het plek-plek in verskillende paaie verdeel. By
sekere punte het dit ook by ander handelsroetes aangesluit.
Dit het by Tsjangan (vandag Xian) in
Oos-China begin, die Gansoe-korridor deurkruis -- 'n vrugbare landgordel aan
die Gobi-woestyn -- en dan in twee verskillende paaie gevurk om die kante van
die Tarim-bekken te volg -- 'n barre wildernis met hoë berge en 'n
onherbergsame woestyn daarbinne. Die hele bekken word deur uiterste temperature,
skuiwende sandduine en verblindende sandstorms gekenmerk.
Asof die ongenadige omgewing nie
genoeg was nie, moes die karavane ook nog rowerbendes die hoof bied.
Met die gevaarlike bekken agter die
rug, kon reisigers nou kies of hulle die Karakoramberge na Indië wou oorsteek,
of die ruwe Pamirberge na Turkestan.
Op altwee bergreekse, met hul spitse
vol ys en sneeu en diep spoelklowe, woed daar ongenadige winde en sneeustorms,
en daar is ook sneeustortings. Die pad het dikwels vernou tot weinig meer as 'n
smal rotslys teen die afgrond.
Die suidelike roete (oor die
Karakoram) het daarna deur Baktra gegaan, 'n belangrike handelsentrum waar
goedere van Indië, die Midde-Ooste, Europa, China en Maleisië aangebied is. Die
noordelike pad (oor die Pamir) het vervolgens deur Samarkand geloop, in die
huidige Oesbekistan, waarna die twee paaie saamgeloop en voortgegaan het oor
Iran (toe 'n deel van Persië).
By Ravy (naby die huidige Iranse
hoofstad) het die Sy-roete verdeel, met een pad noordwaarts na die Swart See en
die ander een na Mesopotamië. Van Mesopotamië af het die pad gevurk na Turkye
en die hawens Tirus en Antiochië aan die Middellandse See, van waar die
sygoedere per skip na Rome, Venesië, Genua en Griekeland vervoer is.
As alles goed verloop het, is die
reis van Oos na Wes binne drie jaar afgelê. Maar nie almal was so gelukkig nie.
Soos een reisiger dit beskryf het: "Dit was vir 'n mens onmoontlik om die
pad te ken as dit nie vir die dooies se ontbindende beendere was wat vir jou
die weg aangewys het nie."
Namate ál meer karavane van
handelaars op die Sy-roete beweeg het, is wel kastele gebou om hulle te
beskerm. Soms het rowers dit egter reggekry om die kastele oor te neem, en dan
is niksvermoedende reisigers oorval en van hul kosbare ware beroof. Dit was net
die belofte van reuse winste aan die einde van die pad wat die handel lewend
gehou het.
En praat van duur. Die prys van sy
in Europa was iets ysliks. Tiberius Nero, wat die keiser van Rome was toe Jesus
op aarde gelewe het, het selfs sy mense gewaarsku dat hulle fortuine aan 'n
sinlose weefstof verspil.
"In ruil vir nietighede,"
het hy gekla, "word ons geld na vreemde lande en selfs na ons vyande
gestuur."
Maar die sy-honger Romeine het hulle
min aan sy woorde gesteur, en die handel het bly floreer.
Teen 300 nC het Japan sy-wurms begin
teel, met Indië kort op sy hakke. Die kuns van sy-boerdery was egter nog
grootliks tot die Ooste beperk, en die prys van sy het hoog gebly.
In die sesde eeu nC het die
Bisantynse keiser Justinianus twee monnike na China gestuur om
te probeer agterkom wat die geheim van sy was. Hulle het die dood getrotseer
deur sywurmeiers en moerbeisaadjies in hul hol kieries weg te steek en dit na
Konstantinopel terug te smokkel.
Uiteindelik was dit geen geheim
meer nie, en die sybedryf het geleidelik na ander lande versprei, waardeur die
monopolieë van China en Persië beëindig is.
Dis so sag soos . . . nou ja, soos sy. En tog is dit sterker as staal. Op 'n warm dag hou dit jou koel, op 'n koue dag maak dit jou warm. Dit kreukel nie maklik nie, en nadat jy dit gerek het, spring dit net weer terug na sy oorspronklike vorm. In sy glorietyd was dit sy gewig in goud werd. Geen wonder sy word die 'koningin van die weefstowwe' genoem nie. Maar hoe ontstaan sy?
•
SY word gespin deur die ruspe van 'n mot genaamd Bombyx mori, wat
moerbeiblare vreet. Hierdie groot, roomkleurige mot lê tussen 300 en 500
eiertjies in die begin van die somer en gaan dan dood.
In die daaropvolgende lente, wanneer
die sappige, nuwe moerbeiblare hul verskyning maak, kom daar klein, donker
sywurmpies, of ruspes, uit die eiers. Hulle begin dadelik vreet -- soveel blare
as wat hulle kan -- en raak ál vetter en vervel ook in die proses. Nadat hulle
vier keer vervel het, sal die ruspes, wat nou 'n ligter kleur het, ophou vreet
en hul kokonne begin spin.
'n Klewerige draad wat in die lug
verhard, kom uit 'n buis naby die ruspe se mond. Die sywurm heg hom aan 'n
takkie vas en beweeg sy kop soos 'n syfer 8 totdat hy hom in 'n kokon toegespin
het.
Binne-in die kokon verander die
ruspe eers in 'n papie en dan in 'n mot.
Die omringende sy word nou
met speeksel sag gemaak en die nat, verkreukelde mot breek uit die kokon. Ná 'n
kort rus word 'n maat gevind. As die mot 'n wyfie is, lê sy haar eiers en gaan
dan dood.
•
SYWURMS word in uiters beheerde omstandighede geteel. Die eiers, wat in
panne of op spesiale papierstroke gelê word, word herhaaldelik ondersoek om
seker te maak dat hulle nie siektes gekry het nie. Hulle word tot die lente in
koelbewaring gehou, wanneer die sywurmboer hulle in 'n broeikas, of inkubator,
oorplaas om uit te broei.
Die temperatuur in die plek waar die
jong ruspetjies aangehou word, word versigtig beheer, en hulle kry elke paar
uur vars blare. Daar word spesiaal gesorg dat insekpeste nie by die sywurmpies
uitkom nie. Volwasse ruspes spin hul kokonne in spesiale houtrame met takkies
en strooi daarin.
Slegs 'n klompie papies word
toegelaat om tot motte te ontwikkel (en weer eiers te lê) en word dus eenkant
gehou. Die meeste word doodgemaak, gewoonlik deur hulle in 'n warm oond te
plaas. As hulle motte sou word, sou hulle die kosbare sy beskadig wanneer hulle
uit die kokonne breek.
Met die "oes" van die sy
word die kokonne in kookwater gegooi om die "gom" te versag wat die
windings aanmekaar laat kleef. Die kokon is byna soos 'n bol breiwol. Die punt
van die draad word gesoek en die hele draad moet in een stuk afgerol word. Só
'n draad kan tot 1,5 km lank wees.
'n Enkele draad is uiters fyn. Die
drade van verskeie kokonne word dus saam ontrafel en opgewen. Die gesmelte gom
bind hulle saam om 'n dikker, sterker draad te vorm.
Ná verdere prosesse is die sy reg om
tot verskillende kleure gekleur en tot kledingstof geweef te word.
•
Sowat 45 000 kokonne is nodig om 1 kg ruwe sy te kry.
____________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004
- Uit Huisgenoot se Jongspan