___________________________________________________________

 

Skouspele in die hemelruim

-- die aanskoulike verduisterings van die son en die maan

 

Op 'n dag word die wêreld geleidelik donkerder en dit lyk asof die son onheilspellend wegkrimp in die hemele. Wat is aan die gang? Of op 'n helder volmaan-nag word die maan ál dowwer en rooier namate 'n eienaardige skaduwee langsaam oor sy kraters aanskuifel. Hoe verklaar 'n mens dit?

___________________________________________________________

 

VIR die mense van die gryse verlede moet dit skrikwekkend gewees het -- die natuurverskynsel waar die son skielik verdwyn en die dag in nag verander. Veral ook omdat die son so 'n belangrike rol in baie godsdienste gespeel het.

 

En wat nog van die maan wat op 'n sekere nag onverwags dramaties verdonker? Watter ongekende mag sou dan só 'n duister skaduwee op die maan werp?

 

Dit was totdat die mens begin verstaan het wat die son, maan en ander hemelliggame eintlik is en hoe hulle beweeg. Trouens, sedert die publikasie van sir Isaac Newton se Philosophiae Naturalis Principia Mathematica 'n paar eeue gelede, was dit selfs moontlik om sonsverduisterings jare vooruit te voorspel en boonop uit te werk wanneer en waar vorige verduisterings plaasgevind het.

 

Maar die ou Egiptenare, Sumeriërs, Babiloniërs en andere het nie dié kennis gehad nie. Mense van oral in die antieke wêreld het toe fantastiese legendes oor sons- en maansverduisterings versin wat hulle aan die latere geslagte oorgedra het. Ondertoe in hierdie  artikel kan jy lees hoe die mense van die ou tyd die verduisterings probeer verklaar het...

 

Sonsverduisterings

 

   'N ALGEHELE sonsverduistering vind plaas wanneer die maan presies tussen die son en die aarde inbeweeg. Die skadu van die maan val dan op die aarde, en op daardie plek op die aardoppervlak word 'n totale verduistering van die son waargeneem.

 

Op enige gegewe oomblik is hierdie skaduwee 'n kleinerige kol op die aardoppervlak, tot enkele honderde kilometers breed. Namate die aarde draai, en die maan in sy baan om die aarde beweeg, beweeg hierdie kol in 'n lang smal baan op die aarde.

 

Die baan is so smal vanweë 'n verbasende kosmiese toevalligheid. By 'n algehele sonsverduistering is die maan net-net groot genoeg om die son toe te maak. Dis nie omdat die maan self slegs 'n rapsie groter as die son is nie. Eintlik is die maan sowat 400 keer kleiner, maar hy is ook sowat 400 keer nader aan ons, met die gevolg dat die maan en son nagenoeg ewe groot lyk. Dis soos om 'n randstuk voor jou oë te hou en daarmee 'n strandbal in die verte te bedek.

 

Die presiese baan van duisternis hang af van die stand van die aarde tydens sy aswenteling en waar die maan en die aarde in hul wentelbane is. Daarom wissel die baan van die een sonsverduistering tot die volgende. Dit kan dekades duur voordat 'n land wat 'n algehele sonsverduistering ondervind het, 'n volgende een beleef. Suid-Afrikaners kon aan die einde van die jaar 2002 'n algehele sonsverduistering in die noorde van ons land ervaar, maar sal nou meer as 'n kwarteeu moet wag vir die volgende.

 

Die langste wat 'n sonsverduistering hoegenaamd kan duur, is 7 minute en 31 sekondes, maar dit kan natuurlik korter wees.

 

Met elke algehele sonsverduistering is daar ook 'n breë halfskadu-baan op die aardoppervlak aan elke kant van die kolletjie se pad. Dis daar waar die son slegs gedeeltelik agter die maan wegraak. Daar word dan van 'n gedeeltelike verduistering gepraat.

 

___________________________________________________________

 

Stadiums van 'n sonsverduistering

Baily se krale
Baily se krale is kraalagtige ligblitse wat 'n aantal sekondes voor en ná 'n algehele verduistering te sien is. Baily se krale word veroorsaak deur lig wat deur die valleie aan die rand van die maan deurskyn. Hulle is genoem na die Britse sterrekundige Francis Baily (1774-1844), een van die stigterslede van die Royal Astronomical Society. 

Diamantring
Die "Diamantring" is 'n groot uitbarsting van lig wat 'n paar sekondes voor en ná 'n algehele sonsverduistering waargeneem word.

Algehele verduistering
'n Algehele verduistering word gesien deur mense wat hulle in die smal pad bevind wat die maan se skaduwee oor die aarde volg. Dit duur maar enkele minute op 'n gegewe plek namate dit aanskuif oor die aardoppervlak (nooit langer as 7 minute en 13 sekondes nie, baiemaal korter, afhangende van die maan se afstand van die aarde op daardie bepaalde tydstip).

 

  BAIE BELANGRIKE WAARSKUWING:    Moet nooit met die blote oog in die son inkyk nie -- nie eens ten tyde van 'n algehele sonsverduistering nie. Selfs swartgebrande stukke glas kan gevaarlik wees om deur te loer. Vra jou apteker wat jou te doen staan met die volgende gedeeltelike verduistering van die son (gedeeltelike verduisterings is baie meer volop as algehele verduisterings).

___________________________________________________________

 

Maansverduisterings

 

   BY ’n maansverduistering lê die aarde weer tussen die son en die maan, met die gevolg dat die aarde se skaduwee op die maan val en dit verdonker.

 

Alle maansverduisterings vind plaas wanneer die maan vol is, want dit is die enigste tyd wanneer ons natuurlike satelliet in die aarde se skaduwee kan beland. Daar is egter nie ’n algehele maansverduistering met elke volmaan nie, omdat die effense helling van die maan se wentelbaan om die aarde dit gewoonlik onderkant of bokant ons skaduwee laat beweeg.

 

Die aarde, wat deur die son verlig word, werp ’n lang, kegelvormige skadu in die ruimte uit. Op enige plek binne-in daardie kegel is die lig van die son totaal afgesluit. Rondom die skadu-kegel, wat ook
die  umbra  of kernskaduwee genoem word, is ’n gebied van gedeeltelike skaduwee wat die penumbra of halfskaduwee heet. Die benaderde gemiddelde lengte van die umbra is
1 379 200 km. Op ’n afstand van
384 600 km, die gemiddelde afstand tussen die maan en die aarde, het dit ’n deursnee van sowat 9170 km.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


’n Algehele maansverduistering vind plaas wanneer die maan heeltemal tot binne-in die umbra inbeweeg. As dit direk deur die middelpunt beweeg, is dit sowat twee uur lank verduister. Indien dit nie deur die middelpunt beweeg nie, is die tydperk van totale verduistering minder. Dit kan selfs net ’n oomblik lank duur as die maan deur die heel buintenste rand van die umbra beweeg.


’n Gedeeltelike verduistering vind plaas wanneer slegs ’n deel van die maan in die umbra inbeweeg en verdonker word. ’n Gedeeltelike verduistering kan wissel van ’n byna totale verduistering tot slegs ’n klein verdonkering waar net ’n gedeeltetjie van die aarde se skaduwee op die verbygaande maan waargeneem word. Só ’n reisende ronde skaduwee van die aarde oor die maanoppervlak was vir die mense van die ou tyd die eerste aanduiding dat die aarde rond moet wees.

 

Voordat die maan die umbra binnegaan ten tyde van óf ’n algehele óf ’n gedeeltelike maansverduistering, lê dit binne-in die penumbra en die oppervlak raak sigbaar donkerder. Die deel wat in die umbra inbeweeg, lyk byna swart.

 

Maar ten tyde van ’n algehele maansverduistering is die skyf van die maan nie heeltemal donker nie. Dit word dofweg verlig deur rooi lig wat deur die aarde se atmosfeer gerefrakteer word, wat die blou strale uitfiltreer. Af en toe is daar wel ’n maansverduistering wanneer die aarde met ’n swaar wolkelaag bedek is wat ligbreking verhinder. Dan is die maanoppervlak onsigbaar gedurende die tydperk van algehele verduistering.

 

Die kleur van 'n maansverduistering hang dus af van die toestande in die aarde se atmosfeer. Die gemiddelde atmosferiese toestande lei tot 'n oranje of rooi maan. In Junie 1991 het die vulkaan Pinatubo in die Filippyne so geweldig uitgebars en soveel stof en as in die atmosfeer vrygelaat dat die verduisterde maan in Desember 1992, meer as anderhalwe jaar later, byna onsigbaar was.

 

Let op hoe lyk die res van die naghemel terwyl die maan verduister word. 'n Helder volmaan maak normaalweg al die sterre buiten die helderstes onsigbaar, maar namate die lig van die maan verdof, begin al hoe meer sterre verskyn.


 
   

 

Kyk, 'n draak vreet die son op!

 

Hoe die mense van die ou tyd die verduisterings probeer verklaar het


   EGIPTENARE: Vir die Egiptenare was sons- en maansverduisterings die gevolg van hemelse worstelings tussen Seth, die god van die woestyn, en Horus, 'n god van die lug. Die stryd het begin nadat Seth die troon van sy broer Osiris probeer afneem het. Osiris was Horus se pa. Tydens een geveg wou Horus se ma, Isis, haar seun help deur Seth met 'n harpoen te probeer doodmaak, maar toe kry sy hom jammer. Horus was so woedend oor sy ma se jammerhartigheid dat hy haar onthoof het. Die songod, Ra, het Seth toegelaat om Horus hiervoor te straf deur sy oë uit te skeur. Die maangod, Thoth, het hom egter sy sig teruggegee. Dit was hierdie herstel van sig wat die terugkeer van die son ná 'n sonsverduistering versinnebeeld het.

 

   SUMERIËRS: Die Sumeriërs het geglo hul hoofgod, die maangod Nanna, was die seun van die god van die lug, Enlil, en die godin van graan, Ninlil. Dit was egter geen mooi romanse nie. Enlil het naamlik sy geliefde onteer en as straf is hy na die onderwêreld verban. Maar toe besluit Ninlil om hom na die onderwêreld te volg, waar sy die lewe aan Nanna geskenk het. Weens hierdie skandvlek op sy herkoms, sou Nanna vreeslik deur demone gepla gewees het. Vir Sumeriërs was 'n maansverduistering 'n manifestasie van die aanvalle van die demone -- iets wat hulle met groot vrees vervul het.

 

   BABILONIËRS: Vir die Babiloniërs was 'n maansverduistering honger monsters wat die maan verslind. Hulle het ook gereken dat die gode verduisterings as tekens gee om mense teen onheil te waarsku.

 

   CHINESE: 'n Honger draak wat die son opvreet -- dit was wat die Chinese gedink het met 'n sonsverduistering gebeur. Om die draak weg te hou het die mense dan allerhande rituele uitgevoer en beeste geoffer.

 

____________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

____________________________________________________________

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan