___________________________________________________________________

 

Die geskiedenis van die geneeskunde (2)

 

Lykestelers en

liggaamshelers

 

Sal jy jou haarkapper vra om 'n groot maagoperasie op jou uit te voer? Daar was 'n tyd toe mense wel sulke dinge gedoen het. Die sewentiende, agttiende en negentiende eeu is deur verskeie revolusionêre wetenskaplike ontdekkings gekenmerk, maar sekere bisarre gelowe en praktyke het steeds in die geneeskunde voortgeleef...

___________________________________________________________________

 

DIS skuins ná middernag. 'n Koue wind sidder oor die Skotse laaglande. 'n Ronde maan koes-koes agter digte, swart wolke in.

 

JY sou dink dat almal in die bed en vas aan die slaap moet wees, maar in 'n begraafplaas beweeg drie skadubeelde heimlik tussen die grafstene. Wanneer die maanlig op hulle val, sien jy dat hulle pikke en grawe met hulle saampiekel.

 

Skielik gaan staan hulle langs 'n vars graf. Hulle begin grawe. 'n Halwe meter diep, een meter… totdat hulle uiteindelik by die doodkis uitkom.

 

Dan, met 'n paar sterk ysterhake, trek hulle die deksel van die kis af en daarna tel hulle die dooie liggaam uit die graf uit. 'n Minuut later is hulle weg, met die lyk en al.

 

Dit klink alte veel soos iets uit 'n grillige Dracula-fliek, maar lykroof was iets algemeens in die agttiende- en negentiende-eeuse Skotland.

 

Al hoe meer mense het in die medisyne studeer en steeds meer lyke was vir ontleding nodig. Studente is egter slegs toegelaat om met die kadawers van misdadigers te werk.

 

Lykrowers het gekyk waar dooies begrawe word en dan die lyke gaan opgrawe om hulle vir 'n aansienlike bedrag aan anatomiste in Edinburgh te verkoop.

 

Familielede van oorledenes het sulke diewe probeer afskrik deur beroepswagte te huur om die grafte op te pas, of deur groot ysterhokke bo-op die grafte te plaas.

 

Maar die disseksie (ontleding) van onopgeëiste lyke van armehuise en hospitale is tog uiteindelik gewettig. Lykroof is daardeur die nekslag toegedien.

 

 DIE sewentiende, agttiende en negentiende eeu is deur revolusionêre wetenskaplike ontdekkings gekenmerk, wat ook tot ontsaglike vorderings in die geneeskunde gelei het.

 

Een van die vroegste baanbrekers van die moderne medisyne was 'n Engelse dokter genaamd William Harvey (1578-1657). Sedert die tyd van Galenus (kyk die vorige aflewering in hierdie reeks) is geglo dat bloed van die hart af na die res van die liggaam vloei deur twee soorte buise -- slagare en are -- en met dieselfde pad langs na die hart toe terugkeer.

 

Harvey het sowel die lyke van mense as die karkasse van diere ontleed en besef dat die hart bloed deur die slagare na alle dele van die liggaam pomp en dat die bloed dan deur die are terugkeer na die hart.

 

Harvey se ontdekking was 'n belangrike deurbraak in die mediese geskiedenis, want daar is aangetoon dat 'n mens die samestelling van die liggaam eers reg kan begryp as jy sy werkinge verstaan.

 

 IN DIE middel van die 1600's het 'n Nederlandse handelaar in kledingstowwe, wat ook 'n amateur-dokter was, ene Anton van Leeuwenhoek, 'n mikroskoop begin gebruik om organismes te ondersoek wat te klein is om met die blote oog te sien. (Vandag noem ons hierdie organismes mikrobes.)

 

In 1675 het hy beskryf wat hy in sekere skraapsels van sy tande gesien het: "Diertjies talryker as al die mense in Nederland, wat op die verruklikste manier beweeg."

 

Hoewel Van Leeuwenhoek nie die belangrikheid van sy ontdekking van hierdie "diertjies" besef het nie, het sy navorsing nietemin die weg gebaan vir die studie van bakterieë en siektes.

 

 IN DIE 1790's het 'n Engelse dokter genaamd Edward Jenner met 'n entstof vir die hoogs aansteeklike en dodelike pokke vorendag gekom. Hy het agtergekom dat melkmeisies wat 'n verwante maar onskadelike siekte genaamd koeipokkies opgedoen het, nooit pokke gekry het nie.

 

In 1796 het hy toe 'n jong seun, James Phipps, met die etter van koeipokkies-blasie ingëent. Die seun het koeipokkies gekry, maar spoedig herstel. Twee maande later het die werklike toets gevolg, toe Jenner vir James met die vog van 'n pokke-seer ingespuit het. Die knaap het niks oorgekom nie. Sy liggaam het 'n weerstand teen pokke opgebou.

 

Jenner se idee het vinnig ingang gevind en minder as 'n dekade later was 12 000 mense reeds teen pokke ingeënt. Die verspreiding van die siekte kon nou gekeer word. Minder as 'n eeu later, in 1980 ná 'n wêreldwye inentingsveldtog, kon die Wêreldgesondheids-organisasie verklaar dat die gevreesde pokke op die aarde uitgewis is.

 

 IN DIE ou dae was mense letterlik doodbang vir operasies. Ook geen wonder nie, want tot die 1840's was daar geen werklik doeltreffende verdowingsmiddels nie. Pasiënte het geweet dat hulle elke beweging van die mes sou voel.

 

Hoewel dokters partykeer alkohol, opium en ander verdowings toegedien het, het dié nie regtig die pyn of die operasieskok verlig nie.

 

In 1799 het 'n jong Engelse skeikundige, Humphrey Davy, en twee vriende met distikstofmonoksied of laggas geëksperimenteer. Hulle het dit ingeasem en lighartig en vaak gevoel. Hulle het ook agtergekom dat hulle geen pyn gevoel het wanneer hulle per ongeluk teen iets gestamp het nie.

 

Davy het aanbeveel dat laggas tydens operasies gebruik moet word, maar niemand het hom aan sy voorstel gesteur nie. Trouens, die enigste mense wat dié gas gebruik het, was rondreisende kermiskunstenaars, wat mense laat betaal het om bietjies-bietjies daarvan te snuif.

 

Davy se assistent, Michael Faraday, self 'n groot chemikus en fisikus, het met die vloeistof eter geëksperimenteer. Hy het agtergekom dat 'n mens aan die slaap raak wanneer jy daaraan ruik.

 

In 1831 het 'n Amerikaanse skeikundige, Samuel Guthrie, met 'n nuwe verdowingsmiddel genaamd chloroform vorendag gekom. Hy het dit spottend "sweet whisky" genoem, omdat dit 'n mens so dronk maak. Daar was egter min belangstelling in sy bevindings.

 

Toe, in die 1840's, het twee Amerikaners, Crawford Long, 'n dokter, en William Morton, 'n tandarts, eter gebruik om pasiënte te laat slaap. Die koerante het van Norton se operasies kennis geneem en die nuus het vinnig versprei. Teen 1846 was 'n Britse chirurg, Robert Listen, ook besig om sy pasiênte met eter droomland toe te stuur.

 

Die  baanbrekerswerk van  manne soos dié het dokters geleidelik laat besef dat daar nou 'n manier was om pyn uit te knikker.

 

 MAAR daar is steeds nie besef dat sekere mikrobes siektes kan veroorsaak nie. Pleks daarvan het die mense gedink dat mikrobes die gevolg van siektes is. Laat in die 1800's het die groot Franse skeikundige Louis Pasteur ontdek dat mikroörganismes wat in wyn, bier en melk voorkom, met hitte doodgemaak kan word, en dat verhitting kan keer dat die vloeistowwe sleg word.

 

Hy het agtergekom dat kinders wat sulke behandelde melk drink, nie siek word nie. Hy het gereken dat die mikrobes in melk 'n mens kan siek maak. Hierdie organismes het hy kieme genoem.

 

Sy teorie is aanvanklik verwerp, maar mense het geleidelik begin besef dat hy reg het.

 

Pasteur se werk oor kieme is voortgesit deur Robert Koch, 'n Duitse geneesheer en wetenskaplike. Ofskoon Pasteur vasgestel het dat kieme siektes veroorsaak, het hy nie geweet watter kieme die oorsaak van watter siektes is nie. Koch het 'n manier gevind om dit vas te stel.

 

Koch het hom toegelê op tuberkulose, 'n longsiekte wat in die agttiende en negentiende eeu tot baie sterftes gelei het (en vandag steeds talle lewens in Afrika eis). In 1882 het hy die mikrobe geïdentifiseer wat dit veroorsaak, maar ongelukkig geen entstof daarteen gehad nie.

 

In 1897 het Koch ook die oorsaak van runderpes bekend gemaak en wel 'n kuur daarteen gedemonstreer. Dis 'n siekte wat baie beeste in Suid-Afrika laat vrek het. Teen die einde van die 1800's het wetenskaplikes die mikrobes geïdentifiseer wat vir builepes, melaatsheid, cholera, witseerkeel, disenterie en kaakklem verantwoordelik is.

 

 HOEWEL die dokters nou begryp het dat kieme siektes veroorsaak, het hulle nie besef dat hulle self kieme van die een pasiënt na die ander kon oordra nie. Operasielkamers was vuil, chirurge het hul gewone klere gedra terwyl hulle gewerk het en hulle het nie hul hande tussen die operasies gewas nie. Só is baie pasiënte dood weens infeksies wat deur chirurge versprei is.

 

In die 1800's het 'n Hongaarse dokter, Ignaz Semmelweis, die gedagte geopper dat dokters self besig was om siektes te versprei omdat hulle nie hul hande gewas en ontsmettingsmiddels gebruik het nie. Hy is egter so gespot oor sy idees, word vertel, dat hy later 'n geestesiekte ontwikkel het.

 

In 1865 het Joseph Lister, 'n Engelse chirurg wat in Skotland gewerk het, begin om operasieteaters, chirurgiese instrumente, sy hande, sy klere, die pasiënte se wonde -- alles -- met karbolsuur te bespuit. Hy het ook daarop aangedring dat verpleegsters hul hande was voordat hul aan pasiënte raak, en hy het pasiënte se wonde met gesteriliseerde verbande bedek om te keer dat kieme daarby uitkom.

 

Aanvanklik is ook die spot met sy menings gedryf, maar toe die meeste van sy pasiënte bly lewe, het dokters besef dat hy lets beet het. Chirurge het hulself deeglik begin was, rubberhandskoene en gesigsmaskers begin dra en hul toerusting in stoom gesteriliseer.

 

Eindelik was die weg gebaan vir die verstommende ontwikkelings van die twintigste eeu.

 

 DIE mediese revolusie van ons tyd is moontlik gemaak deur baie wetenskaplike en tegnologiese ontwikkelings.

 

Die lys prestasies is enorm, maar onder die merkwaardigste is:

 

Gewapen met die kennis wat die vroeë baanbrekers hulle gegee het, was wetenskaplikes in staat om duisende nuwe soorte medisyne en honderde entstowwe te ontwikkel, asook hoogs gesofistikeerde tegnieke om siektes te diagnoseer en te behandel -- alles om die stoflike mens te help in sy ewige stryd teen sy kwale.

 

    

 

Nog interessanthede in die geskiedenis van die geneeskunde:

 

Die 'besienswaardighede' van Londen

 

 ONDANKS die wetenskaplike ontdekkings ná die Renaissance is destyds min vordering op die gebied van geestesgesondheid gemaak. Diegene wat aan geestesiektes gely het, is in "kranksinnigegestigte" aangehou en aan bisarre "behandelings" onderwerp.

 

Hulle is onder meer met kettings vasgebind, dikwels hul lewe lank, en yskoue water is oor hulle gegooi. Party is in die "draaihok" geplaas -- 'n bed in 'n hok wat al in die rondte getol het. Geneeshere het ook die "klip van malligheid" uit die koppe van geestesversteurdes gesny.

 

Dit klink vandag hard en onmenslik, maar dit het destyds selfs mode geword om die "besienswaardighede in 'n malhuis" te sien. Vir twee pennies kon die Londenaars van die sewentiende eeu 'n berugte gestig genaamd Bedlam besoek, waar hulle die ongelukkige inwoners kon aanstaar en terg.

 

Kwade kwakke

 

 VAN die sewentiende eeu af het dokters 'n hoë status in die gemeenskap verwerf en baie het skatryk geword. Dit het baie mense laat voorgee dat hulle dokters is.

 

Hierdie kamtige dokters, of kwaksalwers, het rondgereis en "kure" verkoop -- gewoonlik ten duurste -- wat nie gewerk het nie. Die salwer is natuurlik die een wat die salf toedien en die woorddeel kwak in kwaksalwer kom waarskynlik van 'n ou woord wat 'n geklets of gebabbel beteken het. Die kwaksalwer sou naamlik aanhoudend uitgeroep het om sy ware verkoop te kry.

 

Pasiënte moes hoor hulle ly aan bisarre kwale soos 'n flikkering van die krop, hokkelgrokkels, trilling van die niere of wat ook al.

 

Met die ontstaan van goedkoop koerante in die negentiende eeu, het kwaksalwers hul produkte begin adverteer. Lesers kon enigiets bestel van Vatikaanpille tot Tinktuur van die Son.

 

Sowat anderhalwe eeu gelede het verskillende lande wette begin promulgeer dat alle dokters gekwalifiseer moet wees. Vandag kan niemand wettig as dokter praktiseer tensy hy op die mediese register verskyn van die land waarin hy werk nie.

 

Kan jy glo?

 

  Edward Jenner se idees omtrent inenting het eers vir mense so absurd geklink dat hy 'n kwaksalwer genoem is.

  Louis Pasteur het, só word beweer, 'n mikroskoop saamgeneem wanneer vriende hom vir ete oorgenooi het om seker te maak dat die kos veilig was om te eet.

  Twee Iere, ene Hare en Burke, het sestien mense vermoor om hul lyke aan ontleedkundiges te verkoop.

  Mediese opleidingskole het 'n vasgestelde bedrag vir die lyk van 'n volwassene betaal. Vir die lyke van kinders is per duim (2,54 cm) betaal.

  Voor die ontdekking van doofmiddels is tande met tange by kermisse uitgepluk. Niks is gewoonlik gedoen om die pyn te verlig nie.

  Toe koeipokkies-entstof die eerste keer toegedien is, is gevrees dat die ontvangers soos beeste sou lyk en optree. Ook toe die eerste bloedoortappings gedoen is, was daar mense wat gedink het die ontvangers sou die eienskappe van die skenkers kry. Daar is gereken dat kriminele dalk van hul booshede genees kon word deur "goeie bloed" in hulle oor te tap.

 

___________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

__________________________________________________________­_

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan