__________________________________________________________________
Plastiek:
die hoogs bruikbare produk wat die wêreld ingeneem het... en die gewraakte
sakkie in ons supermarkte
--
revolusie van die sintetiese 'ivoor'
Die groot probleem met plastiek is dat dit nie wil
vergaan nie. Begrawe 'n gewone stuk papier in die grond en ná 'n tyd het dit
heeltemal weggevrot, om totaal deel te word van die aarde waarin dit beland
het. Maar 'n plastieksak lê in die grond vir jare en jare. Boonop is dit uiters
gevaarlik vir diere wat dit vreet -- en hoogs ontsierend waar dit aan
doringdrade wapper en lank reeds die "nasionale blom" van Suid-Afrika
genoem word. Die huidige veldtog teen die plastieksakkie maak dus grootliks sin.
Dog die gewraakte sakkie is natuurlik lank nie die enigste ding wat van
plastiek gemaak word nie. Trouens, plastiek is eintlik 'n uiters nuttige
samestelling wat oral in ons wêreld gebruik word...
___________________________________________________________________
DIE oorlog wat nou teen plastieksakkies
woed, is een ding, maar jy kan jou omtrent nie die wêreld sonder plastiek
voorstel nie. 'n Aarde met geen plastiekbekleedsels, -meubels, -houers,
-speelgoed en -skryfgoed
-- trouens, met geen van die duisternis ander dinge
wat wat van hierdie sintetiese ''ivoor'' van die moderne tyd gemaak word nie.
Maar wat is plastiek dan? Die geleerdes praat van
plastiekstowwe as hoogpolimeerstowwe. Dit is stowwe wat uit reuse molekules
bestaan, wat makromolekules genoem word. Die meeste plastiekstowwe is organies
(dit wil sê hulle het die element koolstof as basis), omdat koolstof juis in
staat is om die nodige makromolekules te vorm.
Silikon ('n nie-metaalagtige element wat algemeen in
sand voorkom) is in 'n mindere mate ook in staat om makromolekules te vorm, en
plastiekstowwe kan dus ook daarvan gemaak word.
Polimerisasie kan gedemonstreer word deur honderde
skuifspelde (papierklemme) aan mekaar te haak om kettings te vorm.
Al bestaan die meeste polimeerstowwe basies uit
koolstof (C) en waterstof (H) , kan ander elemente soos suurstof, chloor,
stikstof, fosfor, swael, ens. ook betrokke wees.
Natuurlike polimeerstowwe is maar al die eeue met
ons. Dit sluit in sulke dinge soos teer, skilpaddoppe en horings, asook sekere
plante se lateks (waarvan rubber gemaak kan word).
Die hars waarvan plastiekstowwe gemaak word, bepaal
elke soort plastiek se eienskappe. 'n Hars kan byvoorbeeld óf deur hitte
verhard óf daardeur versag word, en die soort plastiek wat daarvan verkry word,
word dienooreenkomstig as onderskeidelik termosettend of termoplasties
aangedui.
• DIE
ontwikkeling van plastiek het omstreeks 1860 begin toe Phelan and Collander, 'n
Amerikaanse firma wat onder meer biljartballe vervaardig het, 'n prys van $10
000 (destyds 'n enorme klomp geld) uitgeloof het om 'n bevredigende
plaasvervanger vir natuurlike ivoor te vind.
Die uitvinder John Wesley Hyatt het nie die prys
gewen nie, maar tog vorendag gekom met 'n produk uit sellulose, wat hy
selluloïed genoem het. Dit is later vir allerlei dinge gebruik, van die maak
van kunstande tot rolprentfilms. Dit was egter hoogs vlambaar en
bioskoopmasjiniste het as 't ware met vuur gespeel as hulle naby hul projektors
gerook het!
Hyatt het, só word vertel, 'n bottel kollodion in sy
werkwinkel uitgemors. Kollodion is 'n oplossing van skietkatoen en eter, wat as
kleefstof gebruik kan word. Skietkatoen is, op sy beurt, 'n ontplofbare stof,
bestaande uit katoen of ander veselstof waarop swaelsuur of salpetersuur
ingewerk het. Sellulose is 'n bestanddeel van plantaardige selwande, dus ook
van katoen.
Ná sy ongelukkie het Hyatt agtergekom dat die
kollodion tot 'n sterk, buigbare film gestol het. Toe maak hy biljartballe uit kollodion,
maar omdat laasgenoemde so hoogs plofbaar is, sou die biljartballe ontplof die
oomblik wanneer hulle mekaar tref. Die oplossing was die byvoeging van kanfer
-- 'n vlugtige stof wat uit die hout van 'n lourieragtige boom verkry word. En
die eindproduk was toe selluloïed, die eerste termoplastiekstof.
Die eerste volledig sintetiese plastiekstof is in
1910 kommersieel uit fenol en formaldehied vervaardig deur Leo Hendrik
Baekeland, 'n Amerikaanse skeikundige wat in België gebore is. Dit is later bakeliet
genoem en in die elektrisiteitsbedryf gebruik.
Die meeste soorte plastiek is oorspronklik gemaak van
stowwe van plantaardige maar selfs ook dierlike oorsprong -- soos kaseïen uit
melk. Hoewel die produksie van nylon oorspronklik op steenkool, lug en water
gegrond was, en nylon 11 steeds die olie van kasteroliesaad as basis het, word
die meeste plastiekstowwe vandag van petrochemikalieë verkry.
Hierdie grondstowwe met 'n oliebasis is betreklik wyd
beskikbaar en goedkoop. Omdat die wêreld se olievoorrraad egter beperk is, word
ander bronne van grondstowwe, soos steenkool-vergassing, ook ondersoek.
In die twintigste eeu het die plastiekbedryf met
rasse skrede vooruitgegaan en so te sê die hele wêreld verower. Vandag is
plastiek 'n integrerende deel van die boubedryf, motorbedryf, meubelbedryf,
noem maar op.
Baie soort plastiekstowwe word in mengsels gebruik.
Versterkende stowwe (gewoonlik vesels van glas of koolstof) word by
plastiekhars gevoeg. Sulke samestellings is so sterk en stabiel dat hulle selfs
met metale kan meeding en tog weeg hulle in die reël nie so swaar nie. Van
plastiekskuime, wat samestellings van plastiek en gas is, kan groot voorwerpe
gemaak word wat lig van gewig is.
'n Mens hoef maar net agteroor te sit en in jou
onmiddellike omgewing sal jy heel moontlik verskeie voorwerpe kan uitken wat
van plastiek gemaak is -- al is die plastieksakkie se dae as "nasionale
blom" hopelik met die nuwe maatreëls getel!
• DIE
probleem met die meeste sintetiese plastiekstowwe is dat hulle nie in die
natuur vergaan nie. Anders as hout, papier, natuurlike vesels, of selfs metale
en glas, verrot hulle nie of gaan hulle nie mettertyd tot niet deur
verroesting, verwering of andersins nie. Daar is wel al 'n paar soorte
"afbrekende" plastiekstowwe ontwerp, maar geen van dié het werklik
voldoen aan die vereistes van verantwoordelike stortplekke nie.
Herwinning het hom as die mees praktiese oplossing
van die probleem van plastiekbesoedeling bewys -- en dit het waarskynlik lankal
tyd geword dat ons tuis afval-plastiek in afsonderlike asblikke gooi sodat dit
apart deur instansies versamel en herbenut kan word.
_________________________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
_________________________________________________________________
Ons
Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan