___________________________________________________________________
Net ’n
oomblik in
die tyd...
Wat is tyd? ’n Spesiale kamera kan ’n mikrosekonde
daarvan vries, bewegings vaslê wat te vinnig is vir die menslike oog om te
ervaar. Maar tyd is ook ’n dimensie wat selfs hooggeleerdes verbyster. En die
meting van tyd kom ’n lang pad saam met die mens en sy beskawings...
___________________________________________________________________
’N KOEËL klief deur ’n hoendereier en in ’n
vlugge mikrodeeltjie van ’n sekonde hou die tyd skielik op om te bestaan.
Eiwit en dooier hang in suspensie langs die stukkend
geskiete dop. Alles is meteens gevries tot ’n ongelooflike kille starheid, want
sonder tyd is beweging natuurlik ook heeltemal onmoontlik.
’n Druppel
vloeistof wat in ’n beker terugplons, se spatsel word ’n botstille kroon.
Bruiswyn wat onder ’n bottelprop uitborrel, verdig tot ’n vaste yswolk, stol
oombliklik soos lawa.
Interessant om tyd só met kameras te kan
"vries" soos jy moontlik al op foto's gesien het. Ja, maar in
werklikheid is dit net so vergesog as om, sê, lengte te vries sodat net breedte
en hoogte oorbly!
Wat daarmee bedoel word, is dat tyd ’n onlosmaaklike
deel van die stoflike geskape werklikheid uitmaak -- dis soos ’n vierde
dimensie wat nie van die ander drie te skei is nie.
Volgens die Duits-Joodse fisikus Albert Einstein
(1879-1955) is die wonderlikheid omtrent tyd ook dat dit relatief is. Wat
beteken dit? Einstein se berekeninge is veels te ingewikkeld om sonder
gevorderde wiskunde te verstaan, en hy beweeg op ’n terrein waar ons gewone
menslike begrippe eintlik betekenisloos is.
Dit is ’n wêreld waarin die natuurkundige wette
heeltemal verskil van ons eie en waarin selfs die begrippe van tyd en ruimte
verander en verstrengel raak.
Een van die beginsels van sy sogenaamde
relitiwiteitsteorie is dat tyd altyd relatief tot die waarnemer is. ’n Horlosie
wat aan ’n bewegende voorwerp vas is, beweeg oënskynlik teen ’n ander ritme as
’n horlosie aan ’n ander voorwerp wat met ’n ander snelheid beweeg.
Namate ’n horlosie se tempo deur die ruimte versnel,
loop die horlosie oënskynlik stadiger. Dit beteken dat die polshorlosie van ’n
ruimtevaarder wat van die aarde af wegbeweeg, stadiger sou loop (al is dit
miskien ook haas onmeetbaar gering) as ’n horlosie op die aarde!
Maar laat ons liewer hierdie ingewikkelde dinge daar
laat en -- so van horlosies gepraat -- kyk na hoe die meting van tyd deur die
eeu heen by die mens ontwikkel het.
• DIE
antieke Babiloniërs het die dag in twaalf periodes van dertig oesj elk verdeel.
Elk van hierdie twaalf periodes was dus gelyk aan twee uur en elke oesj aan
vier minute. Soortgelyke indelings is deur die Soemeriërs en die ou Egiptenare
gebruik.
Die tyd is met waterklokke en sonnewysers gemeet. In
sommige ander antieke beskawings is die dag in periodes van lig en donkerte
verdeel, en verskillende tydmetings is vir bedags en snags gebruik. Hierdie
vroeë metings is net deur die heersers en priesters gebruik. Die gewone mense
het hul tyd volgens die posisie van die son geskat.
Regdeur die grootste deel van die Middeleeue is die
dag in twee dele verdeel -- twaalf uur daglig en twaalf uur van donkerte. Die
lengte van die ure het met die seisoene gewissel, en ’n nagtelike uur was kort
in die somer, maar lank in die winter.
Nadat meganiese horlosies in die veertiende eeu
uitgevind is, is sekere pogings aangewend om ’n horlosie te prakseer wat
veranderlike ure sou kon aangee. Hierdie pogings het misluk en ure is
gestandaardiseer om met horlosies ooreen te stem.
Standaardisasie was lank daarna nog ’n probleem in
die wêreld van tydmeting. Namate die aardbewoners se tempo vinniger begin raak
het -- met byvoorbeeld treine wat groot afstande in ’n kort tyd moes aflê --
het dit dringend noodsaaklik geword om oral te weet wat die regte tyd nou
eintlik is.
In die VSA was skedulering haas onmoontlik met vier
of vyf spoorwegdienste wat elk by sy eie tyd gebly het -- wat noodwendig
verskil het van dié van die dorpe waar die treine aangedoen het.
Om orde uit die tydverwarring te skep het die
Amerikaanse Kongres in 1884 ’n konferensie in die hoofstad, Washington, belê
waarheen verteenwoordigers uit baie lande genooi is. Aangesien Brittanje
destyds ’n toonaangewende vlootmoondheid was en sy sterrewag toe reeds wyd deur
skepe vir navigasie gebruik is, is besluit om die plaaslike tyd by die
vlootsterrewag van Greenwich, Engeland, as standaardverwysing oor die hele
wêreld te gebruik.
Met die lyn deur Greenwich as die nulmeridiaan, word
die aarde na wes en oos daarvan in verskillende tydsones ingedeel. Ná elke 15
grade word een uur bygetel of afgetrek (oos is vroeër, wes is later).
Die Suid-Afrikaanse standaardtyd word deur die 30ste
lengtegraad oos van die nul-lengtelyn bepaal om eenvormige tydberekening in
Suider-Afrika te verseker. Dit is ondanks die feit dat ons land eintlik deur
twee tydsones gedek word. Durban is in der waarheid 50 minute "voor"
Kaapstad.
• WAAR die
eerste uurwerke maar beroerde tydhouers was, het hulle deur die jare so
verbeter dat ons vandag akkurate atoomhorlosies het wat slegs een sekonde in
dertig eeue sal verloor. Sulke horlosies het wetenskaplikes in staat gestel om
’n ou vermoede te staaf: dat die aarde se daaglikse omwentelingstyd nie aldag
doodpresies 24 uur is nie.
Die gevolg is dat die atoomhorlosie by die
Internasionale Tydburo in Parys, wat noukeurige tydberekening by ander
sterrewagte koördineer, af en toe reggestel word deur ’n skrikkel-sekonde by te
las en die wêreld weer in die pas te bring.
My tyd, kan ’n mens uitroep, dan is selfs verlore sekondes
nou al belangrik!
• TUSSEN die
sonnewysers, uurglase en waterklokke van die ou tyd en die gesofistikeerde
elektroniese horlosies van vandag lê ’n lang geskiedenis. Die primitiefste
tydmeter was bloot ’n stomp of stok wat in die grond gesteek is om na die stand
van sy skaduwee te kyk.
Waterklokke het die tyd aangegee deur die hoeveelheid
water te meet wat uit een houer in ’n ander een drup. ’n Uurglas met sy lopende
sand is ’n soortgelyke toestel wat sand pleks van water gebruik.
Die meganiese horlosie soos ons dit ken, dateer uit die veertiende eeu. ’n Duitser, Henry de Vick, het vermoedelik die eerste moderne horlosie gemaak. Die meeste van hierdie vroeë horlosies was in torings ingebou.
__________________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik
hier
__________________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan