____________________________________________________________

 

Die Sy-roete en

die wonder van sy

 

Tientalle eeue lank het lang karavane van kamele halfpad om die wêreld beweeg met sy uit China. Hul bestemming was die Middellandse See, van waar die sy per skip na Euro­pa gebring is. Die 12 000 km lange Sy-roete het nie net 'n kanaal vir die verhandeling van goedere geword nie, maar ook vir die uitruiling van idees en filosofiese denke tussen die Ooste en die Weste. Maar presies wat is hierdie wondermateriaal wat die mens te danke het aan die ywerige woelinge van 'n ruspe?

____________________________________________________________

 

DIS die jaar 2640 vC. Keiserin Si Ling-Sji van China sit in die paleis­tuin en drink 'n koppie tee in die skaduwee van 'n moerbeiboom.

 

Plonk-k-k! val iets uit die takke en land binne-in haar koppie. Sy haal dit uit en is erg vieserig toe sy agterkom dis die kokon van 'n sywurm.

 

Toe gebeur iets interes­sants. Die kokon begin in 'n fyn, glansende draad uitrafel. Die keiserin het sy ontdek!

 

Sy bekyk die boom van naby en kom agter dat dit vol kokonne is. Sy is so ingenome met die pragtige sydraad dat sy haar man oorreed om vir haar 'n hele boord vol moerbeibome te gee waar sywurms die blare kan vreet en baie sy kan spin.

 

Só -- ten minste volgens die Chinese legende -- het sywurmteelt en die sybedryf begin. Niemand weet egter wanneer en hoe sy rêrig ontdek is nie. Maar aan die geweldige impak wat hierdie ontdek­king op die wêreldgeskiedenis gehad het, hoef niemand te twyfel nie.

 

Die ou Chinese het besef watter waardevolle bate sy vir hulle was -- soseer dat die keiser glo beveel het dat enigiemand wat die geheim sou verklap van waar dit vandaan gekom het, doodgemaak sou word. Die geheim is inderdaad baie, baie eeue lank bewaar.

 

Reeds in die jare 300 vC het mense in die Weste die gerugte gehoor van 'n "wonderwurm" in China wat so 'n voortreflike draad kan spin. Met die uitbreiding van die Romeinse Ryk het handel met die Ooste toegeneem, en spoedig was Chinese koopmanne besig om helder gekleurde kledingstowwe van sy aan Persiese handelaars te verkoop, wat dit op hul beurt na die Weste gebring het.

 

Die Europeërs, veral die Romeine, was bekoor deur hierdie luukse-weefstof, en die vraag daarna was spoedig geweldig groot.

 

Omstreeks 100 vC het die Sy-roete ontstaan -- 'n antieke roete wat China en Europa met mekaar verbind het. Nie net is goedere op die verskillende paaie van die roete vervoer nie, maar ook idees is in die proses uitgeruil. Die Sy-roete het in der waarheid 'n kanaal vir die verspreiding van kennis, kulture en denke tussen die Ooste en Weste geword.

 

Die Sy-roete

 

   DIE Sy-roete -- 'n 12 800 km lange roete van die Ooste na die Weste -- was geen enkele pad nie, maar het plek-plek in verskillende paaie verdeel. By sekere punte het dit ook by ander handelsroetes aangesluit.

 

Dit het by Tsjangan (vandag Xian) in Oos-China begin, die Gansoe-korridor deurkruis -- 'n vrugbare landgordel aan die Gobi-woestyn -- en dan in twee verskillende paaie gevurk om die kante van die Tarim-bekken te volg -- 'n barre wildernis met hoë berge en 'n onherbergsame woestyn daarbinne. Die hele bekken word deur uiterste temperature, skuiwende sandduine en verblindende sandstorms gekenmerk.

 

Asof die ongenadige omgewing nie genoeg was nie, moes die karavane ook nog rowerbendes die hoof bied.

 

Met die gevaarlike bekken agter die rug, kon reisigers nou kies of hulle die Karakoramberge na Indië wou oorsteek, of die ruwe Pamirberge na Turkestan.

 

Op altwee bergreekse, met hul spitse vol ys en sneeu en diep spoelklowe, woed daar ongenadige winde en sneeustorms, en daar is ook sneeustortings. Die pad het dikwels vernou tot weinig meer as 'n smal rotslys teen die afgrond.

 

Die suidelike roete (oor die Karakoram) het daarna deur Baktra gegaan, 'n belangrike handelsentrum waar goedere van Indië, die Midde-Ooste, Europa, China en Maleisië aangebied is. Die noordelike pad (oor die Pamir) het vervolgens deur Samarkand ge­loop, in die huidige Oesbekistan, waarna die twee paaie saamgeloop en voortgegaan het oor Iran (toe 'n deel van Persië).

 

By Ravy (naby die huidige Iranse hoofstad) het die Sy-roete verdeel, met een pad noordwaarts na die Swart See en die ander een na Mesopotamië. Van Mesopotamië af het die pad gevurk na Turkye en die hawens Tirus en Antiochië aan die Middellandse See, van waar die sygoedere per skip na Rome, Venesië, Genua en Griekeland vervoer is.

 

As alles goed verloop het, is die reis van Oos na Wes binne drie jaar afgelê. Maar nie almal was so gelukkig nie. Soos een reisiger dit beskryf het: "Dit was vir 'n mens onmoontlik om die pad te ken as dit nie vir die dooies se ontbindende beendere was wat vir jou die weg aangewys het nie."

 

Namate ál meer karavane van handelaars op die Sy-roete beweeg het, is wel kastele gebou om hulle te beskerm. Soms het rowers dit egter reggekry om die kastele oor te neem, en dan is niksvermoedende reisigers oorval en van hul kosbare ware beroof. Dit was net die belofte van reuse winste aan die einde van die pad wat die handel lewend gehou het.

 

En praat van duur. Die prys van sy in Europa was iets ysliks. Tiberius Nero, wat die keiser van Rome was toe Jesus op aarde gelewe het, het selfs sy mense gewaarsku dat hulle fortuine aan 'n sinlose weefstof verspil.

 

"In ruil vir nietighede," het hy gekla, "word ons geld na vreemde lande en selfs na ons vyande gestuur."

 

Maar die sy-honger Romeine het hulle min aan sy woorde gesteur, en die handel het bly floreer.

 

Teen 300 nC het Japan sy-wurms begin teel, met Indië kort op sy hakke. Die kuns van sy-boerdery was egter nog grootliks tot die Ooste beperk, en die prys van sy het hoog gebly.

 

In die sesde eeu nC het die Bisantynse keiser Justinianus twee monnike na China gestuur om te probeer agterkom wat die geheim van sy was. Hulle het die dood getrotseer deur sywurmeiers en moerbeisaadjies in hul hol kieries weg te steek en dit na Konstantinopel terug te smok­kel.

 

Uiteindelik was dit geen ge­heim meer nie, en die sybedryf het geleidelik na ander lande versprei, waardeur die monopolieë van China en Persië beëin­dig is.

 

Die wonder van sy

 

Dis so sag soos . . . nou ja, soos sy. En tog is dit sterker as staal. Op 'n warm dag hou dit jou koel, op 'n koue dag maak dit jou warm. Dit kreukel nie maklik nie, en nadat jy dit gerek het, spring dit net weer terug na sy oorspronklike vorm. In sy glorietyd was dit sy gewig in goud werd. Geen wonder sy word die 'koningin van die weefstowwe' genoem nie. Maar hoe ontstaan sy?

 

Die kort lewe van 'n sywurm

 

   SY word gespin deur die ruspe van 'n mot genaamd Bombyx mori, wat moerbeiblare vreet. Hierdie groot, roomkleurige mot lê tus­sen 300 en 500 eiertjies in die begin van die somer en gaan dan dood.

 

In die daaropvolgende lente, wan­neer die sappige, nuwe moerbeiblare hul verskyning maak, kom daar klein, donker sywurmpies, of ruspes, uit die eiers. Hulle begin dadelik vreet -- soveel blare as wat hulle kan -- en raak ál vetter en vervel ook in die proses. Nadat hulle vier keer vervel het, sal die ruspes, wat nou 'n ligter kleur het, ophou vreet en hul kokonne begin spin.

 

'n Klewerige draad wat in die lug verhard, kom uit 'n buis naby die ruspe se mond. Die sywurm heg hom aan 'n takkie vas en beweeg sy kop soos 'n syfer 8 totdat hy hom in 'n kokon toegespin het.

 

Binne-in die kokon verander die ruspe eers in 'n papie en dan in 'n mot.

 

Die omringende sy word nou met speeksel sag gemaak en die nat, verkreukelde mot breek uit die kokon. Ná 'n kort rus word 'n maat gevind. As die mot 'n wyfie is, lê sy haar eiers en gaan dan dood.

 

Sywurmteelt

 

   SYWURMS word in uiters beheerde omstandighede geteel. Die eiers, wat in panne of op spesiale papierstroke gelê word, word herhaaldelik ondersoek om seker te maak dat hulle nie siektes gekry het nie. Hulle word tot die lente in koelbewaring gehou, wanneer die sywurmboer hulle in 'n broeikas, of inkubator, oorplaas om uit te broei.

 

Die temperatuur in die plek waar die jong ruspetjies aangehou word, word versigtig beheer, en hulle kry elke paar uur vars blare. Daar word spesiaal gesorg dat insekpeste nie by die sywurmpies uitkom nie. Volwasse ruspes spin hul kokonne in spesiale houtrame met takkies en strooi daarin.

 

Slegs 'n klompie papies word toegelaat om tot motte te ontwikkel (en weer eiers te lê) en word dus eenkant gehou. Die meeste word doodgemaak, gewoonlik deur hulle in 'n warm oond te plaas. As hulle motte sou word, sou hulle die kosbare sy beskadig wanneer hulle uit die kokonne breek.

 

Met die "oes" van die sy word die kokonne in kookwater gegooi om die "gom" te versag wat die windings aanmekaar laat kleef. Die kokon is byna soos 'n bol breiwol. Die punt van die draad word gesoek en die hele draad moet in een stuk afgerol word. Só 'n draad kan tot 1,5 km lank wees.

 

'n Enkele draad is uiters fyn. Die drade van verskeie kokonne word dus saam ontrafel en opgewen. Die gesmelte gom bind hulle saam om 'n dikker, sterker draad te vorm.

 

Ná verdere prosesse is die sy reg om tot verskillende kleure gekleur en tot kledingstof geweef te word.

 

Het jy geweet?

 

   Sowat 45 000 kokonne is nodig om 1 kg ruwe sy te kry.

 

____________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

____________________________________________________________

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan