____________________________________________________________
Wat het werklik gebeur tydens een van Suid-Afrika se droewigste insidente en waarom?
Sharpeville
-- dag van bloed en paniek
Pandemonium. Die skare begin wild vlug. Toe die skietery ophou, word die
verskriklik sombere nasleep daarvan duidelik...
____________________________________________________________
DIS 21 Maart 1960, 'n dag wat nog
in die annale ingegrif sal word as een van die rampspoedigste in die
Suid-Afrikaanse geskiedenis. Apartheid ry in hierdie tyd op die kruin van die
golf. Maar die atmosfeer van swart verset teen dit wat as blanke dwingelandy
beskou word, is vandag so dik dat 'n mens dit met die spreekwoordelike mes kan
sny.
Passe word op verskeie plekke verbrand -- die gehate identiteitsdokumente
wat alle swartmense gedurig by hulle moet hê of die gevaar loop om gearresteer
te word. Dan sak die betogers op polisiekantore toe en vra dat hulle in
hegtenis geneem moet word.
In die meeste
woonbuurte verloop die protesveldtog weliswaar vreedsaam. Die polisie arresteer
óf die wetsoortreders óf gelas hulle om pad te gee. Maar in die swart woonbuurte
Sharpeville, naby Vereeniging, en Langa, naby Kaapstad, verloop sake dramaties
anders.
Etlike duisende swartmense (bronne wissel van 'n geskatte 5000 tot sowat 10
000) drom ure lank saam om die polisiekantoor in Sharpeville. Volgens verslae
sou sekere konstabels hulle naderhand bedreig gevoel het. Daar is agterna
vertel dat daar geen bevel daartoe gegee was nie, maar dat die polisiemanne uit
eie beweging met Sten-gewere en ander vuurwapens losgebrand het.
Pandemonium. Die skare begin wild vlug. Toe die skietery bedaar, word die
verskriklik sombere nasleep daarvan duidelik. Dooies en gewondes lê gesaai oor
die gebied.
In 'n nadoodse ondersoek sou dit blyk dat die meeste van dié wat aan
skietwonde dood is, van agter geskiet is. Hulle was dus reeds aan die vlug toe
die koeëls op hulle gereën het.
Sharpeville se 69 dooies en talle meer gewondes sou in die bevrydingstryd
van die Suid-Afrikaanse swartmense as een van die tragiese hoogtepunte van die
"Struggle" uitstaan.
Verslae oor die getal gewondes het gewissel, maar dit is op 178 vasgestel.
In 1998 het die Waarheids- en Versoeningskommissie in sy verslag daaroor egter
bevind dat meer as 300 gewond was.
Hoe ook al, wat dit des te tragieser maak, is dat daar, volgens sekere
bronne, agt vroue en ses kinders onder die oorledenes was, en 31 vroue en
negentien kinders onder die gewondes.
Die Waarheids- en Versoeningskommissie het ook bevind dat die polisie
nagelaat het om die skare te beveel om uiteen te gaan voordat hulle begin skiet
het.
Dieselfde aand het onluste toe ook in die swart woonbuurt Langa, buitekant
Kaapstad, losgebars. Sowat 6000 betogende swartmense protesteer teen die
paswette en eis hoër lone. Ook hier skiet die polisie, ofskoon net twee van die
betogers gedood word. Hierop ruk die skare hand-uit, stig brande in Langa en
sak toe op mense in busse en motors.
Die volgende dag bly tienduisende mense in en om Kaapstad en in die
Vereeniging-gebied van hul werk af weg. Suid-Afrika huiwer op die rand van 'n
volskaalse revolusie...
Maar waar het dit alles begin? En wat was die gevolge van veral die
Sharpeville-insident? Die verset van die ontkieserde Suid-Afrikaanse swartmense
het eintlik al oor baie jare opgebou. En die nadelige uitwerking wat
Sharpeville op die Suid-Afrikaanse ekonomie gehad het, is onberekenbaar.
• DIE beleid van apartheid wat
ingestel is nadat die Nasionale Party in 1948 die bewind van die Verenigde
Party oorgeneem het, was in baie opsigte maar net 'n voortsetting van die meestal
vrywillige skeiding tussen blank en gekleurd wat reeds aanwesig was in die
vroegste jare van die blanke nedersetting aan die Kaap.
Die verskil was dat die Nasionale regering nou hierdie skeiding wetlik
afgedwing het -- rasse verplig het om apart te wees en nie te vermeng nie. Daar
was enersyds die persepsie dat dit die enigste manier sou wees om die
voortbestaan van die blankes in die land te verseker en andersyds dat hierdie
verdeling alleen maar tot voordeel van wit én swart sou wees.
Kultuurverskille is nie net beklemtoon nie, maar sterk aangemoedig. Self
het die Nasionaliste dan ook hul beleid nie apartheid genoem nie, maar
afsonderlike ontwikkeling. Dit het egter ook beteken dat die swartmense geen
politieke regte hoegenaamd in "witmens-gebiede" gehad het nie, maar
slegs in hul landelike, grootliks onderontwikkelde "tuislande". Baie
politieke waarnemers sê vandag dis eintlik te verwagte dat daar verset sou
wees.
Wat darem nie uit die oog verloor moet word nie, is dat daar destyds by
baie Christelik opgevoede blankes 'n byna tasbare vrees bestaan het dat die
Kommunistiese Sowjet-Unie sy tentakels in Suid-Afrika sou kon inslaan. En omdat
Kommuniste so sterk in die swart bevrydingstryd na vore getree het, moes dié
met alle mag beveg word. (Die verbrokkeling van die Sowjet-Unie veel later in
die jare negentig was een van die sleutelfaktore wat tot die blankes se
bereidwillig bygedra het om hul oorheersing prys te gee en die mag te deel.)
Die propagering
van revolusionêre denke onder die swartmense het natuurlik ook die owerheid ná
1948 glad nie aangestaan nie. In September 1955 is die huise van honderde
linksgesindes deur die polisie deurgesoek en op ’n groot aantal dokumente
beslag gelê. Die dokumente is bestudeer en meer as ’n jaar later, in Desember
1956, is 156 mense, blank en nie-blank, weens beweerde hoogverraad gearresteer.
Onder hulle was ook mense soos Oliver Tambu, Walter Sisulu en Nelson
Mandela, leidende figure in die African National Congress, 'n
organisasie wat reeds in 1912 gestig was om die swartmense se belange te
bevorder.
Op die ou end is net 91
beskuldigdes werklik verhoor, maar dié saak het eers in November 1960 begin. In
Maart 1961 is al die beskuldigdes ontslaan nadat bevind is dat daar geen bewyse
was dat hulle die regering gewelddadig wou omverwerp nie. Die aanklag teen die
oorblywende mense is toe ook teruggetrek.
Maar dit was vir die blankes baie duidelik dat daar 'n opwellende verset
teen hul oorheersing aan die ontwikkel was.
In November 1958 het ’n aantal ekstremistiese nasionaliste of "Africanists" van die African National
Congress weggebreek en enkele maande later, in April 1959, die Pan-Africanist
Congress gestig. Anders as gematigdes in die ANC, wou die ''Africanists'' nie
hoor van ’n regering waarin die mag gedeel word nie. Wat hulle aanbetref, was
die swartes in die meerderheid en daarom moes hulle regeer -- in die woorde
van hul leier, Robert Sobukwe, 'n
"regering van die
Afrikane, deur die Afrikane, vir die Afrikane".
Onder Sobukwe het die Pan-Africanist Congress so vinnig gegroei dat die
organisasie binne ’n jaar byna net so sterk soos die African National Congress
was. In gebiede waar die ANC sterk gestaan het, soos in Natal en Oos-Kaapland,
kon die PAC nie veel vorder nie, maar in Orlando (by Johannesburg), in
Sharpeville en ander woonbuurte naby Vereeniging en in die Wes-Kaap het dit
baie aanhangers gehad.
Die African National Congress en die Pan-Africanist Congress het só met
mekaar gewedywer dat die een almaardeur die ander een voor wou wees sover dit verset
teen die blanke bewind aangaan. Nadat die ANC aangekondig het dat daar op 31
Maart 1960 met ’n versetveldtog teen die paswette begin sou word, het die PAC
besluit om reeds tien dae vroeër, op 21 Maart 1960, met ’n soortgelyke
protesveldtog te begin -- en sodoende die inisiatief te kaap.
Volgens Robert Sobukwe sou dit slegs die begin wees van ’n ál hewiger
verset wat binne drie jaar tot 'n bewindsoorname van die Pan-Africanist
Congress in Suid-Afrika moes lei.
Dit was dus in opdrag van die Pan-Africanist Congress dat die betogings
plaasgevind het wat tot die noodlottige Sharpeville-insident gelei het.
• DIE hete verset
teen die blanke regering neem ná Sharpeville hand oor hand toe -- soseer dat ’n jong
student met die naam Philip Kgosana op 30 Maart 1960 selfs ’n optog van sowat
30 000 swartmense tot in die hart van Kaapstad lei.
Die regering reageer op die bedreiging deur 'n noodtoestand in 122 van die
land se 265 distrikte af te kondig (30 Maart - 11 April). Sowat 11 500
swartmense word ook in hegtenis te neem, en eenhede van die burgermag word
opgeroep om die woonbuurte Langa en Nyanga van die buitewêreld af te sny.
Sowel die PAC as die ANC word verbied, wat daartoe lei dat
dié organisasies ondergronds of in ballingskap gaan. Hierna sou ook gematigdes
hul tradisionele strategie van nie-gewelddadige protes versaak en hulle ál meer
tot gewapende opstand wend. Die regering het dit reggekry om die binnelandse
opstande te smoor. Maar die gees van verset sou nie geblus word nie.
Die Sharpeville-insident is in Suid-Afrika betreur,
maar in die buiteland is dit ten sterkste afgekeur en miljoene rande het die
land uitgevloei. Daar was ook ’n skerp veroordeling van die Suid-Afrikaanse
bewind deur die Verenigde Nasies.
Intussen het die ondergrondse weerstand voortgeduur. Gevang deur die polisie ná meer as ’n jaar op vrye voete, word Nelson Mandela (wat onder die naam The Black Pimpernel bekend geword het) in Junie 1964 in die sogenaamde Rivonia-verhoor aan sabotasie en verraad skuldig bevind en tot lewenslange tronkstraf gevonnis.
Daar
was ook ander beskuldigdes in die saak -- swart en blank -- en mnr. Mandela en andere is aanvanklik op Robbeneiland
aangehou, waar hulle klippe moes kap in 'n kalkmyn. Mnr. Mandela se
jarelange tronklewe en uiteindelike triomf as die eerste swart president van
ons land is op sigself ’n epiese verhaal.
Sharpeville was ’n keerpunt in Suid-Afrika se na-oorlogse
geskiedenis. In die volgende dertig jaar sou dié land ál meer deur die
internasionale gemeenskap geïsoleer word -- tot die jare negentig toe ’n
nie-rassige regering ’n heeltemal nuwe bedeling ingelui het.
____________________________________________________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit
Huisgenoot se Jongspan