__________________________________________________________________
'n Brommende heuningby baljaar op die blomme.
Sy drink die soet nektar met piepklein teugies en versprei die stuifmeel tussen
die bloeisels. Met hierdie eenvoudige daadjies word die voortbestaan van die
byespesie sowel as die plantspesie verseker. En dis alles te danke aan iets wat
die mens selde die erkenning gee wat dit verdien -- die wonderbaarlike vermoë
van 'n insek om te vlieg...
__________________________________________________________________
VIR minstens 'n miljoen verskillende soorte
insekte is die aarde 'n aanloopbaan -- vir opstygings en landings in 'n
daaglikse lugvertoning vol akrobatiese maneuvers.
Insekte is ou kalante van die lug en dis
juis hierdie vermoë wat hulle as klas so verstommend suksesvol maak. Hul ragfyn
vlerke voer hulle mee oor al die windstreke van die wêreld om nuwe plekke te
koloniseer, aan gevare te ontsnap en kos te soek.
'n Insek soos ons inheemse motby, ook
bekend as die doodshoofmot, trek selfs die ontsaglike afstand van hier af tot
in Europa.
Dis gewoonlik die voëls wat die eer kry
vir verbasende vlugvaardigheid. Voëls is trouens soveel groter en makliker om
raak te sien dat die insekte se vliegprestasies vir 'n lang tyd glad nie erken
is nie.
Onlangse navorsing het egter getoon dat
die vlug van 'n insek geensins ondergeskik is aan dié van die voël nie. Wat
meer sê, die mees gevorderde menslike vlugte lyk in vergelyking daarmee bra
baie onbeholpe en primitief.
•
DEURSKYNEND, papieragtig, vol piepklein aartjies -- só is die
fladderende vlerke van baie soorte insekte. Tog verskil die vorm en bou van hul
vlerke ook baie, soos gesien kan word as 'n mens, sê nou maar, 'n vlieg en 'n
vlinder s'n vergelyk.
Gewoonlik is die vlerke egter saamgestel
uit 'n vlies wat deur 'n aantal chitien-vlerkare versterk is. (Chitien is 'n
horingagtige stof in die insek se "geraamte"). Ons kan die vlies of
membraan met 'n sambreel vergelyk. Die vlerkare verteenwoordig die ribbe van
die sambreel wat hom oop en styf hou.
Dis egter nie al nie. Namate jy die
insekvlerk ál meer onder die mikroskoop vergroot, kom talle ander dinge te
voorskyn op dié wonderlike aanhangsel van die insek se liggaam: haartjies,
riffels, boë of skubbe wat die vlerk bedek en dikwels die pragtigste patrone
vorm wat 'n mens jou kan voorstel.
In die natuur is egter nie oorbodige dinge
nie. Al hierdie dele het uiteindelik 'n rol te speel om die insek die bedrewe
vlieër te maak wat hy is.
Die vlerk van 'n skoenlapper is
byvoorbeeld bedek met skubbe wat mekaar gedeeltelik oordek soos die teëls op 'n
dak. Hulle vergroot die stygkrag van die vlerk.
Op die koop toe gee die skubbe die vlerk
sy kleure. Hulle speel dus ook 'n rol in sekondêre funksies soos seksuele
seleksie, kleurwaarskuwing en kamoeflering.
Omdat die lengte en vorm van verskillende
insekte se vlerke so ontsaglik verskil, vlieg hulle natuurlik op verskillende
maniere. Party vlerke, soos dié van die skoenlapper, het 'n starre oppervlak,
terwyl ander 'n toiingrige soom van haartjies het.
Fossiele is gevind van naaldekokers wat 'n
vlerkspan van langer as 50 cm gehad het. In vergelyking daarmee is die vlerke
van vandag se insekte amper onbeduidend klein.
Maar moet hulle nie onderskat nie! Daar
word beweer dat blindevlieë se vlerke so sterk is dat hulle selfs vinniger kan
vlieg as wat die vinnigste perd kan hardloop. Van die groot soorte blindevlieë,
wat tot 3 cm lank kan wees, is bereken dat, terwyl hulle vlieg, daar byna twee
liter lug per sekonde deur die vlerke beweeg!
Insekvlerke is nie plat soos papier nie,
maar in mindere of meerdere mate bolrond. Dit vergroot die vlugvermoë van die insek
en hou hom stabieler wanneer hy sy vlerke klap of sweef.
Die meeste gevleuelde insekte het twee
pare vlerke -- 'n paar bo- of voorvlerke en 'n paar onder- of agtervlerke. Die
vlerke het, anders as dié van voëls, geen inwendige spierstelsel nie. Hulle
word deur spiere van die toraks, waaraan die vlerke vas is, aangedryf.
Die toraks word feitlik heeltemal deur
vliegspiere gevul en hierdie spiere kan die insek feitlik enige beweging laat
maak -- neerduik, bolmakiesie slaan, sweefhang, onderstebo vlieg, sywaarts
vlieg, agteruit vlieg. En dan kan ta byna oombliklik weer 'n nuwe toertjie
uithaal. Kyk net hoe sukkel jy dan om 'n lastige vlieg te vermorsel.
En die muskiet: party soorte kan glo selfs
in 'n reënbui vir elke druppel koes en droog anderkant uitkom!
Soos by die mense is daar egter by die
vlieënde insekte ook die koersloses. Sekere vrugtetorre beland dikwels op blink
sinkdakke of in damme omdat hulle, wanneer hulle daaroor vlieg, skielik die lig
van onder kry en dan onderstebo begin vlieg -- met noodlottige gevolge.
Insekte kan óf met hul vlerke sweef óf
daarmee klap dat dit so gons. Swewers kan, net soos die voëls, van opstygende
lugstrome gebruik maak. Sprinkane is uitstekende swewers.
By die vlerkklappers kan die spesifieke
gonsgeluide juis aan die getal vlerkbewegings per sekonde toegeskryf word. Die
vlerke van 'n huisvlieg maak 330 tot 335 bewegings per sekonde -- die heuningby
s'n is sowat 440.
Die geluide wat hierdie trillings
meebring, kan glo met sekere musieknote vergelyk word. Daar word beweer dat die
gonsgeluide van 'n huisvlieg met die noot F en dié van die by met A ooreenkom.
Waar is die vernuftige platemaker wat vir
ons deuntjies kan saamstel uit al die tjir-, zoem- en gonsgeluide wat die
wêreld om ons vul?
Hoewel talle soorte insekte vlerke het, is
daar baie soorte wat hul vlerke maar min gebruik of heeltemal vlerkloos is.
Afgesien van vlieg, gebruik die vlieëndes hul vlerke soms ook vir kamoeflering
(die kolle en selfs vals oë op skoenlappers se vlerke), as lugversorgers (die
heuningbye in hul nes) en om klanke en seine te maak wat die mannetjies en
wyfies saambring vir die paring.
Praat van vlerksleep by 'n meisie -- die
gevleuelde goggatjies het hierdie kunsie hoeka bemeester!
•
• • •
'n Proefneming
met vlieënde
motte
•
DAAR'S 'n eksperiment wat miskien meer met insekte se gehoor te doen as
met hul vlieëry, maar straks sal jy dit nietemin wil doen, want dis baie
interessant.
Rinkel 'n bos sleutels in die aand by 'n
klomp motte wat om 'n lig vlieg. Party sal ongestoord om die lig bly
rondomtalie, maar ander sal ongewone bewegings begin maak. Hulle sal
byvoorbeeld grond toe duik, verwilderd wegvlug of net doodstil gaan sit. Dis 'n
sekere toonhoogte in die geluid van die sleutels, vertel wetenskaplikes, wat
die motte só laat maak.
Die rede is dat vlermuise motte met sonar
in die lug opspoor deur klankseine uit te stuur. Sogenaamde uilmotte kan
hierdie seine hoor met hul gehoororgane wat langs die liggaam is. Hulle maak
dan allerhande wilde bewegings om die vlermuise te probeer pypkan.
_____________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
_____________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan