__________________________________________________________
Natuurrampe (2): Aardbewings
skud en skeur...
Op 26 Desember 2003 is Iran deur ’n verwoestende aardbewing getref. Sewentig
persent van die geboue in die geskiedkundige stad Bam is verwoes, en
Suid-Afrikaanse reddingswerkers was onder die talle mense wat gaan help het. Volgens
die Iranse owerheid was 30 000 tot 32 000 mense gedood, 20 000 beseer en 70 000 mense dakloos gelaat
toe hierdie artikel in Januarie 2004 vir ons CD aangepas is. Die ellende was
onbeskryflik. ’n Geraamde 1800 kinders het altwee hul ouers verloor, terwyl nog
sowat 5000 een ouer aan die dood afgestaan het. Die Verenigde
Nasies se agentskap UNICEF
(Kinderhulpfonds) het onverwyld ingespring om die nood te help verlig. Maar wat het dan
hierdie ramp veroorsaak?
• Volgens die teorie van
plaat-tektoniek is die buitenste deel van die aarde opgebreek in verskillende
plate wat stadig en relatief tot mekaar oor die gedeeltelik gesmette rots
daaronder gly. Waar die plate mekaar ontmoet, bots of skuur hulle teenmekaar.
Reuse rotsblokke skuif baie stadig by mekaar verby, miskien net so vyf, ses of
sewe sentimeter per jaar, maar as die kante aan mekaar vashaak, bou 'n
geweldige spanning op. Uiteindelik skuif die rotse skielik. Die gevolg is 'n
aardbewing...
• 'n Ander artikel oor aardbewings verskyn elders in hierdie ensiklopedie. Dit is meer populêr geskryf en straks meer geskik vir leerders wat nie heeltemal so wetenskaplik daarna wil kyk nie. Klik hier om dit te lees.
____________________________________________________________
IN die lente van 1906 is San Francisco 'n welvarende stad. Die nuwe
poskantoor en die stadsaal van etlike miljoene dollars is pas klaar gebou --
alles tekenend van die plek se lewenskrag en voorspoed.
Hierdie Wes-Amerikaanse metropool
het al vantevore onder aardbewings deurgeloop, maar aangesien die middestad
geboue van klip het en die brandweer so doeltreffend is, is die inwoners nie
uitermate besorg dat 'n ramp hulle kan tref nie.
Maar om twaalf minute oor vyf die
oggend van 18 April begin dit gebeur -- voor die oë van onder andere 'n
polisiesersant op patrollie. Eers is daar 'n lae gedreun, bra soos dié van 'n
trein in die verte. Toe begin die hele pad waarop die polisieman loop, onder sy
voete kronkel.
Geboue steier. Brûe val. Torings
tuimel. Kerkklokke lui. Spoor- en pyplyne buig. Die spoggerige stadsaal lê
gelyk met die grond.
Die skok self duur net 'n paar
minute. Die werklike skade begin toe brande uitbreek. Sowat 'n kwartmiljoen
mense word dakloos gelaat en nagenoeg vyfhonderd sterf in hierdie aardbewing,
kennelik een van die grotes in die annale van wêreldrampe.
Party mense sal dalk iets onthou van
'n ander San Francisco-aardbewing, dié van 1989, net sowat anderhalwe dekade
gelede. Sowat 270 mense is daarin dood, die meeste deurdat sowat een en 'n
halwe kilometer van die boonste vlak van 'n
dubbelverdieping-snelweg in die spitstyd op motors op die onderste vlak neergestort
het.
Terwyl etlike honderde mense in
hierdie twee San Francisco-rampe omgekom het, is daar natuurlik ander waarin
die lewensverlies enorm was. Volgens die Guinness Book of Records is meer as 'n
miljoen mense dood in 'n aardbeweging wat in Julie 1201 haas elke stad aan die
oostekant van die Middellandse See en die Nabye Ooste geskud het.
Baie meer onlangs, in Julie 1976, was daar die Tangshan-skudding in Oos-China wat na bewering 750 000 lewens geëis het, ofskoon die syfer drie jaar later deur 'n nuusagentskap tot 242 000 verlaag is. En dan was daar ook die onlangse aardbewing in Iran -- waar Suid-Afrikaanse redders ook gaan help het -- waarin tienduisende mense omgekom het.
Suid-Afrika is in die geseënde posisie dat ons aardkors
meestal bestendig en goed gebalanseer is, sodat ons min te vrees het vir ’n
baie groot aardbewing. Nogtans is ons nie gevrywaar van die roeringe in die
kors van die aarde nie, soos die Bolandse aardbewing van 1969, wat wel lelike
skade aangerig het.
Die sogenaamde Milnerton-breuk het byna twee eeue
gelede -- op 4 Desember 1809 -- ’n ander, hewige aardbewing veroorsaak wat die
opstal van Jan Biesjes Kraal, waar die Ascot-renbaan in Milnerton ontwikkel is,
feitlik verwoes het. Daar is ernstige vrese dat dieselfde breuk dalk nog
binnekort groot dele van die Skiereiland in puin kan lê.
Dit sal ’n geweldige ramp wees. Nie net kan die
sakesentrums van Milnerton, Bellville en die Kaapse middestad geskud word nie,
maar duisende mense kan geraak word in die dig beboude Mitchells Plain en
Khayelitsha, wat op die geologiese breuk lê.
Maar watter kragte is
verantwoordelik vir sulke verskriklike katastrofes?
Wat is 'n aardbewing?
•
AARDBEWINGS is, soos die naam aandui, doodeenvoudig bewegings van die
grond. Daar is verskillende oorsake en een daarvan is onderaardse spelonke of
selfs myne wat intuimel, soos in Johannesburg. Dog die skokgolwe van die meeste
aardbewings, ook die reuse skuddings, word geskep deur dieselfde kragte wat
vulkane veroorsaak.
Spanning bou op in die boonste lae
van die aarde omdat groot tektoniese plate teenmekaar skuur. Naderhand raak die
rots ál meer verwring totdat dit meegee en die opgeboude spanning met geweld
ontlaai.
Die rots beweeg straks net 'n meter
of wat, maar die energie wat vrygestel word wanneer miljoene tonne rots só
verskuif, word verstrooi in skokgolwe wat in alle rigtings uitkring.
Die skokke van 'n enkele aardbewing
kan etlike minute lank aanhou. Dikwels word die eerste skok deur 'n reeks
naskokke gevolg, wat veroorsaak word deur nog rotsbewegings by of naby die
oorspronklike versteuring. Die naskokke kan dalk nog dae, weke of selfs maande
later gevoel word.
Die werklike plek waar die breuk voorkom,
word die fokus genoem. Dié is gewoonlik binne sowat 40 km van die oppervlak
geleë, hoewel 'n diepte van nagenoeg 600 km ook al aangeteken is.
Die punt op die aardoppervlak reg
bokant die fokus staan as die episentrum bekend. Hier is die oppervlaktrillings
gewoonlik die ergste.
Die golwe van 'n aardbewing word
seismiese golwe genoem. Hulle versprei in alle rigtings vanuit die fokus. Daar
is verskeie soorte seismiese golwe, almal verskillend van mekaar, wat teen
verskillende snelhede beweeg.
Een van die vernaamste soorte beweeg deur die aarde met 'n snelheid van 8 km/sekonde en die rotsdeeltjies vibreer in dieselfde lyn waarin die golwe beweeg. Dit veroorsaak dat geboue vertikaal geskud word.
'n Ander belangrike soort beweeg
net sowat die helfte so vinnig en die rotsdeeltjies vibreer loodreg tot die
rigting van die golwe. In dié geval word geboue horisontaal geskud.
•
HOEVEEL skuddings kom jaarliks op die aarde voor? Ramings verskil baie
van bron tot bron. Party beweer daar is omtrent 'n miljoen per jaar, maar 'n
veel konserwatiewer skatting is honderdduisend.
Hoe ook al, die meeste aardbewings
vind onder die see plaas. Slegs 'n breukdeel is sterk genoeg om deur instrumente waargeneem te word en nog minder rig enige skade
aan.
Die moderne instrument vir die
opsporing van skuddings is die seismometer. Die skaal wat die meeste gebruik
word om die krag van trillings te meet, is in 1935 deur 'n Amerikaanse
seismoloog, dr. Charles F. Richter, bedink -- die sogenaamde Richterskaal.
Die sterkste trillings wat nog
gemeet is, het 8,9 op die Richter-skaal geregistreer. Dit was in 1906 in die
Stille Oseaan naby die grens tussen Colombia en Ecuador, en in 1933 in Japan.
'n Registrasie van 5 of hoër word as
'n verwoestende skudding beskou.
•
DIE wetenskap betree vandag die terrein waar die ou dae se towenaars geheers het. Dit bly egter uiters moeilik om aardbewings te voorspel.
Wetenskaplikes weet natuurlik op
watter plekke aardbewings die maklikste kan plaasvind.
Van geen plek op aarde kan gesê word
dat dit nooit enige trillings sal ondervind nie, maar die meeste skuddings kom
voor waar die groot tektoniese plate mekaar "verkeerd opvryf".
Hierdie gebiede vorm twee groot gordels
-- die gordel om die Stille Oseaan, oftewel Kring van Vuur, waar driekwart van
die aarde se aardbewings voorkom, en die Alpide-gordel in Suid-Europa en Asië.
Die geskiedenis help geleerdes ook
om toekomstige skuddings te voorspel. Kalifornië kan byvoorbeeld elke vyftig
tot honderd jaar 'n rampspoedige aardbewing verwag.
Hoewel Suid-Afrika nie juis
aardskok-wêreld is nie, is daar tog sogenaamde interne korsbreuke in Suid- en
Wes-Kaapland en Lesotho. Daar is egter nog nooit presies vasgestel wat die
berugte aardbewing veroorsaak het wat in September 1969 soveel skade op
Tulbagh, Wolseley en Ceres in die Wes-Kaap aangerig het nie.
•
DIE bewing van die aarde laat geboue verkrummel sodat die puin mense
doodval -- maar 'n selfs groter gevaar is die brande wat net daarna uitbreek,
onder meer weens elektriese kortsluitings.
Boonop kan damme bokant stede breek
en groot grondverskuiwings ook plaasvind.
En waar skuddings onder die see
voorkom, kan hulle reusagtige vloedgolwe opkarring wat na dorpe of stede langs
die kus beweeg en groot verwoesting saai. 'n Uiterste voorbeeld is die golf
met 'n geraamde hoogte van 85 m wat meer as tweehonderd jaar gelede na die
Japanse eiland Isjigaki aangerol het.
____________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004
- Uit Huisgenoot se Jiongspan