___________________________________________________________
onder die
son
Elkeen wat al ooit 'n woestyn ná swaar reën
oorgesteek het, sal kan getuig van die verstommende weelde van veldblomme wat
die dorsland-bodem soos 'n tapyt oordek het -- bewys van die natuur se
vasberadenheid om in elke natuurstreek te oorleef...
____________________________________________________________
DIE ergste plek op aarde waar jou motor kan
breek, sê hulle, is die gedugte Death Valley in Kalifornië, VSA. Volgens die
Guinness Book of Records is dit die warmste plek ter wêreld.
Die Atacama-woestyn in Chili hou weer die
onbenydenswaardige rekord as die plek waar die langste opgetekende droogte
geheers het. in 1971 is die droogte ná vierhonderd jaar gebreek.
Woestyne... bedags versengend, snags soms bitter
koud. Bar en verdorde vlaktes sonder eens 'n druppeltjie water vir die dors.
Vir mense is dit haas ondenkbaar om in sulke toestande te leef.
Nietemin sal elkeen wat al ooit 'n woestyn ná swaar
reën oorgesteek het, kan getuig van die verstommende weelde van veldblomme wat
die dorsland-bodem soos 'n tapyt oordek het -- bewys van die natuur se
vasberadenheid om in elke natuurstreek te oorleef.
Woestynflora is dan ook op werklik merkwaardige
maniere toegerus om te kan bestaan.
• DIE
grootste faktor wat plantegroei in woestyne beïnvloed, is vanselfsprekend die
gebrek aan water. Afhangende van hoe hulle in droë tye oorleef, kan
woestynplante in twee kategorieë ingedeel word: die droogte-ontwykers en die
droogtebestande plante
Ontwykers is dié wat die tekort aan water op 'n
vernuftige manier te bowe kom. Hulle oorleef in 'n rustende toestand in die
vorm van sade, wat slegs ontkiem wanneer dit reën, waarna die plante vinnig
groei en blom om nuwe sade te maak. Binne 'n paar weke is hulle dood, maar in
hul erflating skuil die seker belofte van nuwe lewe later.
Die rekordhouer onder die droogte-ontwykers is glo
een van die lede van die vieruur-familie wat in Noord-Afrika voorkom. Binne net
meer as een week tot tien dae nadat hy opgekom het, het die plant sy siklus
voltooi.
Vinnig blommende plante word ephemera genoem
en sorg vir een van die ongelooflikste skouspele in die natuur: die
gedaantewisseling van die gewoonlik barre woestynlandskap tot 'n blommeglorie
ná swaar reën.
Droogte-ontwykers se besondere meganismes verseker
hul oorlewing in feitlik alle omstandighede. Baie het sade met 'n omhulsel wat
slegs reageer wanneer dit genoeg gereën het; water moet ook in die vorm van
reën wees, anders sal die sade nie ontkiem nie; en die plante "weet"
op die een of ander manier watter seisoen dit is en sal nie groei as dit
buitentyds reën nie.
Droogte-ontwykers is eenjarige plante en aangesien
hulle slegs groei wanneer toestande gunstig is, hoef hulle nie droogtebestand
te wees nie. Dus het hulle nie die fisiologiese toerustings van die tweede
groep woestynplante nie: dié wat hulle teen droogte verset.
• DIE
droogtebestande plante is meerjarig en oorleef van een reëntyd tot die volgende
vanweë spesiale toerusting om water te kry en op te gaar, of die behoefte
daaraan te verminder.
Baie sulke plante het ondergrondse organe vir die
verkryging en berging van water, byvoorbeeld verdikte wortels, knolle, risome
en bolle.
Penwortels is algemeen by woestynbome. Dit kan meer
as 30 m lank wees en dring diep in die grond in om ondergrondse water te soek.
Omdat penwortels nie om oppervlakwater meeding nie, groei die plante meestal
naby mekaar.
Vlak maar uitgespreide wortels kom onder
woestynplante soos kaktusse voor. Dit absorbeer die grootste moontlike
hoeveelheid reënwater uit die boonste lae van die grond en die plante groei dus
ver uitmekaar.
Baie woestynplante oorleef deur hul waterverlies te
beperk. Sommige het klein blaartjies wat vogverlies deur transpirasie tot die
minimum verminder. Party verloor hul blare wanneer daar 'n kwaai droogte is.
Waterverlies word ook vertraag in blare met 'n
wasagtige bedekking of wat styf gerol is om winddroging te voorkom.
Sommige plante bestry waterverlies deur glad geen
blare te hê nie. Mikroskopiese openinge op die oppervlak van blare laat
waterdamp ontsnap; op 'n warm somerdag in die woestyn kan dit dodelik wees vir
'n plant. Kaktusse en baie ander woestynbome en -struike het egter doringpenne,
wat geen openinge het nie, pleks van blare. Fotosintese, wat gewoonlik in die
blare plaasvind, geskied in die groen stam van die kaktus.
Op die koop toe is die penne 'n vanselfsprekende
afskrikmiddel vir plantvreters. Daar is groot hoefdiere wat meerjarige plante
vreet in al die woestyne buiten dié van Australië, maar plante met stekels kan
hulle op 'n goeie afstand hou.
'n Aantal woestynplante begin snags eers lewe. Namate
die temperatuur in die nag daal, styg die relatiewe vogtigheid in die lug en
doudruppels kondenseer op plante, wat dan die vog kan benut. Bedags sluit hul
blaaropeninge om waterverlies te keer.
Benewens dorings het sommige woestynplante 'n bytende
sap in hul blare of stamme, of hulle gee 'n onaangename visagtige reuk af.
Sulke verdedigingsmeganismes slaag natuurlik net
gedeeltelik, anders sou geen dier in die woestyn kon oorleef nie. Dog die
uitwerking is om blaarvreters tot 'n happie dan en wan te beperk sodat die
plant nie doodgaan nie, maar die dier nogtans kan vreet. Dis nog 'n voorbeeld
van die wonderlike ewewig in die natuur.
Een van die merkwaardigste verskynsels in die
woestynlewe is te sien in die kreosootbos van Noord-Amerika. Plantkundiges word
geboei deur die feit dat dié bosse so gelykmatig gespasieer is dat dit lyk asof
mense hulle geplant het -- en dat daar geen ander plante om hulle is nie.
Navorsing het getoon dat die wortels van dié plant 'n
afskeiding het wat buurplante -- wat water sal "steel" -- doodmaak.
Die kreosootbos-familie word in Suid-Afrika verteenwoordig deur die
bobbejaansjieling, wat wyd voorkom.
Chemiese oorlogvoering kom ook voor in twee
Amerikaanse struike: die sogenaamde brlttle-bush en guayule. Ná swaar reën,
wanneer die woestyn blom, bly die sand onder hierdie plante kaal.
Dis nog 'n voorbeeld van oorlewing in die woestyn, en
'n verskynsel wat ons dikwels in die diereryk teenkom: die oues en sterkes wat
die jonges en swakkes van die gras af maak.
In hierdie geval gaan dit om die allesoorheersende
stryd van die plante van die woestyn om die een kosbare stof te bekom
waarsonder geen lewe moontlik is nie: water.
____________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD,
2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan