____________________________________________________________

 

Katoen

-- van saad tot materiaal

 

"Die vagte van piepklein lammertjies wat aan bome groei"... só het vroeë Griekse en Romeinse reisigers katoen beskryf. Vandag is hierdie struikwol een van die mensdom se heel nuttigste gewasse. Feitlik elke dag van ons lewe het ons immers met katoenprodukte te doen...

 

   Interessant: Suid-Afrika se 224 630 katoenlint-bale vir die produksiejaar 1999/2000 verteenwoordig 45 miljoen denim-klinknaelbroeke of 150 miljoen T-hemde!

 

   Klik hier vir artikel Katoen -- ’n pluimpie vir plantwol!

____________________________________________________________

 

TREK 'n koel somerhemp aan. Klim tussen die skoon, wit lakens van 'n bed in. Maak jou hande droog met 'n handdoek. Vee jou neus met 'n sakdoek af. Telkens wanneer jy een van hierdie dinge doen, wie moet jy bedank? Die katoenplant, bes moontlik.

 

Ons weet nie presies wanneer katoen die eerste keer gebruik is nie, maar stukkies katoen­pluksel en katoenstof wat in prehistoriese grotte in Mexiko gekry is, dui daarop dat die bedryf minstens seweduisend jaar oud is.

 

Een van die eerste volkere wat na ons wete katoen gekweek en dit tot materiaal gespin en geweef het, was die Egiptenare van die Nylvallei sowat vyfduisend jaar gelede. Rondom dieselfde tyd het mense in die Indusriviervallei ook katoenklere gemaak.

 

Katoenprodukte is die eerste keer in die jare 300 vC deur Alexander die Grote se leër na Europa gebring, maar net die rykes kon dit bekostig. In 700 nC het Moslem-invallers metodes vir katoenver­werking na Europa gebring. Trouens, die woord katoen kom van die Arabiese woord qutun.

 

Toe Christopher Columbus in 1492 in Ame­rika aankom, het hy gevind dat katoen in die Bahama-eilande geweef is. In die 1600's het die Suidelike Kolonies katoen begin kweek en weef, ofskoon die grootskeepse produksie eers in die laat 1700's begin het.

 

Dit was die Engelse wat die katoenbedryf die stukrag gegee het wat dit nodig gehad het. Hulle het in die 1600's met katoenweef begin toe hulle onbewerkte katoen van die Middellandse Seegebied en later Amerika ingevoer het. Katoen is in 1730 vir die eerste keer in Engeland meganies gespin.

 

Die Industriële Omwenteling is juis toe te skryf aan onder meer belangrike tekstieluitvindings. John Kay se vliegspoel (1733) kon byvoorbeeld kleremateriaal van wisselelende breedtes veel vinniger lewer; James Hargreaves se "spinning jenny" (1764) kon tegelykertyd agt ver­skillende drade pleks van een spin; en Samuel Crompton se "muil" (1779) het die beste spindrade op die mark gelewer.

 

In 1769 was Richard Arkwright die uitvinder (of steler, soos som­mige beweer) van 'n kragtige spinmasjien wat wateraangedrewe was. Hoewel dit 'n omwenteling in die katoenbedryf van Lancashire teweeggebring het, was daar groot verset van die kant van handspinners wat bang was dat hulle hul werk sou verloor.

 

Hoewel die Industriële Omwen­teling 'n reuse mark oorkant die Atlantiese Oseaan geopen het, was die enigste soort katoen wat in die Amerikaanse Suide gekweek kon word, 'n variëteit waar­van die sade met die hand verwyder moes word.

 

Toe vind Eli Whitney in 1793 'n katoenpluismeul uit, 'n eenvoudige een, maar 'n apparaat wat bepaald van vindingrykheid getuig het. Dit het voorspoed na die Suide gebring en Ameri­kaanse katoen op die wêreldkaart geplaas.

 

Katoen is omstreeks 1690 die eerste keer in Suid-Afrika verbou, in die Wes-Kaap. Groter welslae is later in die Oos-Kaap en die gewese Transvaal behaal, en uiteindelik in Amanzimtoti en Swaziland in die negentiende eeu. Hoewel die produksie in dié tyd maar klein was, is die weg gebaan vir die baie belangrike katoenbedryf van ons tyd.

 

Katoenproduserende gebiede in Suider-Afrika is vandag die Noord-Kaap (suid en noord van Kimberley; die omgewings van Postmansburg en Prieska; en die Laer-Oranjerivier), Noordwes, die Limpopo-provinsie (Limpopo-vallei; Loskop en Springbokvlakte), Mpumalanga, KwaZulu-Natal en Swaziland.

 

Ná die ontbinding van die Katoenraad aan die einde van 1997 het alle rolspelers in die plaaslike katoenbedryf ’n maatskappy, Cotton SA, gestig, wat onder meer as ’n forum vir die bedryf dien.

 

Om ’n idee van die plaaslike produksie te kry is die volgende brokkie inligting van Cotton SA nogal insiggewend: Suid-Afrika se 224 630 katoenlint-bale vir die produksiejaar 1999/2000 verteenwoordig 45 miljoen denim-klinknaelbroeke of 150 miljoen T-hemde!

 

Vandag se wêreldleiers in katoenproduksie is China, lande van die gewese Sowjet-Unie, Amerika, Indië, Pakistan en Brasilië.

 

Die katoenplant

 

   SOWAT 95 persent van die wêreld se kantoen kom van die plant Gossypium hirsutum. Dit is 'n regop groeiende plant met breë blare, takke wat na alle rigtings sprei en 'n penwortel wat diep in die grond indring. Dit aard die beste in warm tot baie warm streke met sowat 180 rypvrye dae per jaar.

 

Voordat 'n katoenland geplant word, word die oorblyfsels van ou katoenplante fyn opgekap en diep in die grond ingeploeg. Die landerye moet dan so gelyk moontlik gemaak word sodat water nie kan opdam en die plantjies versuip nie.

 

Boere gebruik meganiese plan­ters om die plantwerk te doen. Die planter trek 'n vlak voortjie in die grond, laat die saad in die voortjie val en maak die voortjie weer mooi toe. Daar word gewoonlik tussen middel Oktober tot middel Novem­ber geplant.

 

Namate die saailinge groot­word, moet hulle uitgedun, die onkruid tussen die rye uitgeroei en die plante besproei word. Die blomkoppe vorm sowat twee maande nadat die saad geplant is. Drie weke later gaan die blomme oop en bestuiwing en bevrugting vind plaas.

 

Die kroonblare verander kort voor lank van roomwit in geel, ligpienk en uiteindelik donkerrooi namate hulle verdroog en van die plant afval. Die blomtyd duur maar drie dae, en in dié tyd moet be­stuiwing in die oggend plaasvind, want die blomkelke vou in die middag toe.

 

Binne die groen bolle wat oorbly nadat die kroonblare afgeval het, vind 'n belangrike proses nou plaas. Saad vorm binne die bolle en katoenvesels begin aan die saad groei. Sowat twee maande ná die blomtyd begin die bolle oopbars en die sagte, wollerige, wit katoen kom te voorskyn.

 

Die pluksel

 

   KATOEN is vandag die heel belangrikste plantvesel vir die maak van klere. Die katoenpluksel bestaan uit katoensaad met die katoenvesels daaraan vas. Sodra die wollige inhoud van die saadbol aan die son blootgestel is en uitgedroog het, is die katoen reg om gepluk te word.

 

Die oestyd is van Maart af. Twee oesmetodes word gebruik: plukkery met die hand en meganies.

 

Ofskoon laasgenoemde me­tode vinniger is, het dit die nadeel dat onsuiwerhede saam met die katoen gepluk word. Al die saadbolle gaan ook nie gelyk oop nie en, omdat moderne masjiene slegs die katoen van die oop bolle afpluk, moet die katoenlande minstens twee keer geoes word.

 

Katoenkwekers verkoop hul pluksels aan pluismeulens. Die katoen word op vragmotors gelaai en na die meulens gebring, waar dit met groot pype in die geboue ingesuig en in groot masjiene ge­was word om onsuiwerhede soos stof en stukkies plant te verwyder.

 

Die katoen gaan dan na die pluismeule waar die vesels en sade meganies geskei word. Die algemeense soort pluismeule is die saagtipe. Dit be­staan uit 'n reeks sirkelvormige sae wat baie vinnig roteer. Die saagtande steek deur gleuwe tot binne-in die saadkas waarin die katoenpluksel gevoer word. Die sae trek die vesels deur die gleuwe, terwyl die sade in die saadkas agterbly.

 

Die katoen gaan nou deur verskeie skoonmaakprosesse en word dan in bale van 200 kg elk gepers en in 'n pakhuis gebêre, reg om na 'n tekstielmeule gestuur te word. 'n Klein bietjie katoen word uit elke baal getrek en volgens die lengte van die vesel, die kleur, die sterkte en die fynheid daarvan geklassifiseer. By die tek­stielmeule sal dit ná verskeie pro­sesse eindig as materiaal.

 

Katoenprodukte

 

   DIE vesels van die katoenplant is vir ons sy heel belangrikste deel. Dit word gebruik om allerhande soorte klere van te maak, van elegante tabberds tot duursame skoene; vir huishoudelike dinge soos tapyte, handdoeke en lakens; ook vir watte, chirurgiese verbande, die bind van boeke, motorsitplekmateriaal, noem maar op.

 

Skeikundiges het maniere ge­vind om katoen vuurvas, waterdig, verrottingsvry, krimpvry en kreukeltraag te maak, wat beteken dat dit vir nog meer dinge gebruik kan word.

 

Talle produkte word ook van katoensaad gemaak. Die belangrikste is olie, vir kook- en slaaiolie, margarien, seep, seeppoeiers en lino­leum.

 

Nadat die olie uit die katoensaad onttrek is, word die res van die saad as veevoer gebruik. Hierdie produk staan bekend as oliekoek. Partykeer word 'n hoëproteïenmeel vir menslike gebruik ook hieruit gemaak. Die saaddoppe word voorts gebruik as kunsmis, en as 'n basis vir plofstowwe en alkohol.

 

Die linters (kort vesels wat aan die katoensaad bly sit nadat die katoenpluise verwyder is) kan gebruik word om matrasse en kussings te stop. Dit kan ook chemies behandel en gebruik word om skietkatoen ('n plofstof), papier, plastiekstowwe, fotografiese film en selfs worsvliese te maak. Lintervesels kan ook gebleik en gesteriliseer en as geneeskundige watte ge­bruik word.

 

Geen deel van die plant hoef verlore te gaan nie. Stingels en blare kan as humus in die grond ingeploeg word. Die stingels word soms ge­bruik vir die maak van papier. Die wortels het medisinale waarde en word in sekere lande gebruik om bloeding te stop. In Indië word 'n geel of bruin kleursel uit die blomblare verkry. Boonop word katoenblomme as 'n uitstekende bron van heuning beskou.

 

____________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

____________________________________________________________

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan