__________________________________________________________

 

Warmwaterbronne en spuitbronne

 

Woelwaters uit

die aarde se maag

 

Reënwater wat tot diep onder in die aardkors wegsyfer en dan weer boontoe uitgedwing word, is baiemaal kokend warm. Dit kan selfs skouspelagtig en met ’n verstommende reëlmaat uitspuit -- meters hoog bokant die grondoppervlak. Maar wat gebeur in die maag van die aarde om hierdie natuurwonder moontlik te maak?

__________________________________________________________

 

"HOE lyk dit met nog ’n bier, ou maat? En ja, wag, gee sommer een vir ou Nat ook. Ons kan tog nie die Noordweste se grootste liegbek hier so droëbek laat sit nie, of hoe?"

 

Die klompie kroegvlieë in die ou Amerikaanse "saloon" kraai van die lag.

 

"Vertel ons nog 'n spekskiet-storie, Nat," spot 'n tweede cowboy. "Vertel ons van die stomende spuitfonteine . . ." Die res van die sin raak onhoorbaar soos die manne ou Nat se siel uittrek.

 

Stomme Nat Langford. G’n mens wou hom glo nie. Niemand wou sy vertellings as die waarheid aanvaar dat hy strale kookwater van dertig keer mensgrootte gesien het wat sommer so sonder waarskuwing uit die aarde bars of klein modderkuile wat soos heksebrousels kook nie.

 

Nat het in die middel van die 1800’s oor die breë plato’s van Wyoming in die Verenigde State gereis na plekke waar min of soms geen ander Europeërs ooit tevore was nie. Een van die dinge wat hy teëgekom het, was die warmwaterbronne wat vandag deel van die Yellowstone National Park is. Hy was nie die eerste mens wat kom vertel het dat hy warmwaterbronne in daardie geweste gesien het nie. Baie pelsjagters voor horn het met soortgelyke verhale teruggekeer en is gewoonlik nie geglo nie.

 

Een kêrel het gereken dat hy by die poorte van die hel aangekom het. Nog een het sy vertelling oor die spuitbronne (ook genoem geisers) aan 'n tydskrif gestuur. Dit is afgekeur met 'n "dankie, maar ons plaas nie fiksie nie".

 

Baie warmwaterbronne lyk inderdaad fabelagtig vreemd. Hierdie natuurwonders ontstaan egter bloot deur die verhitting van grondwater diep onder in die aarde.

 

Meestal syfer die warm water stil uit die grond uit tot in kalm waterkuile, soos die bronne hier by ons, byvoorbeeld dié by Aliwal-Noord. Maar partykeer word borrelende modderkuile of moddervulkane gevorm. Daar is ook dampbronne of fumarole, waar giftige gasse uit gate in die grond opgerisp word, of spuitbronne wat soos slange sis wat uit die grond opkom.

 

Daar is nie spuitbronne in Suider-Afrika nie, maar mooi geisers kom in die Verenigde State, Ysland en Nieu-Seeland voor.  Die warmste bronne in ons wêrelddeel is dié by Windhoek in Namibië, met ’n temperatuur van 70 tot 80 grade C. By baie van die fonteine in Suider-Afrika is groot baddens gemaak en hotelle gebou. Die warm water waarin mineraalsoute opgelos is, sou volgens baie mense helende krag hê. Mense kom van heinde en ver om in die water te bad.

 

   WARMWATERBRONNE word gevorm wanneer grondwater (reën en gesmelte sneeu wat deur deurdringbare gesteentes en krake in die grond syfer) deur warm gesteentes onder die aardoppervlak verhit word.

 

Grondwater kan ook verhit word as die ondergrondse keerbanke krake of splete het waardeur water diep in die aardkors wegsyfer waarna dit deur ander krake na die oppervlak teruggedruk word vanweë die druk van nuwe water wat die aardkors langs dieselfde roete binnedring.

 

Dit is bekend dat die temperatuur in die aardkors styg in verhouding tot die diepte -- gemiddeld 1 graad C vir elke daling van 33 m.

 

In ’n warmwaterbron wat nie spuit nie, het die water ’n min of meer konstante temperatuur. Die hitte word net so vinnig verloor as wat die water deur die warm gesteentes verhit word. Daar is dus ’n gelykmatige proses van verhitting en afkoeling.

 

Maar by ’n spuitbron is daar ’n wanbalans tussen koelwording en verwarming. In só ’n geval vloei of syfer water tot in ’n lang groef baie meters onder die grond in en vul dit geleidelik. Die water op die bodem van hierdie reservoir word deur die warm onderaardse gesteentes verhit, maar die drukking van die oorliggende watermassa verhinder dat dit kook.

 

Water kook normaalweg by 100 grade C, maar as dit aan hoë druk onderwerp word, is aansienlik hoër temperature nodig voordat die kookpunt bereik word.

 

Die gesteentes hou egter aan om die dieper water te verhit totdat die temperatuur so hoog is dat dit skielik in stoom omgesit word. Stoom is minder dig as water, met die gevolg dat dit vinnig uitsit en die water bokant dit opwaarts dwing en party daarvan bokant die grond laat uitvloei.

 

Nou is die drukking van die oorliggende water verlig, wat selfs meer van die dieper water in stoom laat uitsit en meer water bokant die grondoppervlak uitspuug. Dit gebeur herhaaldelik en met ’n verstommende reëlmaat. ’n Goeie voorbeeld is Strokkur, een van Suid-Ysland se aktiefste en voorspelbaarste spuitbronne. Elke vier tot tien minute ontplof dit in ’n dertig meter hoë fontein van stoom en water.

 

Ysland is besonder vulkanies. Die menigte warm bronne is die bron van ’n onbeperkte hoeveelheid warm water wat vir verhitting gebruik word. In ’n koue land sonder hout en veel steenkool is só ’n natuurlike verhittingsmiddel van onskatbare waarde. Hierdie water word in kombuise en in swembaddens gebruik en deur sentrale verhittingstelsels gestuur -- en geen enkele druppel daarvan hoef kunsmatig verwarm te word nie.

 

Boonop is die Yslanders se spuitbronne so beroemd dat selfs die naam van hul bekendste spuitbron, Geyser (wat "spuiter" beteken), vandag in feitlik alle tale gebruik word vir warmwaterbronne wat water en stoom onder hoë druk in die lug in opspuit.

 

Warm bronne en geisers slaan dikwels opgeloste materiaal in die vorm van plate en terrasse rondom hul openings neer. As die water deur kalkafsettings beweeg, los taamlike groot hoeveelhede kalksteen op, wat later afgeset word in die vorm van groot terrasse wat na veryste watervalle lyk.

 

In party warmwaterbronne kry ’n mens groot hoeveelhede rotspuin, wat na dun modder lyk. In die Verenigde State word sulke bronne "verfpotte" genoem, as gevolg van die pragtige kleure wat deur chemiese reaksies agtergelaat word.

 

Ondergrondse water is ook gedurig besig met "ondergrawende" werk. Die gevolge van die oplossing van minerale in die water is dikwels baie treffend in sterk oplosbare gesteentes soos kalksteen en dolomiet. Ondergrondse kanale met lopende water ontstaan en word naderhand selfs ondergrondse strome wat ál dieper in die gesteentes invreet sodat grotte en gange gevorm word. Die Kangogrotte, naby Oudtshoorn, is een voorbeeld van die vorming van sulke wondergrotte.

 

____________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

____________________________________________________________

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan