__________________________________________________________________

 

Antarktika

-- die yslik wonderlike sneeuland in die suide

 

Jy het moontlik al baie foto's gesien wat die sublieme skoonheid van Antarktika beklemtoon. Maar ondanks al sy skouspelagtigheid is hierdie bevrore vasteland ook een van die mees verlate plekke op aarde. En tog is daar mense wat verkies om daar te woon. Lees verder en vind uit waarom...

__________________________________________________________________

 

''Doer in 'n westelike rigting het, wanneer die weer ook al ongewoon mooi was, 'n panorama voor ons ontvou wat ek twyfel deur enigiets anders ter wêreld geëwenaar kan word. Hoër berge het ek al gesien, baie hoër, maar ek weet van geen ander op aarde met 'n groter serene skoonheid nie.''

-- Frank Hurley, Shackleton se fotograaf.

 

ANTARKTIKA is nie rêrig vir mense nie. Nêrens op aarde is die weer so verskriklik nie. Dis selfs erger as by die Noordpool, wat ietwat warmer is omdat die ysdek daar so naby aan die seevlak is. Die laagste temperature op aarde word by Antarktika aangeteken. In die middel van die somer, in Januarie, styg die kwik nie eens tot naby die vriespunt nie.

 

Die winde is ook ontsettend. Stormwinde van so 320 km/h is niks ongewoons nie. En dis verrassend droog -- droër as selfs in die Saharawoestyn.

 

Die uitwerking van hierdie klimaatstoestande op die brose menslike liggaam is ontstellend, om die minste te sê. Stormwinde wat vanuit die binnelandse plato waai, droogbevries 'n mens se vleis. Ysnaalde vorm in jou winkbroue en ooghare. In die koudste streke vries die wasem wat 'n mens uitblaas sommerso in die lug. Haal jy te vinnig asem, vorm ys in jou longe en raak jy aan die hoes.

 

As jy met jou kaal hande aan metaal raak, kleef dit daaraan vas; sou jy probeer losruk, skeur jy jou vel af. As jy jou son- of skermbril vergeet, maak die sonlig wat van die sneeu af weerkaats jou blind.

 

Genoeg rede om daar weg te bly? Wie sê! 'n Paar duisend wetenskaplikes en helpers van meer as 'n dosyn lande en 10 000 toeriste stroom elke jaar soontoe. Waarom?

 

Ryk toeriste besoek Antarktika vanweë sy skouspelagtige natuurskoon. Dit is die land van enorme pikkewyn-broeiplekke, sombere geskiedkundige besienswaardighede, die middernagson en die spookagtige aurora australis (suiderlig).

 

Uit die wetenskaplikes se oogpunt is Antarktika soos 'n reuse laboratorium waar die aarde en die skade wat ons hom berokken, bestudeer kan word. Vasgevang in die ys is antieke lugmonsters en meteoriete. Ysmonsters wat met bore verkry word, bevat inligting omtrent die sneeuval en klimaat van selfs duisende jare gelede.

 

Die klein deeltjie land wat nie onder ys begrawe is nie, bevat die fossiele van plant en diere wat daar voorgekom het toe die klimaat nog subtropies was. Dieselfde soort fossiele is in Afrika, Suid-Amerika en Indië in Asië gevind, wat die teorie onderskryf dat dié drie vastelande eenmaal met mekaar verbind was.

 

Vanweë sy afsondering en die omgewingsbeskerming wat hy nog altyd geniet het, is Antarktika so naby aan ongerep as kan kom (hoewel spore van fabriekschemikalieë en afvalstowwe van elders reeds diep in sy ys gevind is). Die lug by Antarktika is die skoonste op aarde. En omdat dit so droog is, bied dit wetenskaplikes wat die weer bestudeer ook 'n ideale venster waardeur hulle in die lug in kan tuur.

 

Antarktika is soos 'n barometer waarmee die gesondheid van die planeet gemeet kan word. Die sogenaamde gat in die osoonlaag is byvoorbeeld die eerste keer hier ontdek, wat mense bedag gemaak het op die gevaar van chemikalieë wat skadelik vir die osoonlaag is. En deur die bestudering van Antarktika se unieke en brose lewensvorms word noodsaaklike inligting oor die gevare van omgewingsvernietiging verkry.

 

Antarktika se waarde as laboratorium kan vandag kwalik oorskat word. Maar dinge was nie altyd so eenvoudig nie. Nadat ontdekkers die bevrore vasteland in die eerste helfte van die twintigste eeu ontsluit het, het verskeie lande dele daarvan vir hulself opgeëis -- met die onvermydelike internasionale geskille wat daarop gevolg het.

 

In die loop van die Internasionale Geofisiese Jaar -- 'n program van wetenskaplike navorsing wat van die middel van 1957 tot die einde van 1958 geduur het -- het twaalf lande meer as vyftig navorsingstasies op Antarktika en die nabygeleë eilande gebou. Suid-Afrika was ook onder hulle.

 

Die program was so geslaag dat 'n ooreenkoms, die sogenaamde Antarktiese Verdrag, in 1959 onderteken is. Dit het in 1961 in werking getree. Aansprake op grondgebied is ter syde gestel en die vasteland is vir 'n tydperk van dertig jaar vir vreedsame doeleindes bewaar. Die verdrag is in 1991 hernieu en talle lande het dit onderteken.

 

Hierdie ooreenkoms is 'n uitstekende voorbeeld van internasionale welwillendheid en samewerking. Maar hoe lank dit gaan duur, is natuurlik 'n ope vraag. Antarktika het ryk neerslae steenkool, goud, koper, yster, lood, mangaan, sink en ander minerale, en oliebore het getoon dat daar moontlik olie onder die see by die kus is. Namate die wêreld se mense meer word, sal die druk groter word om hierdie hulpbronne te ontgin.

 

Feite oor die bevrore vasteland

 

   Antarktika is 'n met ys en sneeu bedekte vasteland rondom die Suidpool. Dit beslaan 14 miljoen vk. km -- byna die helfte so groot soos Afrika. Minder as twee persent van die land lê nie onder die ys nie. Een van die eienaardigste kenmerke van Antarktika is die kaal kolle, wat droë valleie genoem word. Wetenskaplikes het hulle al met die landskap van Mars vergelyk. Hulle kom meestal langs die kus voor en vorm waar gletsers teruggewyk het. Die grond absorbeer genoeg hitte om vallende sneeu te laat verdamp en die wind waai enige sneeu weg wat nog oorbly.

 

   Die geografiese Suidpool is die plek waar die aarde se lengtelyne mekaar ontmoet. Die ys by die pool is byna 3 km dik. 'n Geweldig dik ysveld bedek Antarktika. Elke sneeulaag wat val, pers die sneeu daaronder saam. Die saamgeperste sneeu is blougroen. Ysmonsters wat deur wetenskaplikes uitgehaal word, bied 'n opname van die aarde se klimaat oor duisende jare.

 

   Die Antarktiese streek is die gebied binne die Antarktiese Konvergensie -- 'n waterstrook van sowat 40 km breed waarin koue, noord vloeiende strome en warmer, souter strome mekaar ontmoet. Die streek sluit die suidelike dele van die Atlantiese Oseaan, Indiese Oseaan en Stille Oseaan in (saam die Suidelike Oseaan genoem), asook verskeie eilande.

 

   Die vasteland word deur die Transantarktiese berge in twee gebiede verdeel -- Wes-Antarktika, wat suid van die Amerikas lê, en Oos-Antarktika, suid van Afrika, Asië en Australië. (Die Transantarktiese berge is in der waarheid 'n verlenging van die Andesgebergte in Suid-Amerika.)

 

   Die dik laag ys en sneeu waaronder die grootste deel van die vasteland lê, word die Antarktiese ysdek genoem. Gletsers kruip stadig oor die ysdek see toe. Groot plate van die ysdek dryf in sekere kusgebiede op die water. Die grootste hiervan, die Ross-ysbank, is byna die helfte so groot soos Suid-Afrika. Waar groot plate van die binnelandse ysdek by sekere kusgebiede oor die water uitstrek, word dit ysbanke genoem. Elke somer kalf groot hompe ys van die ysbanke af weg om ysberge te vorm. Die ysberge is eers plat van bo, maar na gelang hulle na warmer water wegdryf en geleidelik begin smelt, breek hulle in kleiner stukke met onreëlmatiger vorms op.

 

Die Poolbasis

 

   BY die mees afgesonderde plek op aarde gaan die son nooit in die somer onder nie -- en die winter is een bitter lang nag. Die klimaat is so vreeslik dat geen plant of dier lank hier onbeskermd kan bly lewe nie. Hierdie plek is die Suidpool, in die hart van Antarktika.

 

Tot sewentig, tagtig jaar gelede was Antarktika nog grootliks onontdek. Vandag staan wetenskaplikes tou om by hierdie koue en afgeleë Suidpoolbasis te werk. Waarom? Want sterrekundiges kan maande lank na die sterre tuur, sonder dat daglig hul werk onderbreek. Bioloë het hier 'n superskoon laboratorium; die Antarktiese lug is die skoonste op aarde. En die ysdek self is 'n merkwaardige argief. Vasgevang in die sneeulae is 'n 150 000 jaar oue opname van die aarde se klimaat.

 

Die Amerikaners se basis by die Suidpool heet die Amundsen-Scott-basis. Roald Amundsen (1872-1928) het op 14 Desember 1911 die Noorse vlag by die pool geplant. Die ekspedisie van die Brit Robert Scott (1869-1912) het die pool 'n maand later bereik, maar hy en sy hele span is tydens die terugreis dood.

 

Die opvallendste gebou op die basis is 'n 50 m breë koepelwoning. Die aluminiumkoepel word egter ál meer deur sneeu en ys bedek, wat dit uiteindelik inmekaar gaan druk. Baie van die binneruimte by die basis is onder boë van staal. Dié vorm is gekies om soveel sneeu as moontlik van die oorwelwings te laat afgly.

 

Alle waterdamp verys in die vrieskoue by die basis, sodat houtgeboue so droog raak soos brandhout. Daar is dus altyd 'n brandgevaar. Om die basis in stand te hou verg konstante werk. En kokke by die navorsingsbasis moet vreemde kunsies leer. Roomys raak byvoorbeeld kliphard bevrore en moet in 'n mikrogrolfoond ontdooi voordat dit sag genoeg is om te eet!

 

Een van die belangrikste take van die poolbasis is om die aarde se osoonlaag te monitor. Elke jaar vorm 'n gat in die osoonlaag bokant Antarktika, en wetenskaplikes by die basis bepaal met instrumente hoe groot die bedreiging is. Sterrekundiges gebruik ook graag hul teleskope by die pool omdat die lug so besonder helder is. Die koue laat alle waterdamp in die atmosfeer verys, iets wat normaalweg die uitsig belemmer.

 

By die pole wissel dag en nag nie mekaar af soos by ons nie. Gedurende die ''dag'' -- wat die hele somer duur -- gaan die son nooit onder nie. Dit draai net in die rondte bokant die horison. Die nag begin in Maart, met 'n skemeraand van 'n maand. Die ''oggend'' is ses maande later. In die winterhemel draai die sterre heeltyd in  die rondte, pleks van op te kom of onder te gaan soos elders op aarde.

 

Die meeste basisse op Antarktika is aan die kus, ver van die pool self. Kruipbandvoertuie is die vernaamste vervoermiddels by die pool. Basisse by die kus gebruik ook reuse Delta-vragmotors, asook motorfietse en sneeumobiele.

 

Voorrade vir die Suidpoolbasis kom per vliegtuig. In die somer word op 'n voorbereide landingstrook geland. Wintervoorrade word met valskerms afgegooi.

 

Aantarktika is feitlik sonder aardbewegings, maar daar is meer as tien seismologiese stasies op die ysdek. Hulle teken aardbewegings aan wat elders ontstaan.

 

Dis glad nie verbasend dat Antarktika die rekord hou as die heel koudste plek op aarde nie. In 1983 het die temperatuur by die Russiese Wostok-basis tot -89,2 grade C gedaal. Kwiktermometers hou by -40 grade C op met werk en weerkundiges moet dus spesiale termometers gebruik om só 'n lae temperatuur te meet.  Die poolvasteland is ook die wêreld se winderigste plek. Op sekere plekke bereik die windsnelheid 320 km/h en daal dit selde tot onder 48 km/h.

 

   SANAE is Suid-Afrika se permanente navorsingsbasis op Oos-Antarktika. Suid-Afrika het twee stasies wat net in die somer gebruik word, Sarie Marie en Grunehogna, en twee permanente sub-Antarktiese stasies op die eilande Marion en Gough.

 

____________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

____________________________________________________________

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan