____________________________________________________________
"Die vagte van piepklein
lammertjies wat aan bome groei"... só het vroeë Griekse en Romeinse
reisigers katoen beskryf. Vandag is hierdie struikwol een van die mensdom se
heel nuttigste gewasse. Feitlik elke dag van ons lewe het ons immers met
katoenprodukte te doen...
• Interessant: Suid-Afrika se 224 630
katoenlint-bale vir die produksiejaar 1999/2000 verteenwoordig 45 miljoen
denim-klinknaelbroeke of 150 miljoen T-hemde!
• Klik hier vir
artikel Katoen -- ’n pluimpie vir plantwol!
____________________________________________________________
TREK 'n koel somerhemp aan. Klim tussen die skoon, wit lakens van 'n bed
in. Maak jou hande droog met 'n handdoek. Vee jou neus met 'n sakdoek af.
Telkens wanneer jy een van hierdie dinge doen, wie moet jy bedank? Die
katoenplant, bes moontlik.
Ons weet nie presies wanneer katoen
die eerste keer gebruik is nie, maar stukkies katoenpluksel en katoenstof wat
in prehistoriese grotte in Mexiko gekry is, dui daarop dat die bedryf minstens
seweduisend jaar oud is.
Een van die eerste volkere wat na
ons wete katoen gekweek en dit tot materiaal gespin en geweef het, was die
Egiptenare van die Nylvallei sowat vyfduisend jaar gelede. Rondom dieselfde tyd
het mense in die Indusriviervallei ook katoenklere gemaak.
Katoenprodukte is die eerste keer in
die jare 300 vC deur Alexander die Grote se leër na Europa gebring, maar net
die rykes kon dit bekostig. In 700 nC het Moslem-invallers metodes vir
katoenverwerking na Europa gebring. Trouens, die woord katoen kom van die
Arabiese woord qutun.
Toe Christopher Columbus in 1492 in
Amerika aankom, het hy gevind dat katoen in die Bahama-eilande geweef is. In
die 1600's het die Suidelike Kolonies katoen begin kweek en weef, ofskoon die
grootskeepse produksie eers in die laat 1700's begin het.
Dit was die
Engelse wat die katoenbedryf die stukrag gegee het wat dit nodig gehad het.
Hulle het in die 1600's met katoenweef begin toe hulle onbewerkte katoen van
die Middellandse Seegebied en later Amerika ingevoer het. Katoen is in 1730 vir
die eerste keer in Engeland meganies gespin.
Die Industriële Omwenteling is juis
toe te skryf aan onder meer belangrike tekstieluitvindings. John Kay se
vliegspoel (1733) kon byvoorbeeld kleremateriaal van wisselelende breedtes veel
vinniger lewer; James Hargreaves se "spinning jenny" (1764) kon
tegelykertyd agt verskillende drade pleks van een spin; en Samuel Crompton se
"muil" (1779) het die beste spindrade op die mark gelewer.
In 1769 was Richard Arkwright die
uitvinder (of steler, soos sommige beweer) van 'n kragtige spinmasjien wat
wateraangedrewe was. Hoewel dit 'n omwenteling in die katoenbedryf van
Lancashire teweeggebring het, was daar groot verset van die kant van
handspinners wat bang was dat hulle hul werk sou verloor.
Hoewel die Industriële Omwenteling
'n reuse mark oorkant die Atlantiese Oseaan geopen het, was die enigste soort
katoen wat in die Amerikaanse Suide gekweek kon word, 'n variëteit waarvan die
sade met die hand verwyder moes word.
Toe vind Eli Whitney in 1793 'n
katoenpluismeul uit, 'n eenvoudige een, maar 'n apparaat wat bepaald van
vindingrykheid getuig het. Dit het voorspoed na die Suide gebring en Amerikaanse
katoen op die wêreldkaart geplaas.
Katoen is omstreeks 1690 die eerste
keer in Suid-Afrika verbou, in die Wes-Kaap. Groter welslae is later in die
Oos-Kaap en die gewese Transvaal behaal, en uiteindelik in Amanzimtoti en
Swaziland in die negentiende eeu. Hoewel die produksie in dié tyd maar klein
was, is die weg gebaan vir die baie belangrike katoenbedryf van ons tyd.
Katoenproduserende
gebiede in Suider-Afrika is vandag die Noord-Kaap (suid en noord van
Kimberley; die omgewings van Postmansburg en Prieska; en die
Laer-Oranjerivier), Noordwes, die Limpopo-provinsie (Limpopo-vallei;
Loskop en Springbokvlakte), Mpumalanga, KwaZulu-Natal en Swaziland.
Ná
die ontbinding van die Katoenraad aan die einde van 1997 het alle rolspelers in
die plaaslike katoenbedryf ’n maatskappy, Cotton SA, gestig, wat onder meer as
’n forum vir die bedryf dien.
Om
’n idee van die plaaslike produksie te kry is die volgende brokkie inligting
van Cotton SA nogal insiggewend: Suid-Afrika se 224 630 katoenlint-bale vir die
produksiejaar 1999/2000 verteenwoordig 45 miljoen denim-klinknaelbroeke of 150
miljoen T-hemde!
Vandag se
wêreldleiers in katoenproduksie is China, lande van die gewese Sowjet-Unie,
Amerika, Indië, Pakistan en Brasilië.
•
SOWAT 95 persent van die wêreld se kantoen kom van die plant Gossypium
hirsutum. Dit is 'n regop groeiende plant met breë blare, takke wat na alle
rigtings sprei en 'n penwortel wat diep in die grond indring. Dit aard die
beste in warm tot baie warm streke met sowat 180 rypvrye dae per jaar.
Voordat 'n katoenland geplant word,
word die oorblyfsels van ou katoenplante fyn opgekap en diep in die grond
ingeploeg. Die landerye moet dan so gelyk moontlik gemaak word sodat water nie
kan opdam en die plantjies versuip nie.
Boere gebruik meganiese planters om
die plantwerk te doen. Die planter trek 'n vlak voortjie in die grond, laat die
saad in die voortjie val en maak die voortjie weer mooi toe. Daar word
gewoonlik tussen middel Oktober tot middel November geplant.
Namate die saailinge grootword,
moet hulle uitgedun, die onkruid tussen die rye uitgeroei en die plante
besproei word. Die blomkoppe vorm sowat twee maande nadat die saad geplant is.
Drie weke later gaan die blomme oop en bestuiwing en bevrugting vind plaas.
Die kroonblare verander kort voor
lank van roomwit in geel, ligpienk en uiteindelik donkerrooi namate hulle
verdroog en van die plant afval. Die blomtyd duur maar drie dae, en in dié tyd
moet bestuiwing in die oggend plaasvind, want die blomkelke vou in die middag
toe.
Binne die groen bolle wat oorbly
nadat die kroonblare afgeval het, vind 'n belangrike proses nou plaas. Saad
vorm binne die bolle en katoenvesels begin aan die saad groei. Sowat twee
maande ná die blomtyd begin die bolle oopbars en die sagte, wollerige, wit
katoen kom te voorskyn.
• KATOEN
is vandag die heel belangrikste plantvesel vir die maak van klere. Die
katoenpluksel bestaan uit katoensaad met die katoenvesels daaraan vas. Sodra
die wollige inhoud van die saadbol aan die son blootgestel is en uitgedroog
het, is die katoen reg om gepluk te word.
Die oestyd is van Maart af. Twee
oesmetodes word gebruik: plukkery met die hand en meganies.
Ofskoon laasgenoemde metode
vinniger is, het dit die nadeel dat onsuiwerhede saam met die katoen gepluk
word. Al die saadbolle gaan ook nie gelyk oop nie en, omdat moderne masjiene
slegs die katoen van die oop bolle afpluk, moet die katoenlande minstens twee
keer geoes word.
Katoenkwekers verkoop hul pluksels
aan pluismeulens. Die katoen word op vragmotors gelaai en na die meulens
gebring, waar dit met groot pype in die geboue ingesuig en in groot masjiene gewas
word om onsuiwerhede soos stof en stukkies plant te verwyder.
Die katoen gaan dan na die pluismeule
waar die vesels en sade meganies geskei
word. Die algemeense soort pluismeule is die saagtipe.
Dit bestaan uit 'n reeks sirkelvormige sae wat baie vinnig roteer. Die
saagtande steek deur gleuwe tot
binne-in die saadkas waarin
die katoenpluksel gevoer
word. Die sae trek die vesels deur die
gleuwe, terwyl die sade in die saadkas agterbly.
Die katoen gaan nou deur verskeie
skoonmaakprosesse en word dan in bale van 200 kg elk gepers en in 'n pakhuis
gebêre, reg om na 'n tekstielmeule gestuur te word. 'n Klein bietjie katoen word
uit elke baal getrek en volgens die lengte van die vesel, die kleur, die
sterkte en die fynheid daarvan geklassifiseer. By die tekstielmeule sal dit ná
verskeie prosesse eindig as materiaal.
•
DIE vesels van die katoenplant is vir ons sy heel belangrikste deel. Dit
word gebruik om allerhande soorte klere van te maak, van elegante tabberds tot
duursame skoene; vir huishoudelike dinge soos tapyte, handdoeke en lakens; ook
vir watte, chirurgiese verbande, die bind van boeke, motorsitplekmateriaal,
noem maar op.
Skeikundiges het maniere gevind om
katoen vuurvas, waterdig, verrottingsvry, krimpvry en kreukeltraag te maak, wat
beteken dat dit vir nog meer dinge gebruik kan word.
Talle
produkte word ook van katoensaad gemaak. Die belangrikste is olie, vir kook- en
slaaiolie, margarien, seep, seeppoeiers en linoleum.
Nadat die olie uit die katoensaad
onttrek is, word die res van die saad as veevoer gebruik. Hierdie produk staan
bekend as oliekoek. Partykeer word 'n hoëproteïenmeel vir menslike gebruik ook
hieruit gemaak. Die saaddoppe word voorts gebruik as kunsmis, en as 'n basis
vir plofstowwe en alkohol.
Die linters (kort vesels wat aan die
katoensaad bly sit nadat die katoenpluise verwyder is) kan gebruik word om
matrasse en kussings te stop. Dit kan ook chemies behandel en gebruik word om
skietkatoen ('n plofstof), papier, plastiekstowwe, fotografiese film en selfs
worsvliese te maak. Lintervesels kan ook gebleik en gesteriliseer en as
geneeskundige watte gebruik word.
Geen deel van die plant hoef verlore
te gaan nie. Stingels en blare kan as humus in die grond ingeploeg word. Die
stingels word soms gebruik vir die maak van papier. Die wortels het medisinale
waarde en word in sekere lande gebruik om bloeding te stop. In Indië word 'n
geel of bruin kleursel uit die blomblare verkry. Boonop word katoenblomme as 'n
uitstekende bron van heuning beskou.
____________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004
- Uit Huisgenoot se Jongspan