­­­­­­­­­­­_________________________________________________________

 

Sout

-- wit kristalle van die lewe

 

Sout is vandag goedkoop en volop. Daarom is dit moeilik om te glo dit was eenmaal so kosbaar dat mans hul vroue en kinders daarvoor verruil het. Hoewel dit tans nie meer die koers van die geskiedenis bepaal nie, bly sout lewensbelangrik vir die mens en speel dit steeds 'n beduidende rol in die wêreldekonomie...

_________________________________________________________

 

NATRIUM is 'n sagte, silweragtige metaal wat jy so maklik kan sny soos 'n stuk kaas. As jy 'n stukkie daarvan bo-op water in 'n bak plaas (moet dit nie rêrig doen nie -- dis hoogs gevaarlik), dans die natrium soos 'n waansinnige op die water rond. Dit kan miskien ook aan die brand slaan en die natrium brand dan met 'n geel vlam. Trouens, as jy natrium en water meng, kan daar selfs 'n ontploffing wees.

 

Die geelgroen gas chloor is nie minder skrikwekkend nie. Dit het 'n sterk reuk, val die slymvliese van die neus en keel aan en is al in oorlogstyd as gifgas gebruik. Maar laat die element natrium en die element chloor met mekaar verbind en jy kry die lewensbelangrike mineraal natriumchloried. Ons ken dit as doodgewone sout.

 

Geen mens -- of dier -- kan daarsonder lewe nie. Dit word in bloed- en liggaamselle aangetref. Jy kan dit in sweet en trane proe. Mense wat nie genoeg sout inkry nie, word swak en kan uiteindelik sterf omdat hul organe daarsonder nie behoorlik kan funksioneer nie.

 

Dit is bekend dat sekere diere groot afstande aflê om die sout in waterpoele en gesteentes te kry. Dit is waarom boere soms hul vee blokke sout gee om te lek. (Mense kry gewoonlik genoeg sout in hul kos sonder dat dit nodig is om nog sout daarby te gooi. Trouens, daar word gereken dat te veel sout hoë bloeddruk kan veroorsaak.)

 

In die antieke tye was sout net so waardevol soos goud -- in der waarheid  letterlik sy gewig in goud werd. Plekke met groot soutneerslae, soos Indië, die Midde-Ooste en lande in Afrika, het ryk geword. Southandel was die spil van die magtigste koninkryke wat ooit in Afrika verrys het.

 

Paaie is gebou om die mineraal van hierdie lande af na ander dele van die wêreld te bring. Kamele in karavane het gesnork en gekreun onder die gewig van sout, wat oor lang afstande oor versengende woestyne heen vervoer is om vir speserye, kledingstowwe en juwele geruil te word.

 

In Afrika en ander plekke is soutkoeke as geld gebruik. Tot betreklik onlangs nog het Ethiopiërs met soutstawe vir goedere betaal. Die mineraal was trouens so gesog dat mense bereid was om waardevolle artikels daarvoor prys te gee. Party mans het selfs hul vroue en kinders daarvoor geruil.

 

In die verlede het baie Europese lande sout swaar belas, wat arm mense erg benadeel het. Die soutbelasting het selfs tot rebellies en revolusies bygedra, waarvan die Franse Revolusie nie die minste was nie.

 

Maar presies waarvandaan kom al hierdie sout wat so 'n belangrike rol in die geskiedenis gespeel het?

 

Soutbronne

 

   BYNA al die soutneerslae ter wêreld het hul oorsprong in die see. Die sout wat ons vandag op land vind -- ook dié ondergronds -- is die oorblyfsels van antieke seë. Toe die water opgedroog het, het die sout daarin agtergebly.

 

Die sout in die oseane kom van natrium- en chloorverbindings wat deur reën of sneeu uit gesteentes gewas is. Spruite en riviere voer die opgeloste sout see toe, waar die water aanhoudend verdamp en die sout agtergelaat word. Waar riviere in mere en moerasse invloei wat nie in die see uitloop nie -- en daar 'n groot verdamping plaasvind -- word hierdie water ook souterig.

 

Ondergrondse soutneerslae, die oorblyfsels van die antieke oseane, is met die verloop van die eeue deur grond en gesteentes bedek. Party lê vandag diep weggesteek, ander is weer vlak onder die grond.

 

Hoe sout verkry word

 

   SOUT word op twee hoofmaniere verkry: (1) deur die verdamping va soutwater; (2) en deur dit uit soutmyne te haal.

 

(1) In warm, droë lande word seewater in vlak panne ingelei om in die warm sonlig te verdamp, waarna die sout agterbly. Hierdie metode is duisende jare oud. Die meeste van die wêreld se pan-sout kom vandag van China, Indië, Japan, Italië, Frankryk en Spanje. Dié soort sout word ook in Suid-Afrika en sekere ander Afrika-lande gemaak.

 

(2) Sout word uit die grond gehaal, baie soos met steenkool gedoen word. 'n Skag word in die gesteentes gegrawe en mynwerkers boor groot hompe sout los. Die hompe word opgestuur waar dit bogronds deur groot masjiene fyngedruk word.

 

In party lande word 'n ander metode gebruik. Vars water word in putte in die grond ingepomp. Die water los 'n deel van die sout op en die soutwater word dan weer na die oppervlak gepomp. Hiervandaan gaan dit na panne waar die water gelos word om te verdamp. Warm lug word partymaal oor die panne geblaas om die water gouer te laat wegdroog sodat die sout kan uitkristalliseer.

 

Die meeste van die wêreld se steensout kom van Amerika, Rusland en China, hoewel soutneerslae op alle vastelande gevind word.

 

Partykeer moet sout gewas word om onsuiwerhede te verwyder voordat dit gebruik kan word. Dit kan vir verskillende doeleiendes met verskillende teksture bemark word. Baie growwe sout kan byvoorbeeld gebruik word om visse te preserveer of om op toegeysde paaie te strooi sodat die ys kan smelt.

 

Tafelsout is op sy beurt weer baie fyn. Vervaardigers van tafelsout voeg dikwels verskillende stowwe daarby. Dit kan byvoorbeeld 'n onskadelike stof wees wat keer dat dit in vogtige weer klonte vorm. Baie vervaardigers voeg jodiumverbindings by tafelsout om hul klante die jodium te gee wat hulle nodig het.

 

Gebruike van sout

 

   IN DIE verlede is sout gebruik om kos te geur en te preserveer. Slegs 'n klein hoeveelheid van die sout wat deesdae geproduseer word, eindig as tafelsout. Verreweg die meeste word in die fabriekswese gebruik.

 

'n Groot deel van die wêreld se sout word gebruik om chemikalieë te maak. Hierdie chemikalieë is op hul beurt nodig vir die vervaardiging van produkte soos seep, tandepasta, papier, glas, glastiek en kunsmis. Sout word ook in die voedselbedryf gebruik om kaas, botter, brood, soppe, souse, spek, wors en ander soorte kos te berei.

 

Ook vir ander nywerhede is sout belangrik, byvoorbeeld in die kleur van tekstielware, die vervaardiging van glans-erdewerk, medisyne en veevoer. En in koue lande word sout in die winter op die paaie gegooi om die sneeu en ys te laat smelt en die paaie oop te hou vir verkeer.

 

Hoewel sout in die loop van die geskiedenis so 'n belangrike rol gespeel het, is dit selfs moeiliker om jou die moderne lewe daarsonder voor te stel.

 

_________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

_________________________________________________________

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan