______________________________________________________________________________
'n Sesde sintuig...
Soos 'n
gedugte kolonie kommandomiere steek 'n horde blouwildebeeste 'n rivier in Kenia
oor -- op hul eie groot trek oor die Serengeti-vlakte na vars weiding in die weste.
Om in vreemde omgewing te verdwaal te raak, is 'n menslike eienskap. Maar baie
diere is totaal anders... kyk net hoe kranig hou hulle koers. Het hulle dan
sekere bonatuurlike kragte -- of hoe word hul rare "sesde sintuig"
verklaar?
____________________________________________________________
DIE honde hardloop
rond. Die hoenders vlieg vervaard in die bome in. Die perde sit op loop.
Ma-katte gee haastig pad uit hul huise en dra hul kleintjies saam. Slange
slinger uit hul neste, en hase en rotte vlug ylings tot in hul gate.
Geen mens sou kon aanvoel dat die aarde op die punt is
om te skeur nie. Maar die diere is rasend. "Iets" vertel hulle: hier
kom gevaar.
Aardbewing... In 1976 het 'n groep seismoloë, geoloë
en bioloë in Kalifornië, Amerika, koppe bymekaar gesteek om die vreemde gedrag
van diere voor skuddings te bespreek. Waarom gebeur dit? Wat waarsku hulle
teen die komende onheil? Die 35 kenners wat daar bymekaar was, het talle bewyse
aangevoer dat diere -- voëls, visse en insekte inkluis -- sulke rare vermoëns het.
Daar was 'n tyd in die verlede toe die bestudeerders
van dieregedrag dié soort voorkennis aan 'n bonatuurlike sintuig toegeskryf
het. Hierdie onverklaarbare vermoë is as 'n soort towerkrag beskou -- en van
die diere is selfs as gevolg daarvan aanbid.
Maar navorsing toon vandag dat, hoewel diere beslis
bykomende sintuie het, hierdie sintuie volkome natuurlik is. Vanselfsprekend
kan ons mense dit nie ten volle begryp nie.
• DIE dag volg
die nag, die somer volg die winter, die
vloed volg die eb in die ewige kom en gaan van die see. Só is daar allerhande
siklusse in ons wonderlike wêreld -- tydkringe waarvolgens die natuurwesens
hulself rig en reguleer.
Diere reël
hul lewens volgens die siklusse deur gebruik te maak van wat wetenskaplikes die
biologiese horlosie noem -- 'n ingebore fisiologiese meganisme vir die meting
van tyd of die hou van ritmes.
Ons vind dit oral, by die kleinste insekte en die
grootste soogdiere. Skoenlappers vlieg geweldig ver. Wildebeeste trek oor groot
afstande. Die stiptheid van hul vertrek en aankoms is verstommend, des te meer
hul vermoë om hul weg te vind.
Hoewel ons meen dat trekdiere van magnetiese velde
gebruik maak om hul pad te kry, het ons geen benul watter deel van hul liggaam
as die sensor gebruik word en hoe dit gedoen word nie.
Migrasie is steeds een van die natuur se tergendste
raaisels...
• VAN alle trekdiere
het voëls 'n ongeëwenaarde vermoë om in 'n kort tyd oor lang afstande te
beweeg. Hulle vlieg, dikwels snags, ver oor die see en oor onbekende gebiede.
Hoe doen hulle dit?
Baie kenners het al die geheim probeer ontrafel. Party
het aangevoer dat voëls die son en sterre gebruik om hul weg te vind. Maar uit
latere navorsing het geblyk dat voëls wat verblind was ewe suksesvol was.
Vandag is die mees aanvaarde teorie dat voëls 'n hoogs
ontwikkelde magnetiese sintuig het, terwyl hul waarneming aangevul word deur
inligting wat hulle van die son en sterre ontvang.
Die aarde is baie soos 'n reuse magneet, en die
magnetiese lyne daaromheen word deur die trekvoëls soos 'n kompas gebruik, word
gereken.
Wat weet 'n wildebees?
• DIE
grootste "groot trek" van groot landdiere is dié van die
blouwildebeeste van die Serengeti-vlakte in Oos-Afrika. Gedurende die
reënseisoen is die troppe wyd versprei oor die oostelike deel van die vlakte,
waar hulle op die kort, soet gras wei.
In die
begin van die droë seisoen versamel die wildebeeste om die oorblywende groen
kolle en vorm reuse troppe van 10 000 of meer, wat uiteindelik weswaarts begin
trek op soek na nuwe weiveld.
Maar wat
is die sneller wat só 'n trek laat begin?
• SEKERE insekte trek verbasend ver, maar daar is geen
trek-insek wie se kordaatstuk 'n mens meer verbyster as die Noord-Amerikaanse
koningvlinder nie.
In die herfs vlieg die brose koningvlinders sowat 4000
km van Kanada in die noorde tot by Florida of
Mexiko in die suide, waar hulle die winter in 'n gedeeltelike winterslaap
verwyl.
Presies hoe hulle hul weg vind, is nog onseker. Die
waarskynlikste moontlikheid is dat hulle hulself rig volgens die posisie van
die son, maar dit moet nog bewys word.
Dis egter onwaarskynlik dat hulle slegs die son
aanwend om só akkuraat te navigeer. Moontlik maak hulle ook van die aarde se
magneetveld, windrigting en 'n ingebore "geheue" gebruik.
• PARTY
soorte waterdiere wat jag, kan hul liggaamselektrisiteit op 'n aggressiewe
manier gebruik. Hulle spoor nie net hul prooi daarmee op nie, maar kan die
stroomspanning verhoog om diere te verlam wat binne 'n sekere afstand van hulle
af is.
Die drilvis is só 'n roofdier. Hy hou in troebel water
en jag snags, met die gevolg dat sig vir hom van weinig nut is wanneer hy jag.
Pleks daarvan het hy kragtige elektriese organe op sy kop wat so 'n sterk
stroom kan opwek dat dit 'n mens kan wegslinger.
•
KUILVIPERS soos ratelslange is die oorsprong van talle mites. Dis weens
hul merkwaardige vermoë om skielik van nêrens af te verskyn met 'n dodelike pik
-- selfs in stikdonkerte.
Hul sekuurheid is nie die gevolg van
die een of ander geheimsinnige sintuig nie, maar vanweë uiters doeltreffende
hittesensors op die kop. Daar is twee kuiltjie-agtige openinge wat soos
motorligte weerskante van die gesig tussen die oë en die neusgate lê.
Hulle is uitgevoer met delikate
membrane wat goed voorsien is van senu-ente. Dié is so sensitief vir hitte dat
die slange temperatuurwisselings van so min as 0,003 grade C kan bespeur.
Die senu-ente reageer op die
infrarooi straling uit die warm liggame van soogdiertjies en voëls.
Sy vermoë om infrarooi straling te
gewaar, stel die slang nie net in staat om te weet wanneer sy prooi naby is
nie, maar ook om sy grootte en vorm te bepaal -- selfs watter soort dier dit
is. 'n Ratelslang wat die sand na 'n voël of muis oorsteek, word nie deur die
kamoeflering van sandkleurige vere of pels geflous nie.
Elektries gelaai
•
NOG 'n buitengewone sintuiglike vermoë is dié van sekere waterdiere om
hul omgewing te voel deur 'n elektriese veld rondom hulself op te wek. As daar
'n versteuring in die veld is, weet die dier dat 'n moontlike prooi in aantog
is.
Waterdiere soos watersalmanders (in
hul waterstadia) en verskillende soorte visse kan weer die elektrisiteit
waarneem wat deur die gejagte dier se spiere opgewek word wanneer hy asemhaal.
Só kan hulle prooi opspoor wat heeltemal versteek is.
Die eendbekdier is, sover bekend,
die enigste soogdier wat op sy prooidiere se elektriese velde reageer. Die rare
snawel is ryklik bedeel met sowel elektriese as tas-ontvangers en stel die dier
in staat om kos in die mere en riviere van Australië te vind.
Bombardement van die weeluis
•
RATELSLANGE en ander kuilvipers is nie die enigste diere wat hul prooi
se hitte gebruik om hulle soontoe te lei nie.
Weeluise klim snags op na die
slaapkamerplafon en voel met hul voelhorings na die warmte van 'n slapende
slagoffer. Georiënteer deur die hittestrale van die liggaam, val die luis dan
met die presisie van 'n bom op 'n kaal gedeelte.
Sekere muskietwyfies kan, behalwe
dat hulle mense en diere kan ruik, met hul voelhorings presies bepaal waar 'n
slagoffer is volgens die hitte wat sy liggaam uitstraal.
____________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik
hier
____________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD,
2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan