__________________________________________________________
Woelwaters
uit
die aarde
se maag
Reënwater wat tot diep onder in die aardkors wegsyfer en dan weer boontoe uitgedwing word, is baiemaal kokend warm. Dit kan selfs skouspelagtig en met ’n verstommende reëlmaat uitspuit -- meters hoog bokant die grondoppervlak. Maar wat gebeur in die maag van die aarde om hierdie natuurwonder moontlik te maak?
__________________________________________________________
"HOE lyk dit met nog ’n bier, ou maat? En
ja, wag, gee sommer een vir ou Nat ook. Ons kan tog nie die Noordweste se
grootste liegbek hier so droëbek laat sit nie, of hoe?"
Die klompie kroegvlieë in die ou Amerikaanse
"saloon" kraai van die lag.
"Vertel ons nog 'n spekskiet-storie, Nat,"
spot 'n tweede cowboy. "Vertel ons van die stomende spuitfonteine . .
." Die res van die sin raak onhoorbaar soos die manne ou Nat se siel
uittrek.
Stomme Nat Langford. G’n mens wou hom glo nie.
Niemand wou sy vertellings as die waarheid aanvaar dat hy strale kookwater van
dertig keer mensgrootte gesien het wat sommer so sonder waarskuwing uit die
aarde bars of klein modderkuile wat soos heksebrousels kook nie.
Nat het in die middel van die 1800’s oor die breë
plato’s van Wyoming in die Verenigde State gereis na plekke waar min of soms
geen ander Europeërs ooit tevore was nie. Een van die dinge wat hy teëgekom
het, was die warmwaterbronne wat vandag deel van die Yellowstone National Park is.
Hy was nie die eerste mens wat kom vertel het dat hy warmwaterbronne in daardie
geweste gesien het nie. Baie pelsjagters voor horn het met soortgelyke verhale
teruggekeer en is gewoonlik nie geglo nie.
Een kêrel het gereken dat hy by die poorte van die hel
aangekom het. Nog een het sy vertelling oor die spuitbronne (ook genoem
geisers) aan 'n tydskrif gestuur. Dit is afgekeur met 'n "dankie, maar ons
plaas nie fiksie nie".
Baie warmwaterbronne lyk inderdaad fabelagtig vreemd.
Hierdie natuurwonders ontstaan egter bloot deur die verhitting van grondwater
diep onder in die aarde.
Meestal syfer die warm water stil uit die grond uit
tot in kalm waterkuile, soos die bronne hier by ons, byvoorbeeld dié by
Aliwal-Noord. Maar partykeer word borrelende modderkuile of moddervulkane
gevorm. Daar is ook dampbronne of fumarole, waar giftige gasse uit gate in die
grond opgerisp word, of spuitbronne wat soos slange sis wat uit die grond
opkom.
Daar is nie spuitbronne in Suider-Afrika nie, maar
mooi geisers kom in die Verenigde State, Ysland en Nieu-Seeland voor. Die warmste bronne in ons wêrelddeel is dié
by Windhoek in Namibië, met ’n temperatuur van 70 tot 80 grade C. By baie van
die fonteine in Suider-Afrika is groot baddens gemaak en hotelle gebou. Die
warm water waarin mineraalsoute opgelos is, sou volgens baie mense helende krag
hê. Mense kom van heinde en ver om in die water te bad.
•
WARMWATERBRONNE word gevorm wanneer grondwater (reën en gesmelte sneeu
wat deur deurdringbare gesteentes en krake in die grond syfer) deur warm
gesteentes onder die aardoppervlak verhit word.
Grondwater kan ook verhit word as die ondergrondse
keerbanke krake of splete het waardeur water diep in die aardkors wegsyfer
waarna dit deur ander krake na die oppervlak teruggedruk word vanweë die druk
van nuwe water wat die aardkors langs dieselfde roete binnedring.
Dit is bekend dat die temperatuur in die aardkors
styg in verhouding tot die diepte -- gemiddeld 1 graad C vir elke daling van 33
m.
In ’n warmwaterbron wat nie spuit nie, het die water
’n min of meer konstante temperatuur. Die hitte word net so vinnig verloor as
wat die water deur die warm gesteentes verhit word. Daar is dus ’n gelykmatige
proses van verhitting en afkoeling.
Maar by ’n spuitbron is daar ’n wanbalans tussen koelwording
en verwarming. In só ’n geval vloei of syfer water tot in ’n lang groef baie
meters onder die grond in en vul dit geleidelik. Die water op die bodem van
hierdie reservoir word deur die warm onderaardse gesteentes verhit, maar die
drukking van die oorliggende watermassa verhinder dat dit kook.
Water kook normaalweg by 100 grade C, maar as dit aan
hoë druk onderwerp word, is aansienlik hoër temperature nodig voordat die
kookpunt bereik word.
Die gesteentes hou egter aan om die dieper water te
verhit totdat die temperatuur so hoog is dat dit skielik in stoom omgesit word.
Stoom is minder dig as water, met die gevolg dat dit vinnig uitsit en die water
bokant dit opwaarts dwing en party daarvan bokant die grond laat uitvloei.
Nou is die drukking van die oorliggende water verlig,
wat selfs meer van die dieper water in stoom laat uitsit en meer water bokant
die grondoppervlak uitspuug. Dit gebeur herhaaldelik en met ’n verstommende
reëlmaat. ’n Goeie voorbeeld is Strokkur, een van Suid-Ysland se aktiefste en
voorspelbaarste spuitbronne. Elke vier tot tien minute ontplof dit in ’n dertig
meter hoë fontein van stoom en water.
Ysland is besonder vulkanies. Die menigte warm bronne
is die bron van ’n onbeperkte hoeveelheid warm water wat vir verhitting gebruik
word. In ’n koue land sonder hout en veel steenkool is só ’n natuurlike
verhittingsmiddel van onskatbare waarde. Hierdie water word in kombuise en in
swembaddens gebruik en deur sentrale verhittingstelsels gestuur -- en geen
enkele druppel daarvan hoef kunsmatig verwarm te word nie.
Boonop is die Yslanders se spuitbronne so beroemd dat
selfs die naam van hul bekendste spuitbron, Geyser (wat "spuiter"
beteken), vandag in feitlik alle tale gebruik word vir warmwaterbronne wat
water en stoom onder hoë druk in die lug in opspuit.
Warm bronne en geisers slaan dikwels opgeloste
materiaal in die vorm van plate en terrasse rondom hul openings neer. As die
water deur kalkafsettings beweeg, los taamlike groot hoeveelhede kalksteen op, wat
later afgeset word in die vorm van groot terrasse wat na veryste watervalle
lyk.
In party warmwaterbronne kry ’n mens groot
hoeveelhede rotspuin, wat na dun modder lyk. In die Verenigde State word sulke
bronne "verfpotte" genoem, as gevolg van die pragtige kleure wat deur
chemiese reaksies agtergelaat word.
Ondergrondse water is ook gedurig besig met
"ondergrawende" werk. Die gevolge van die oplossing van minerale in
die water is dikwels baie treffend in sterk oplosbare gesteentes soos kalksteen
en dolomiet. Ondergrondse kanale met lopende water ontstaan en word naderhand
selfs ondergrondse strome wat ál dieper in die gesteentes invreet sodat grotte
en gange gevorm word. Die Kangogrotte, naby Oudtshoorn, is een voorbeeld van
die vorming van sulke wondergrotte.
____________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD,
2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan