____________________________________________________

 

Oos wes,

bessie bes!

 

Vra enigiemand om vir jou die name van 'n klompie bessies neer te skryf. Die kans is goed dat hy of sy die aarbei by die lysie gaan insluit. Die bei-agtervoegsel van die woord beteken immers ook bessie. Maar die aarbei is geen ware bessie nie -- ook nie die braambessie (`blackberry') of selfs die framboos (`raspberry') nie. Dog het jy geweet dat die druif, piesang, lemoen en waatlemoen eintlik almal bessies is?

____________________________________________________

 

AS 'n mens aan bessies dink, sien jy bes moontlik iets soos aarbeie, brame of frambose voor jou geestesoog. Maar verrassend genoeg is baie van die vruggies wat ons as bessies beskou, nie ware bessies nie, in elk geval nie volgens die plantkundige definisie daarvan nie.

 

Die botanici sê 'n bessie is 'n vrug met baie sade wat regdeur die vlesige binneste van die vlug versprei is. Die aarbei, braam en framboos beantwoord nie een aan hierdie beskrywing nie, maar daar is ander bekende vrugtesoorte wat dit wel doen, al dink ons selde só aan hulle. Glo dit as jy wil, die druif, piesang, lemoen en waatlemoen is almal bessies, asook die tamatie, wat gewoonlik as 'n groente beskou word.

 

In hierdie artikel word twee tipiese bessies -- die tamatie en appelliefie -- bespreek, asook twee ander kamtige ''bessies'', die aarbei en framboos.

 

Tamaties

 

   TOE tamaties in die 1500's die eerste keer uit Suid-Amerika na Europa gebring is, is geglo dat hulle giftig is. Dit was waarskynlik weens hul helderrooi kleur wanneer hulle ryp is (in die natuur is rooi 'n waarskuwingskleur) of straks omdat hulle aan etlike ander giftige plante verwant is. Die Spanjaarde wat die tamaties ingevoer het, het hulle die bynaam ''liefdesappels'' gegee en beweer dat hulle die wellus kan prikkel. Maar dit was eers in die 1800's dat hulle as kos gewild geraak het.

 

Vandag is die tamatie (Solanum lycopersicum) een van ons mees gekweekte en kommersieel belangrikste vrugte. Ryk aan minerale en vitamiene, veral die vitamiene A en C, en met meer as 4 000 variëteite, word tamaties rou geëet, dikwels in slaaie of toebroodjies.

 

Hulle is gewilde inmaakvrugte, terwyl hulle ook in souse, soppe en ontelbare ander geregte gebruik word. Songedroogde tamaties is vandag 'n moet in die fynproewerskombuis.

 

Tamaties word van saad gekweek. Aan die plante met hul harige stamme verskyn mettertyd geel trosse blommetjies. Uit die blommetjies ontwikkel tamaties, wat eers groen is, maar in die rypwordingsproses tot rooi, geel of oranje verkleur.

 

Tamaties wat bestem is om rou geëet te word, word dikwels met die hand gepluk wanneer hulle nog groen en hard is, om beskadiging tydens die vervoer te voorkom. Dié wat verwerk moet word, word egter baiemaal met masjiene geoes wanneer hulle ryp is.

 

Amerika is die wêreld se grootste tamatieprodusent, gevolg deur die lande van die voormalige Sowjet-Unie, Italië en daarna China. Maar hierdie sogenaamde ''liefdesappels'' word regdeur die gemagtigde streke van die wêreld gekweek, sowel deur boere as in huistuine.

 

Appelliefies

 

   DIE naam appelliefie herinner sterk aan die bynaam ''liefdesappel'' vir die tamatie, en die oorsprong is bes moontlik dieselfde. Ander name vir die appelliefie is appelderliefde en pompelmoertjie.

 

Daar is twee verskillende tipe appelliefies, Physialis peruviana en Ribbes grossulia, maar by albei is die vruggies binne blaaragtige omhulsels verskuil. Die vruggies groei aan kort, bosagtige plante in die gemagtigde streke van die wêreld en wissel van wit of geel tot groen. Die skil kan glad, harig of stekelrig wees.

 

Appelliefies word vandag vars geëet of ingemaak, of tot konfyte, terte en poedings verwerk. In die verlede is gedink dat hulle besondere genesende eienskappe het. In die sestiende eeu het slagoffers van die pes appelliefies geëet om hul koors af te bring.

 

Aarbeie

 

   AS jy van tennis hou, weet jy waarskynlik dat die jaarlikse groot toernooi op Wimbledon in Engeland feitlik sinoniem is met die eet van aarbeie met room. Hoewel dit dan winter in Suid-Afrika is, duur dit nie lank voordat die kort maar soet aarbeiseisoen ook hier begin nie.

 

Aarbeie is die kort, sagte, hartvormige vrugte van die aarbeiplant. Hulle smaak baie lekker en word dikwels rou geëet saam met room, roomys of jogurt, in gesmelte sjokolade gedoop, as versiering op koeke gebruik, tot konfyt verwerk, ingemaak of bevries.

 

Die naam aarbei is stellig 'n verkorting van aardbei -- bessie van die aarde. Aarbeiplante, wat wit blommetjies dra, groei immers laag op die grond. Tog is die aarbei (Fragaria elatior) streng gesproke geen ware bessie nie, want die saadjies sit buite aan die vleis van die vrug pleks van binne-in. Om die waarheid te sê, die saadagtige deeltjies wat 'n mens buite aan die aarbei sien, is almal piepklein vruggies, elk met 'n saadjie daarbinne.

 

Aarbeiplante versprei ôf met saad ôf met uitloopsels waarvan die punte wortels kry. Uit elke wortelvorming ontwikkel dan 'n nuwe plant. Vandag se gekweekte aarbeie kom van wilde aarbeie wat regdeur die gemagtigde streke van die wêreld voorgekom het. Amerika is vandag die grootste produsent, hoewel die vrug in baie lande met 'n gematigde klimaat gekweek word.

 

Aarbeie is 'n uitmuntende bron van vitamien C. Kruiedokters het in die verlede die vrugte aanbeveel as 'n kuur vir talle kwale, van koliek tot sonbrand, en selfs as 'n tandepasta wanneer dit met warm water en koeksoda afgespoel is. Baie artritislyers beweer vandag dat aarbeie hul pyn help verlig.

 

Frambose

 

   SOOS die aarbei is die framboos (Rubus idaeus) geen ware bessie nie -- selfs al dui die woordeboek hom aan as '' 'n soort bessievrug soos 'n braam''. Die sappige pitvrugte kom in trosse voor, elke vrug met sy eie saad.

 

Dié heerlike vroegsomerse vrugte (in Engels ''raspberries'' genoem) groei aan lang stele; die blomme is wit. Die vrugte is meestal rooi of pers, maar party soorte kan swart, geel of selfs wit wees.

 

Hoewel hy inheems aan die Noordelike Halfrond is, word die framboos tans in baie ander wêreldstreke met 'n gematigde klimaat verbou, ook in die Wes-Kaap. Die vrugte is sag en delikaat en moet met die hand gepluk word om te keer dat hulle gekneus raak. Hulle kan rou, ingemaak of gevries geniet word, versap word of konfyt kan daarvan gekook word.

 

   'n Paar ander bessiesoorte is veenbessies (Engels ''cranberries''), braambessies (Engels

 ''blackberries'' -- nie ware bessies nie) en bloubessies (Engels ''blueberries'').

 

Het jy geweet?

 

   Tieners het eenmaal aarbeisap gebruik om van puisies ontslae te raak.

 

_____________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

_____________________________________________________

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan