__________________________________________________________________
-- 'n kyk
in die onsienlike
Meer as 'n eeu gelede is die eerste X-straalbeeld van 'n deel van die menslike liggaam gemaak. Hierdie
verbasende manier van binne-in die liggaam kyk, was 'n revolusionêre tree
vorentoe in die diagnose van siektes. Sedertdien het hoogs gesofistikeerde
X-straaltegnieke die dokters se "siening" van hul pasiënte heeltemal
verander. Vandag is die ontleedmes baie minder nodig om vas te stel wat
skort...
__________________________________________________________________
IN 'n donker, volgepropte laboratorium aan die oewer van die Mainrivier
was die Duitse fisikus Wilhelm Konrad Röntgen verdiep in 'n proefneming met 'n
Crookes-buis -- 'n deels lugleë glasfles waardeur 'n elektriese stroom gestuur
word.
Eenkant het 'n fotosensitiewe plaat
gelê, reg om in 'n later stadium van die eksperiment gebruik te word.
Röntgen het die glasfles met 'n stuk
swart karton bedek en die krag aangeskakeL Tot sy verbasing het 'n afdruk op
die fotosensitiewe plaat langs hom verskyn.
Röntgen het aangeneem dat die
Crookes-buis onsigbare strale produseer, maar omdat hy nie geweet het wat die
strale was nie, het hy hulle X-strale genoem (X is die wetenskaplike simbool wat gebruik word vir 'n onbekende faktor).
X-strale is later ook Röntgenstrale genoem, ter ere van hom.
Geboei deur sy ontdekking, het
Röntgen die proefneming met verskeie stowwe herhaal. Hy het opgemerk dat die
strale maklik deur sekere stowwe dring, maar deur ander geabsorbeer word.
Die fiskikus, wat 'n professor aan
die Universiteit van Würzburg was, het hom in die volgende sewe weke in sy
laboratorium afgesonder en probeer begryp presies wat dit is wat hy ontdek het.
Hy het selfs in die vertrek geslaap en gelas dat al sy maaltye vir hom soontoe
gestuur moes word.
Toe, een aand, vra hy sy vrou,
Bertha, om binne te kom en haar hand op 'n fotosensitiewe plaat te plaas. Hy
het die krag aangeskakel en, ná 'n beligtingstyd van vyftien minute, is die
heel eerste X-straalbeeld van 'n deel van die menslike liggaam gemaak -- 'n
wasige foto van Bertha se hand. Dit was November in die jaar 1895.
Kort ná Kersfees het Röntgen sy
bevindings gepubliseer. Die beskeie professor het geweier om sy tegnieke te
patenteer omdat, soos hy dit gestel het, "die werk van 'n
universiteitsnavorser almal moet bevoordeel, sonder dat daar
aan wins gedink word".
Röntgen se ontdekking het groot
opspraak gewek, nie net in mediese kringe nie, maar ook by die publiek.
In die eerste week van Januarie het
hy meer as duisend gelukwensingsbriewe ontvang. Die pers het ook te kere gegaan
met rare en wonderlike stories oor wat die nuwe "deurskyn"-tegniek
vir die mensdom kan beteken.
Omdat Crookes-buise vrylik
beskikbaar was, het X-straal-"winkels" oral hul verskyning gemaak.
Elkeen op straat wou 'n foto van sy of haar geraamte hê.
Maar van groter belang was die feit
dat dokters nou hierdie wonderstrale in die geneeskunde kon aanwend. Van 1896
af kon hulle gebreekte beendere en inwendige groeisels ondersoek sonder om die
liggaam oop te sny.
In 1901 is Röntgen met die eerste Nobelprys
vir fisika vereer vir sy uitmuntende bydrae tot die mediese wetenskap. Hy het
die kontantprys aan sy universiteit geskenk.
Ander wetenskaplikes en uitvinders
het spoedig Röntgen se buis begin verfyn. In 1896 het die Amerikaanse uitvinder
Thomas Edison byvoorbeeld verbeterings aangebring aan die fluoroskoop -- 'n
toestel waarmee organe deurlig kan word soos hulle funksioneer. En in 1913 het
die Amerikaanse fisikus William Coolidge met 'n doeltreffender X-straalbuis vorendag
gekom. Moderne buise is gegrond op Coolidge se apparaat.
Ongelukkig het die
mense destyds nie die potensiële gevaar van X-strale besef nie. Wanneer 'n
plant, dier of mens te veel bestraal word, kan sy weefsels beskadig of selfs
vernietig word. Baie mense sou siek word of selfs sterf voordat 'n veilige
metode gevind is om met X-strale te werk.
Wat is X-strale?
•
X-STRALE is 'n vorm van elektromagnetiese straling. Voorbeelde van ander
soorte is radiogolwe, sigbare lig en mikrogolwe.
X-strale beweeg in reguit lyne met
die snelheid van lig -- 299 792 km per sekonde. Hulle verskil van ligstrale
deurdat hul golflengte -- die afstand tussen die kruine van twee aanliggende
golwe -- aansienlik korter is. Dit veroorsaak dat X-strale diep in
ondeursigtige stowwe kan indring.
X-strale word vrygestel deur sterre,
waaronder die son, pulsars en ander hemelliggame. Die atmosfeer keer dat die
meeste van hierdie strale die aarde bereik.
Hoe word X-strale gebruik?
•
X-STRALE word veral in nywerhede, wetenskaplike navorsing en die
geneeskunde aangewend.
In industrieë kan hulle gebruik word
om artikels van metaal vir foute te toets en om die gehalte te bepaal van
elektroniese toestelle wat in massa geproduseer word. Hulle kan ook aangewend
word om vervalste edelstene en smokkelartikels by doeanepunte op te spoor.
Lughawens gebruik lae-energie-X-strale om bagasie vir gevaarlike voorwerpe na
te gaan.
Sekere soorte plastiekstowwe word
aan X-strale blootgestel. Dit veroorsaak chemiese veranderings in die stowwe,
wat hulle versterk.
X-strale is ook al gebruik om
mutasies in die selstrukture van sekere gesaaides te veroorsaak. Dit sorg vir
nuwe variëteite, wat soms in grond kan oorleef waarin die onbestraalde
gesaaides nie kan groei nie.
Ook in die bestudering van die
interne strukture van kristalle word X-strale aangewend. Wanneer die strale
deur 'n kristal gestuur word, word patrone op 'n fotografiese plaat gelaat, wat
verraai hoe die atome gerangskik is.
Sterrekundiges ondersoek die
X-strale wat deur hemelliggame vrygestel word deur ontleedinstrumente die
ruimte in te stuur om sodoende 'n beeld van die heelal saam te stel.
X-strale is voorts van groot nut vir
argeoloë, wat daarmee byvoorbeeld mummies kan bestudeer sonder om hulle
uitmekaar te haal. Ook oorspronklike skilderye is al met X-strale ontdek onder
dié wat bo-oor geskilder is.
Dokters kan X-strale gebruik om
kwale te diagnoseer deur X-straalfoto's van die binnekant van die liggaam te
neem. Tandartse kan op dieselfde wyse die tande ondersoek om gate en ander
probleme op te spoor.
X-straalfoto's word geneem deur
X-strale deur die liggaam te stuur na 'n fotografiese plaat agter die pasiënt.
Die hoeveelheid strale wat deur die
verskillende weefsels geabsorbeer word, hang van hul
digtheid af. Die sagte dele laat die meeste strale deur, wat die fotografiese
plaat donker maak. Beendere, wat baie digter is, absorbeer baie van die strale,
met die gevolg dat die plaat daaragter wit is.
In sekere gevalle kan 'n duideliker
foto verkry word deur 'n X-straal-absorberende stof in die bloedvate in te
spuit om sekere organe beter te laat uitstaan. Probleme soos verstopte slagare
kan hiermee ondersoek word.
Die neiging van X-strale om weefsel
te vernietig, kan ook selfs nuttig aangewend word -- om kankerselle te
vernietig. Deur 'n gewas op 'n beheerde wyse te bestraal, word die kankerselle
dikwels vernietig sonder om die gesonde selle te veel te beskadig. Hierdie
behandeling word radioterapie genoem.
Maar die grootste omwenteling in die
aanwending van X-strale is die ontwikkeling van die sogenaamde CT-skandeerder
(CT
staan vir "computerised
tomography", oftewel gerekenariseerde tomografie). Hierdie masjien maak
gebruik van X-strale om beelde van dwarssneë, of "skywe", van die
liggaam te produseer, wat dokters in staat stel om bloedklonte, gewasse en ander
probleme raak te sien wat 'n gewone X-straalfoto nie sou wys nie.
Die pasiënt word binne-in die
CT-skandeerder geplaas en duisende swak X-strale word vanuit 'n X-straalbron
in die skandeerder deur die liggaam gestuur. Die bron roteer om die liggaam,
sodat die X-strale uit verskillende hoeke kom.
Rekenaars meet dan die aantal strale
wat deur die verskillende weefsels geabsorbeer word en vertoon die resultate op
'n TV-monitor. Die voordeel van die CT-skandeerder is dat dit enige deel van
die binnekant van die liggaam in merkwaardige besonderhede wys.
Verskeie ander tegnieke is al
ontwikkel om binne-in die liggaam te "kyk" sonder om dit oop te sny,
waaronder MRI ("magnetic resonance imaging") en ultraklank, maar dit
was Röntgen se "toevallige" ontdekking wat heel eerste die vensters
na die liggaam oopgemaak het.
__________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
__________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan