Saam-saam
lewe...
'n Mens kan jou oë nie glo as jy op 'n broeikolonie
van pikkewyne afkom nie. Soos 'n magtige skare mense by 'n sportbyeenkoms of
volksfees dring hierdie sosiale voëls in 'n krioelende menigte saam. Waarom
woon sekere diere in sulke kuddes terwyl ander geswore kluisenaars bly? Watter
voordele kan 'n lewe van saamhorigheid bo 'n alleenbestaan hê? Het sekere
dieregemeenskappe 'n 'gemeenskaplike siel' -- iets wat die hartklop vir die
hele kolonie verskaf? Die studie van die kuddegees is 'n baie interessante
wetenskap, 'n boeiende studie oor die samehang van lewe...
___________________________________________________________
PARTY diere bly hul lewe lank inkennig
eenkant. Hulle sal dalk net saamkom vir die paring, die tref-en-trap-troues, en
dan weer wye draaie om mekaar loop.
Teenoor hierdie geswore kluisenaars is daar ander
diere wat weer net soos mensgesinne leef: die ouers en kroos alte knus bymekaar.
En dan is daar die diere wat hulle in groot groepe of kolonies saamskaar. Vir
hierdie diere is dit noodsaaklik om saam te woon sodat hulle kan oorleef.
Bye, wespe, termiete en miere is daarvoor bekend dat
hulle harmonieus in hul ryke saamwoon. Seevoëls soos pikkewyne koek in
ontsaglike hoeveelhede saam vir die massa-produksie van jong pikkewyntjies.
En selfs in die selle van elke mens, dier en plant
woon 'n kolonie van heel klein bakterieë, bekend as mitochondria, wat
die taak het om die sure binne-in die sel te verwerk.
Kuddediere word as lede van hul groep gebore, neem
deel aan die groepsbedrywighede -- 'n eendfamilie vreet, bad, stryk die vere
glad en slaap op dieselfde tye -- en bly hul lewe lank saam.
Waarom hierdie saamhorigheid? Watter voordele het die
lewe in 'n kolonie bo 'n alleenbestaan? Die studie van die kuddegees is 'n
boeiende wetenskap, 'n fassinerende kykie in die samehang van lewe op aarde ...
•
WETENSKAPLIKES het 'n tyd gelede die bestaan ontdek van 'n verbasende
plantagtige organisme wat 'n eudorina genoem word. Dit leef in water en
is kleiner as 'n stofkorreltjie.
Elke eudorina bestaan uit 32 selle. Wat so
verstommend omtrent hierdie selle is, is dat elkeen in staat is om alleen te
oorleef. As hulle geskei word, sal elke sel wegswem en onafhanklik aan die lewe
bly. Maar hulle hou klaarblyklik meer van 'n gemeenskapslewe.
Die selle vervul verskillende funksies, elk tot
voordeel van die groep. Een groep selle sal voedsel absorbeer, 'n ander groep
sal dit verteer. Een groep sal in voortplanting spesialiseer, terwyl nog ander
hul sweephare sal gebruik om die hele groep deur die water aan te dryf.
Daar is ook 'n werkverdeling tussen die verskillende stande van samelinsekte -- miere, termiete, bye en wespe. Hierdie kolonies is so hoogs georganiseer dat navorsers hulle as enkele organismes beskou waarvan die insekte die dele is.
In sy baanbrekerswerk oor die gewoontes van termiete,
Die Siel van die Mier (wat in die jare twintig van die vorige eeu as 'n
vervolgreeks in Die Huisgenoot verskyn het), vergelyk die beroemde
skrywer-natuurkundige Eugène Marais die termietnes met die menslike liggaam.
Die afsonderlike termiete en die organe van die menseliggaam word ook
naasmekaar beskou.
Elke termiet of groep termiete is geprogrammeer om 'n
bepaalde taak te verrig. Die koningin is die brein en voortplantingsorgaan van
die termietnes-"liggaam". Die soldate is die wit bloedliggaampies;
hul taak is om indringers te verwyder. Die werkers is die rooi
bloedliggaampies; hulle moet die liggaam in stand hou.
Sonder sy verskillende organe kan die liggaam nie bly
lewe nie. As die termietkoningin doodgaan, versprei die nuus soos 'n veldbrand
deur die nes. Besluiteloosheid en wanorde heers dan onder die termiete.
Uiteindelik vrek hulle ook.
• VIR baie
van die hoër diere is hul oorlewing afhanklik van die mate waarin hulle 'n
behoorlike kudde kan vorm en in stand hou. Wildsbokke beweeg byvoorbeeld in
troppe, en roofdiere soos leeus en luiperds val in die reël nie die trop aan
nie. Die slagoffers is eerder alleenlopers (die oues, beseerdes of siekes) wat
van die trop weggedwaal het.
Broeigemeenskappe onder die voëls bou gewoonlik hul
neste op terreine waar roofdiere hulle nie maklik kan bykom nie. Seevoëls soos
pikkewyne, seemeeue en malgasse vorm van die wêreld se grootste broeikolonies.
En wanneer 'n swerm voëls in die veld kos pik, is die
kanse des te beter dat hulle 'n kat (of slang) sal sien nader kruip as wanneer
hulle een-een vreet. Die kudde verleen dus beskerming teen roofvyande.
Daarteenoor jag roofdiere soos wolwe en leeus weer
saam. Hulle sal nie sommer op hul eentjie 'n prooidier plattrek nie. Moordvisse
span ook saam deur in troppe te jag. Hulle is bekend daarvoor dat hulle 'n
klomp robbe of seevarke omsingel en keer dat dié wegkom totdat hulle 'n
geskikte slagoffer aangekeer het. Só stel die kudde sekere diere in staat om
kos te vind.
Nog 'n goeie rede vir die saamleef van diere, is
paring. Diere en voëls kan darem soveel makliker vir hulle 'n geskikte maat
uitsoek as hulle in die bondel vry as wanneer hulle alleen woon. 'n Goeie
genetiese vermenging is nodig om 'n gesonde nageslag te verseker en dit kan
soveel makliker in die kudde bewerkstellig word.
Dit is dus duidelik dat 'n kuddelewe besliste voordele vir sekere diere het: waar dit warmte en beskerming teen roofdiere verskaf en hulle help om kos en maats te vind, beteken hierdie saamwonery die verskil tussen lewe en dood.
... en saam-saam doodgaan
IN 1858 het die Amerikaanse natuurkundige
Qeorges Blond 'n enorme katastrofe op die Groot Prêrie van Noord-Amerika
aanskou. Hy het 'n reuse-trop van sowat 100 000 bisons (Amerikaanse buffels)
dopgehou wat vir warmte en beskutting dig bymekaar beweeg het.
'n Trop wolwe het die bisons stil-stil begin
agtervolg. Aangesien die bisons so naby mekaar gebly het, kon die wolwe hulle
nie bykom nie.
Die volgende aand het die natuurkundige opgemerk dat
die wolwe die bisons tot op die rand van 'n steil krans gedryf het. Tot sy
grootste ontsteltenis moes hy toekyk hoe die hele trop hulpeloos oor die krans
tuimel. Die wolwe het toe ondertoe gehardloop na hul ontsaglike buit.
Berigte oor die dood van groot troppe diere skok
steeds gereeld die wêreld. Twintigduisend Amerikaanse rendiere verdrink in
Kanadese riviere. Vyfduisend wildebeeste loop onwetend na hul dood wanneer
hulle die onstuimige Mararivier in Oos-Afrika probeer oorsteek!
Maar "selfmoorde" by dieretroppe is niks
nuuts nie. In die vroeë jare twintig van die twintigste eeu het Cronwright
Schreiner, eggenoot van die gevierde Suid-Afrikaanse skryfster, beskryf hoe 'n
groot trop springbokke oor die Kalahari gejaag en in die Atlantiese Oseaan
verdrink het.
Die Noorse lemmings, pelsdiere wat die Arktiese
toendra bewoon, is lankal bekend daarvoor dat hulle bo-oor die kranse van die
fjords storm en verdrink.
Wat veroorsaak hierdie verskriklike
diere-katastrofes? Pleeg diere werklik selfmoord of is hul dood blote
ongelukke?
Wetenskaplikes skryf die saamsterf van diere toe aan
'n gebrek aan "strategiese bewustheid" -- die onvermoë om weg te
breek van die normale roete wat die kudde of kolonie sedert die oertye gevolg
het.
Die kariboes (rendiere) van Kanada trek byvoorbeeld
nog maar steeds oor dieselfde ou weë as in die gryse verlede, ongeag hoe
gevaarlik dit geword het.
Dis vandag niks vreemds om te hoor dat walvisse en
dolfyne by ons strande uit die water "klim" en doodgaan nie. Maar
reeds in 1779 is berig dat 'n Khoi-gemeenskap wat naby die monding van die
Oranjerivier gewoon het, op 'n dieet van gestrande walvisse oorleef het.
Daar is minstens 'n dosyn teorieë oor hoekom walvisse
en dolfyne só op die strande beland. Alles word geblameer, van fratsweer
(byvoorbeeld donderstorms) tot die vorm van die kuslyn (vlak seebodems wat die
diere sou verwar).
Party navorsers glo dat massa-selfmoorde (van sowel
die walvisagtige diere as die Noorse lemmings) 'n natuurlike metode van
bevolkingsbeheer is. Lemmings, byvoorbeeld, plant in siklusse van vier jaar
voort. Wanneer dit gebeur, is daar so baie van hulle dat die yl
toendra-plantegroei hulle nie almal kan onderhou nie.
Dit lyk of die diere "engtevrees" kry, en
almal raak aan die hardloop -- in dieselfde rigting. Hulle hardloop oor die
wildernis op soek na groter lewensruimte -- en val dikwels oor die kranse en
verdrink in die water daar onder.
'n Mens moet egter bysê dat dié selfmoordteorie hoogs
omstrede is. Want is sekere kuddediere werklik soms daartoe geneig om hulself
om die lewe te bring? Ontvang hulIe miskien die een of ander soort aanduiding
of seine wat die mens nog nie kan begryp nie?
Of is dit wat vir ons na tropself-moord lyk, eintlik
gewone, onvoorsiene rampe? As jy die eerste moontlikheid aanvaar, weerspreek
dit dan nie die einste rede waarom diere saamwoon nie -- juis om te verseker
dat hulle sal bly lewe?
____________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD,
2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan