..Kort begrip..

 

Op hierdie bladsy:

TERMOSFLES,

TIERS,

TOENDRA,

TULPE,

TYDMETING

_________________________________________________________________

 

TERMOSFLES:

 

DIE VERHAAL VAN GEBOTTELDE HITTE (OF KOUE)

 

Die termosfles is vandag 'n alledaagsheid by byvoorbeeld buitelug-werkers wat hul koffie vir die dag met hulle saamneem. Die geleerde wat hierdie nuttige toestel ontwerp het, het egter geen duit vergoeding daarvoor ontvang nie...

 

IN 1904 is 'n prys uitgeloof om 'n geskikte naam te kry vir 'n wonderlike nuwe uitvindsel -- die vakuumfles. Die weninskrywing was termosfles -- na die Griekse woord termos, wat hitte beteken. Só 'n termosfles kan vloeistowwe etlike ure lank warm (of koud) hou.

 

Maar die verhaal van die fles het 'n angel in die stert. Want die man wat dit uitgevind het, die Skotse fisikus James Dewar (1842-1923), is glad nie geldelik vir sy werk vergoed nie.

 

Wetenskaplikes het lankal reeds geweet hittegeleiding kan nie deur 'n lugleegte of vakuum plaasvind nie, maar dan het dit steeds 'n onoorkomelike probleem gebly om 'n vakuumhouer uit glas te maak. Teen die laat 1800's het mense egter die wetenskap en werktegniek van glas begin begryp en het dit moontlik geword om glasgereedskap volgens voorskrif te maak.

 

James Dewar, 'n dosent aan die Royal Institution in Londen, het na 'n manier gesoek om gasse te bewaar wat tot vloeistowwe verdig is. Die beste manier om dit te doen, het hy gereken, is om die houer met 'n lugleegte te omring sodat hitte nie deur konveksie van buite af oorgedra kan word nie.

 

In 1892 het hy dus 'n Duitse glasblaser, Reinhold Burger, gevra om vir hom 'n glashouer met dubbele wande te blaas. Dewar het besef dat hy verdere hitteverlies kon voorkom deur die twee binnewande van die houer met 'n weerkaatsende stof soos kwik te bedek. Aangesien hitte, soos lig, deur 'n spieël weerkaats word, voorkom die kwik ook hittestraling.

 

Deur die fles voorts van glas te maak, wat 'n swak geleier van hitte is, kan geleiding tot 'n absolute minimum beperk word. Toe die houer voltooi was, het Dewar die lug tussen die twee glaslae verwyder om 'n vakuum te skep. Sy vervloeide gas, het hy verheug opgemerk, het koud gebly.

 

Hoewel Dewar se vakuumfles ontwerp is om sy inhoud koud te hou, het die omgekeerde ewe goed gewerk: warm vloeistowwe het warm gebly deurdat minder hitte van binne ontsnap het.

 

In 1902 het 'n vennoot in 'n Berlynse firma wat wetenskaplike apparate gemaak het, Dewar se ontwerp na Duitsland geneem en dit as sy eie gepatenteer. Dewar, wat nagelaat het om self die fles te patenteer, kon niks daaromtrent doen nie.

 

Ná 'n paar veranderinge aan die oorspronklike ontwerp, het die firma vakuumflesse begin vervaardig en bemark. Aanvanklik is hulle aan laboratoriums en hospitale gelewer vir die berging van chemikalieë en medisyne, maar spoedig het hulle in private huise beland waar hulle tee, koffie en sop warm en koeldranke koud gehou het.

 

Die termosfles was saam met Ernest Shackleton na Antarktika (1908) en later ook saam met Edmund Hilary op Everest (1953). Brittanje het darem Dewar se bydrae tot die wêreld van fisika en chemie erken deur hom in 1904 tot ridder te slaan.

___________________________________________________________

 

TIERS

 

DIE tier is die grootste lid van die kattegeslag en van dieselfde geslag (genus) as die leeu, luiperd en jaguar. Hy word slegs in Asië gevind. Die tier het 'n kragtige, gespierde lyf, lang skerp kloue, sterk tande en geel oë. Sy oranje pels en geel strepe help om hom in die bos te kamoefleer. Dié uiters rats kat kan 6 m ver en tot 2 m hoog spring. Tiers is uitmuntende swemmers.

 

'n Volwasse tier het sowat 8 kg vleis per dag nodig. Hy is die enigste vleisvreter op land wat af en toe 'n mens sal aanval om kos te kry.  Die  tiermannetjie merk sy gebied af met urine en deur boombas met sy kloue te krap.

 

Die tier is ’n bedreigde dier. Die Bali-tier en Kaspiese tier is vermoedelik reeds uitgewis en die ander subspesies is grotendeels beperk tot reservate in Suidoos-Asië en Indië. Kort voor die jongste eeuwisseling is geraam dat daar maar net sowat 4000 tot 5000 tiers in die vrye natuur oor is.

 

Tierwyfies se dratyd is 95-110 dae, waarna hulle van twee tot vier welpies kry. Tierwyfies word in die eerste ses weke gesoog en daarna volg hulle die ma terwyl sy jag. Die kleintjies begin self op ses maande jag en trek hul eerste prooi plat wanneer hulle 'n jaar oud is. Hulle kan egter nie 'n buffel aanval voordat hulle drie jaar is nie.

 

Tiers is nie juis aanhouers nie. Hulle kan slegs sowat 200 m ver hardloop. Die tier verkies om sy prooi te verras. Hy spring vinnig op hom en byt hom aan die nek of keel dood. Sodra die tier hom dik gevreet het, maak hy sy slagoffer se oorblysels met blare en droë takke toe. Dan slaap hy daar naby om te keer dat jakkalse en hiënas die karkas bykom.

 

Die Siberiese tier is die grootste kat.

_________________________________________________________________

 

TOENDRA

 

DIE toendra, 'n koue en boomlose gebied waar die grond die grootste gedeelte van die jaar bevrore is, word in die Noordpoolstreke van Europa, Asië en Noord-Amerika gevind.

 

Die winter is hier tien maande lank. In die kort somer smelt die oppervlak-ys en laagliggende plante begin groei: mos, korsmosse en bossies.

 

Diere van die toendra het dik pelse om hulle teen die koue te pantser. Toendra-diere is onder meer knaagdiertjies, wat lemmings genoem word, asook hermelyne, rendiere en kariboes, poolvosse en die massiewe muskusbees. Die poolhaas verander van kleur met wisseling van die seisoene. Hy's wit in die winter en rooibruin in die somer.

 

Baie soorte voëls soos die Kanadese brandgans, fuut, langstert-eend, langstert-seemeeu, sneeu-uil en wit patrys kom in die toendra voor.

Rendiere is herkouende diere met groot takbokhorings wat vir hul melk en sagte velle geteel word. Rendiere is ook nuttig vir die trek van sleë.

_________________________________________________________________

 

TULPE

 

TWEE vragte koring, vier vragte rog, vier vetgevoerde beeste, agt vetgevoerde varke, twaalf skape, twee vate botter, sowat 450 kg kaas, omtrent 450 liter wyn, vier vate spesiale bier, 'n silwerbeker, 'n pak klere en 'n bed. Alles vir 'n enkele tulpbol? Wat se malligheid is dit?

 

Die antwoord staan bekend as "tulpemanie" -- 'n vreeslike geskarrel vir tulpbolle in die sewentiende-eeuse Nederland -- wat die land so ampertjies finansieel geruïneer het.

 

Die besonderse verhaal van die tulp begin egter nie in Nederland nie, maar in Turkye, waar dit sedert omstreeks 1000 nC gekweek is. Ogier de Busbecq, die Oostenrykse ambassa­deur in Turkye, het 'n aantal tulpbolle na die Weense plantkundige Carolus Clusius gestuur.

 

Clusius, wat in onguns by die Oostenrykse keiser geraak het, het in 1593 na Nederland gevlug en 'n voorraad bolle met hom saamgeneem. Hy het hulle in die botaniese tuin in Leiden geplant, en in die daaropvolgende lente het hulle geblom.

 

Volgens oorlewering het Clusius geweier om van sy kosbare bolle af te sien, buiten vir navor­sing. Sekere Nederlandse tuiniers het die tuin toe in die nag binnegesluip en daarvan gesteel.

 

Binne 'n paar jaar het die pragtige blomme op baie plekke in Nederland gedy, en teen die vroeë 1600's is allerhande variëteite gekweek. Die liefde vir tulpe het egter nie tot Nederland beperk gebly nie. In Frankryk sou geen vrou met 'n gevoel van eiewaarde sonder 'n tulp vooraan haar gesien word nie. En in Engeland was daar 'n groter vraag na tulpe as na rose en affodille.

 

In die 1620's het Nederlandse amateur-spekulante die waarde van seldsame tulpvariëteite tot belaglike pryse laat styg. 'n Enkele bol van die spesie Semper augustus is byvoorbeeld vir die ekwivalent van tienduisende rande verkoop.

 

Teen die 1630's was almal op hol oor die bol. In die begin het dit gelyk of niemand kon verloor nie. En niemand hét ook nie -- in die begin.

 

Maar toe, tussen 1634 en 1637, raak die insette en die risiko's groter. Erfstukke, juwele en sakeondernemings is verkoop. Huise en ander eiendom -- in een geval selfs 'n werker se gereedskap -- is verpand. Spekulante het groot bedrae geld weggegee vir bolle wat hulle nie eens gesien het nie.

 

Skielik, teen die einde van 1636, was daar meer verkopers as kopers. In Februarie 1637 het die mark se boom uitgeval. Fortuine was daarmee heen en lewens is verwoes.

 

Die regering het uiteindelik ingegryp deur die handel in bolle te reguleer, orde te herstel en die kullery te beëindig. Die tulpehandel het in die regmatige hande van Nederland se ernstige kwekers en tuiniers beland.

 

Die ineenstorting in Nederland het nie gekeer dat die tulpemanie na Engeland en Turkye versprei nie, hoewel dit gelukkig daar nie so heftig gewoed het nie.

 

   TULPE behoort tot die leliefamilie, Liliaceae. Hulle ontwikkel sowel uit saad as uit bolle, hoewel dié uit saad eers oor vier of vyf jaar blom, terwyl dié uit bolle binne 'n jaar blomme het.

 

Elke plant het gewoonlik net een kelkvormige blom met geronde, gepunte of kantagtige rande. Party het een kleur, ander 'n mengsel van twee. Boonop kan die tulp, as dit deur 'n virus aangeval word, strepe van ander kleure kry. Dit is omdat die kleur, en nie die gesondheid van die plant nie, aangetas word.

 

Die tulp se oorspronklike groeigebied is nie Turkye nie, maar die steppe van Wes- en Sentraal-Asië, Armenië, Iran en die Kaukasus. Van hier af is die wilde blom ooswaarts tot in China verhandel, en met die Swart See langs tot in Turkye en ander lande langs die Middellandse See. Die bolle wat iets meer as 400 jaar gelede die eerste keer na Nederland geneem is, was van 'n gekweekte variëteit.

 

Die woord tulp kom van die Turkse woord "tulbent", wat tulband beteken. As 'n mens jou verbeelding so effens gebruik, lyk die pragtige blomme sowaar soos klein tulbandjies.

 

Hoewel tulpe vandag in baie dele van die wêreld gekweek word, is Nederland steeds 'n toonaangewende uitvoerder van tulpbolle. 

 

   Waar aard tulpe in Suid-Afrika uitstekend? Glo dit, op ’n plaas naby Sutherland, die koudste plek in die land, in die haai Karoo. Tulpe word daar op groot skaal onder besproeiing gekweek -- nie vir hul blomme nie, maar vir hul bolle. Die bolle word verkoop sodat tuiniers elders hulle kan plant en die prag van die blomme kan geniet.

_________________________________________________________________

 

TYDMETING

 

DIE oudste instrument waarmee tyd gemeet is, is die sonnewyser. 'n Wyserpen, 'n sogenaamde gnomon, gooi 'n skadu op 'n klipblad waarop nommers gegraveer is. Namate die ure aanstap, verskuif die skaduwee.

 

'n Antieke Egiptiese instrument, wat uit 'n balk en 'n skietlood bestaan het, is weer gebruik om die ure volgens die beweging van die sterre te meet.

 

Teen omstreeks 3000 vC het die Egiptenare 'n wateruurwerk ontwerp wat die tyd deur middel van die vloei van water gemeet het. Die sandloper of uurglas, wat in die veertiende eeu uitgevind is, is 'n toestel met twee keëlvormige glasies, waarvan die een deels met sand gevul is. Die glasies is deur 'n nou engte met mekaar verbind, en binne 'n bepaalde tyd stroom die sand van die een glasie na die ander.

 

Meganiese uurwerke is vir die eerste keer in die 1200's gebruik en is dikwels bo-op geboue en kloktorings geplaas. Party uurwerke, soos die Moorse Klok in Venesië, het figure gehad wat beweeg het wanneer die uur geslaan het.

 

Sakhorlosies het hul verskyning in die 1400's gemaak en is dikwels met emaljewerk en edelstene versier.

 

Die eerste praktiese slingeruurwerk is deur Christian Huygens ontwerp en dit het tot hoë staanhorlosies (''grandfather clocks'') gelei.

 

Die eerste elektriese horlosie is omstreeks 1840 gebou. Groot horlosies in die torings van geboue loop steeds met elektrisiteit: 'n motor beheer die beweging van die wysers.

 

Armhorlosies het in die 1920's gewild geraak. Harwood, 'n Engelsman, het in 1922 die outomatiese horlosie uitgevind. Die digitale horlosie is in 1971 gepatenteer.

 

Hoe het ons kalender ontstaan? Die ou Egiptenare het die hemelruim in twaalf gelyke dele verdeel en aan elke deel die naam van 'n konstellasie gegee. Hierdie verdeling van die hemelruim in die sodiak is die basis van ons kalender van twaalf maande.

 

________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

________________________________________________________

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan