Op
hierdie bladsy:
REGENERASIE
(die hergroei van verlore organe),
RENOSTERS,
REPTIELE,
ROMEINE,
ROOFVOËLS,
ROWERKRAP,
RYP
IN DIE WINTER,
RYS
_______________________________________________________________
REGENERASIE
(die hergroei van verlore organe)
DALK
het jy dit al meermale in jou
omswerwinge gesien: ’n akkedis sonder ’n stert of straks
’n krap sonder ’n klou. Het jy ’n bietjie
jammer vir dié diertjies gevoel omdat hulle die
res van hul lewe gebreklik
sou
wees? Miskien was dit nie rêrig
nodig nie.
Hulle sou moontlik
nie te lank gely het
nie, want hierdie soort diere
het die verstommende
talent om te regenereer.
Regenerasie
is die vermoë om organe wat verlore gegaan het of beseer is, te vervang deur
nuwes te laat uitgroei. Die proses kan die beste waargeneem word by plante
wat, as hulle afgesny word, weer blare, stamme en blomme kan kry
mits
die wortels nie te sleg beskadig is nie.
Regenerasie
by diere kom meestal voor by dié met 'n eenvoudige bou. As sponse, holtediere
en platwurms aan stukke gesny word, kan elke stukkie in 'n volledige nuwe
enkeling ontwikkel.
Seesterre
kan ongeërg 'n arm prysgee, want 'n splinternuwe een sal geleidelik die
vermiste een vervang. Trouens, by sekere spesies is dit 'n gereelde manier van
aseksuele (ongeslagtelike) voorplanting, deurdat nuwe seesterre
ontwikkel
uit elke deel wat van die ouer af wegbreek.
Skaaldiere
kan afgeskeurde kloue, pote en voelers vervang. Krappe en krewe kan
byvoorbeeld willekeurig 'n ledemaat afwerp wat in die kake van 'n roofvyand
vasgevang is. 'n Klein vervangende ledemaat maak sy verskyning en raak groter
telkens wanneer die dier vervel.
Krewe
het selfs die verbasende vermoë om verlore of beskadigde oë te vervang.
Regenerasie
kom veel minder by werweldiere voor. Van dié is akkedisse die bekendste
regenereerders. Baie soorte akkedisse kan die stert afgooi as 'n roofvyand dit
in sy bek het en dan stertloos ontsnap. Partykeer is die ontvanger selfs
doodtevrede om net die stert te kry en laat hy toe dat die skenker spore maak.
Hierdie
ontsnapmetode is so doeltreffend
dat die stert by sekere akkedissoorte patrone het of helderder gekleur as die
res van die liggaam is, juis om die aanvaller se aandag op hierdie minder
kwesbare gedeelte te vestig.
Maar
stert weggooi is nie sonder opoffering nie. Akkedisse berg baie van hul
liggaamsvet in hul sterte. As die kos skaars raak nadat hy sy stert verloor
het, kan die reptiel van honger vrek.
Akkedisse
het ook hul sterte nodig om hul ewewig te behou wanneer hulle hardloop, klim
en (in die geval van waterakkedisse) swem. Om 'n ruk stertloos te wees kan dus
baie moeilik wees en die akkedisse gooi dit net af wanneer dit absoluut nodig
is.
Regenerasie
by soogdiere is uiters beperk. Takbokke werp elke jaar hul horings af en nuwes
groei in hul plek. Maar mense en die meeste soogdiere kan slegs lewer- en
bloedselle regenereer en wonde laat genees. Wanneer ons seerkry, ontwikkel 'n
nuwe soort weefsel -- litteken-weefsel -- gewoonlik oor die wond.
(Hare,
naels en vel is ietwat anders deurdat ons hulle voortdurend genereer eerder as
regenereer nadat hulle verlore gegaan het.)
Tot
nou toe kon ons 'n verlore ledemaat slegs deur 'n kunsledemaat, byvoorbeeld
van plastiek, vervang. 'n Tyd gelede is egter berig hoe daar in Amerika gewerk
is aan 'n baanbreker-tegniek waarvolgens dokters dalk 'n beskadigde orgaan of
ledemaat met behulp van weefsel-manipulasie sou kon reproduseer. Hulle was toe
glo reeds in staat om 'n lewende mense-oor te kweek.
Hoewel
dit nie duidelik is hoe ver daardie navorsers intussen gevorder het nie, is
die implikasies van só 'n tegnologie ontsaglik. Wie weet, dalk sal dit eendag
nie net moontlik wees om 'n vars voorraad organe vir oorplanting te verskaf
nie, maar sal mense wat 'n ledemaat verloor het ook 'n nuwe een kan
"regenereer".
_______________________________________________________________
Die
swartrenoster staan ook bekend as die haaklip-Afrika-renoster. Hy gebruik sy
bolip om blare in sy bek in te trek. Sy sig is baie swak en hy kan nie tussen
'n mens en boomstomp onderskei nie, maar sy gehoor en reuksin is baie skerp.
_______________________________________________________________
REPTIELE
REPTIELE
vorm 'n klas van koudbloedige gewerwelde diere. Die meeste lê eiers, ofskoon
party tog hul kleintjies lewend in die wêreld bring. Die vier vernaamste
groepe reptiele is die skilpaaie, akkedisse, slange en krokodille. Hoewel
hulle longe het, absorbeer reptiele meer suurstof deur hul vel.
Akkedisse
behoort tot die orde Squamata. Hulle het 'n lang stert wat weer kan
aangroei as dit afgekap word. Akkedisse het 'n gespierde vurktong wat met 'n
klewerige stof bedek is waarmee hulle insekte vang. Die grootste akkedis is
die Komodo-draak, wat meer as 3 m lank is en sowat 130 kg weeg. Die vel van
die reptiel is met skubbe bedek -- óf grof soos dié van krokodille óf glad
soos by slange. Die skubbe help om reptiele teen roofvyande en ontwatering te
beskerm.
Slange is pootlose reptiele, maar gly vinnig oor die grond. Sekere tye van die jaar vervel hulle -- werp hulle die vel af wat hul skubbe bedek.
Skilpaaie
en waterskilpaaie behoort tot die orde Testudinata. Die dop is verdeel in die
bo-dop (karapaks) en borsplaat (plastron). Die twee dele is deur buigbare
ligamente met mekaar verbind.
Dinosourusse:
Volgens dierkundiges het hierdie reusagtige primitiewe diere 225 miljoen jaar
gelede op die aarde verskyn en sowat 65 miljoen jaar gelede uitgesterf.
Reptiele
is koudbloedige diere, wat beteken dat hul liggaamshitte met die
omgewingstemperatuur wissel. Hulle is meer volop in die tropiese en
bedompige wêrelddele. 'n Tipiese reptielwyfie sal paar, haar eiers lê
en hulle net so los om self uit te broei. Die langste slang is 'n sekere
luislang wat tot 10 m lank word. Die kleinste reptiel is 'n soort geitjie wat
net omtrent 2 g weeg.
_______________________________________________________________
ROMEINE
DIE
groot Latynse digter Vergilius (70-19 vC) vertel die volgende mitiese verhaal
van die totstandkoming van Rome: Aenas kom op die rivier Tiber in Italië aan.
Sy seun Ascanius stig die stad Albalonga. Sy nakomelinge die tweelingbroers
Romulus en Remus word as suigelinge aan hul eie lot oorgelaat, maar gered en
gesoog deur 'n wolvin. Nadat Romulus vir Remus in 'n rusie doodgemaak het,
stig hy omstreeks 753 vC die stad Rome. Sewe legendariese konings sou Romulus
opgevolg het.
Omstreeks
509 vC het Rome 'n republiek geword wat vyf eeue lank bly bestaan het. Die
Romeinse Ryk het in 27 vC onder keiser Augustus tot stand gekom en nog gebiede
is daarby gevoeg. In die jaar 395 nC is die Romeinse Ryk in twee dele (Wes en
Oos) verdeel. Die Wes-Romeinse Ryk het in 476 nC tot 'n val gekom, terwyl die
Oos-Romeinse (Bisantynse) Ryk tot 1453 geduur het.
In
'n Romeinse huis kon daar 'n vestibule (voorportaal) wees, met 'n atrium
(voorhof) met weerkaatsende bad, 'n werkplek, mure met fresko's
(muurskilderinge), 'n oorhangende teëldak en klein, smal vensters.
Romeinse
verowerings: Die Romeine het Suid-Italië met die hulp van Syrrhus, die koning
van Epirus, verower (272 vC, die Beleg van Taranto). Hulle het in die derde en
tweede eeu vC in die Puniese Oorloë teen Carthago geveg. Rome het sy beheer
oor die Po-vallei in 200 vC vergroot en Macedonië en Griekeland as provinsies
geannekseer (die Beleg van Korinte). Hy het Carthago in 146 vC verwoes en met
sy verowering van die Afrika-kuste begin. Julius Casar (101-44 vC) was 'n
groot Romeinse krygsman en staatsman. Tydens die Galliese kampanje het hy
Brittanje binnegeval en as 'n held na Rome teruggekeer.
Die
Romeinse leër: Soldate het hulself met skilde beskerm wanneer hulle mure
aangeval het. Hoë torings is in die aanval gebruik. Die stormram is gebruik
om deur mure te breek. 'n Reuse
katapult is deur twee spanne soldate beheer -- dit het groot, ronde klippe
geslinger. .
Romeinse skoliere: Kinders tussen sewe en vyftien jaar het teen dagbreek wakker geword om skool toe te gaan. Hulle het wastafeltjies en 'n stilus (stif) gebruik om mee te skryf.
Romeinse
baddens: Die openbare baddens was belangrike bymekaarkomplekke vir die
Romeine. Hulle het daar oor die politiek gesels en praatjies gemaak.
Die
Romeinse nalatenskap: Die Romeine het belangrike nutswerke agtergelaat soos
die veertien akwadukte (leikanale) wat water aan die stad Rome verskaf het.
Die eerste rioolstelsel, wat 2500 jaar gelede geïnstalleer is, werk steeds.
Sekere paaie wat die hele Romeinse Ryk aaneengeskakel het, word vandag nog
gebruik. Des te belangriker is die feit dat die moderne wêreld die grondslag
van sy wette, sy begrip van orde en sy opvattinge van die reg te danke het aan
die Romeine wie se wette te boek gestel is.
_______________________________________________________________
ROOFVOËLS
DAAR
is byna 280 roofvoëlspesies, m.a.w. voëls wat op ander voëls of klein diere
jag maak. Onder hulle is arende, valke, lammervangers, visvangers en uile.
Hulle vlieg hoog oor die land of water om hul prooi te soek, en duik dan
skielik af om dit met hul skerp en kragtige kloue te gryp. Die voëls gebruik
hul krom snawels om die vleis aan repe te skeur.
Die
sperwer is 'n roofvoël van die Noordelike Halfrond en tussen 50 en 60 cm
lank. Wat dié voël so raar maak, is dat die wyfie groter en sterker is as
die mannetjie.
Die
witkoparend, die nasionale embleem van die VSA, is 'n kragtige en bedrewe
Die
vinnigste roofvoël is die slegvalk (Falco peregrinus). Hy vlieg teen
270 km/h wanneer hy duik om sy prooi te vang. Kondors het die grootste
vlerkspan -- sowat 3 m. Die kondor van die Andesgebergte in Suid-Amerika is
die swaarste roofvoël en weeg van 9 tot 11 kg.
Die
kerkuil, wat tot 60 cm lank word, is 'n bedrewe nagtelike jagter. Hy sien baie
goed in die donker en slaan so stil-stil toe op sy slapende prooi. Dié uil
woon in die holtes van groot bome en vreet klein diertjies soos veldmuise,
asook hase en voëls. Ons nonnetjiesuil is ook 'n naguil, met 'n platterige,
swart omkringde, hartvormige gesig van wit vere.
Aasvoëls
vreet die karkasse van diere. Hulle skeur die vleis met hul snawels stukkend.
Valkejag
is 'n sport wat in die Middeleeue baie gewild geword het. Dit is deur
invallers uit Asië in Europa ingevoer. Roofvoëls, en veral valke (wat
tydelik verblind is om kalm te bly), is geleer om van 'n handskoen op te vlieg
en op hul prooi af te duik.
_______________________________________________________________
ROWERKRAP
VIR
'n dier wat sy lewe in die see begin het, is hy darem 'n behendige
boomklimmer. Maar die rowerkrap sal mos nie die tipiese kreeftegang gaan as hy
dit kan verhelp nie!
Twee
en 'n halwe eeu lank is stories in Europa vertel van hoe sekere krappe van die
eilande in die Indiese Oseaan en Stille Suidsee palmbome klim en klapperdoppe
uitmekaarskeur om by die kokosneute se vlesige binneste uit te kom. Na
aanleiding hiervan het die groot Sweedse natuurkundige Carolus Linnaeus
(1707-'78), wat die stelsel ingevoer het om twee Latynse name aan diere en
plante te gee, dié krap selfs Birgo latro genoem. Die latro beteken
''rower''.
Die
waarheid is egter dat rowerkrappe inderdaad bome klim, maar nie om kokosneute
te verrinneweer nie. Hoe lief hulle ook al vir die vrugte van die klapperpalm
is -- en ondanks hul yslike kloue -- is dié skaaldiere eenvoudig nie sterk
genoeg om die klapperdoppe oop te breek nie. Hulle klim bloot in die bome in
om aan roofvyande te ontsnap of om skaduwee te vind.
Tog
kon die naam ''rowerkrap'' nie meer gepas gewees het nie. Hulle is naamlik
berug vir hul ''lang vingers'' en daar is al gesien hoe hulle kookgerei en
messegoed van kampeerplekke af wegsleep. Moeilik om te glo, maar een het na
bewering selfs koers gekies met 'n potjie, 'n ander een met 'n bottel whisky.
Praat van 'n ander soort roofdier!
_______________________________________________________________
Die
jaar stap aan en skielik is die winter ophande. Veral in die binneland van
Suid-Afrika gaan Jantjie Ryp weer plek-plek sy yskristalletjies begin strooi
om die velde, plante, geboue en ander voorwerpe met 'n fassinerende vrieskleed
te bedek. Maar wat is ryp nou eintlik en hoe verskil dit van swart ryp,
bevrore dou en reën wat eers hier op die grond langs in ys kan verander? Dis
boeiende dinge wat in die winternagte met die oppervlaklaag van die lug kan
gebeur...
JY
WEET dit dalk nie, maar oral waar jy gaan of staan, hang daar tonne water
bokant jou kop. Hierdie water is onsigbaar -- in die vorm van waterdamp -- en
selfs op die warmste somerdag in 'n droë streek is die lug nooit heeltemal
vry daarvan nie. Solank die lugtemperatuur hoog genoeg is, bly hierdie
waterdamp in die lug.
Maar
sodra die lug afkoel, en aan waterdamp versadig raak, kondenseer dit en vorm
waterdruppels: wolke en mis. Hierdie druppels kan as reën, hael of sneeu op
die grond val. Dit kan egter ook as dou of ryp kondenseer.
Dou
en ryp val nie op die grond nie, maar vorm direk op plante en ander voorwerpe.
Die temperatuur waarby dou gevorm word met die afkoeling van lug, word die
doupunt-temperatuur genoem.
Met
die vorming van ryp is die temperatuur onder die vriespunt en word van die
ryppunt-temperatuur gepraat. Met rypvorming verander die waterdamp nie eers in
waterdruppeltjies nie, maar inderdaad regstreeks in yskristalletjies.
Dou wat reeds gevorm het, kan wel agterna vries om bevrore dou (ysdruppels) te vorm, maar hierdie bevrore dou is nie ryp nie. In sekere omstandighede kan dit so koud in die onderste luglaag wees dat reën ook eers vries nadat dit geval het -- en nie in die bolug wanneer dit as sneeu of hael uitsak nie.
In
Suid-Afrika is die lug in die binneland dikwels baie droog in die winter. Al
daal die temperatuur tot 'n hele entjie onderkant die vriespunt, is daar dan
steeds te min waterdamp om die lug te versadig. Gevolglik kan geen
rypkristalle gevorm word nie.
Tog
kan plantselle en plantweefsel ook, nes met ryp, deur die lae
lugtemperatuur beskadig word, sodat die plante ná só 'n koue, droë
nag swart en verlepte blare het. Dit word swart ryp, of skelm ryp, genoem.
Ryp
(en ook swart ryp en bevrore dou of reën) beskadig plante of maak hulle dood
deurdat dit die water in die plantselle laat vries. Omdat water uitsit as dit
vries, bars die selwande en die plante, of dele daarvan, sterf af.
Het
jy geweet?
•
RUIGRYP (Engels: ''hoarfrost'') lyk soos varingagtige kristalle. Dit
kom gedurende die lang winternagte van veral die koue lande voor, wanneer die
lug tot ver onderkant die vriespunt afkoel. Die ruigryp vorm dan op plante en
voorwerpe taamlik hoog bo die grond. Bevrore water op plante, soos wat kan
gebeur met die bevriesing van reën hier digby die grond of selfs wanneer 'n
tuinsproeier in die nag naby plante oopgedraai gelaat word, is nie ryp nie --
maar dit sorg nogtans vir fantastiese sprokiestonele.
_______________________________________________________________
DIS
'n interessante reis -- dié na die wêreld van rys! Op die tafels van die
Ooste beteken hierdie belangrike tropiese en subtropiese graansoort immers vir
honderde miljoene mense die verskil tussen lewe en dood.
Sowat
90 persent van die aarde se rys word dan ook in Asiatiese lande verbou. Van
die vroegste tye af het rys daar 'n rol in die godsdiens gespeel. Spesiale
seremonies moes goeie oeste verseker, en vandag nog word dieselfde woord
gebruik om die begrippe "eet" en "eet rys" uit te druk.
Die
stingel van die rysplant eindig in 'n los pluim, wat uit 50 tot 500 syaartjies
bestaan. Hierdie syaartjies is die blomeenhede. Rys is verwant aan onder meer
koring, mielies en suikerriet. Die verboude rysplant groei nagenoeg 'n meter
hoog.
As
jy 'n lengtesnee deur 'n ryskorrel maak, vind jy eers die oneetbare buitedeel.
Dié word gevolg deur semel-lae, wat uitstekende ru-voedsel is. Die endosperm,
wat baie voedingstowwe bevat, beslaan die grootste deel van die korrel. Uit
die embrio ontwikkel 'n nuwe plant.
Rys aard die beste in tropiese, subtropiese en gematigde streke waar daar baie vog is. Dit word nie op groot maat in Suid-Afrika verbou nie, maar 'n bietjie word tog in onder meer die Pongola-streek van KwaZulu-Natal gekweek.
Rys
kan op twee maniere gekweek word: die saad word in spesiale beddings geplant
en die saailinge later in die oorstroomde land uitgeplant, soos meestal in Asië
gebeur; of die saad word, soos in Westerse lande, regstreek op die land
gesaai.
Twee
of drie weke voor die oes word die ryslande deur die boere drooggelê. Die
graan word met sekels gesny, en die saad word gedors deur die plante op die
grond te slaan.
Verskeie
prosesse
van skoonmaak,
pelling
en gradering
is nodig
voordat die rys verkoop kan word.
_________________________________________________________
Terug
na inhoudsblad -- klik hier
_________________________________________________________
Ons
Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan