__________________________________________________________________
-- die yslik wonderlike sneeuland in die suide
Jy het moontlik al baie foto's gesien wat
die sublieme skoonheid van Antarktika beklemtoon. Maar ondanks al sy skouspelagtigheid
is hierdie bevrore vasteland ook een van die mees verlate plekke op aarde. En
tog is daar mense wat verkies om daar te woon. Lees verder en vind uit
waarom...
__________________________________________________________________
''Doer in 'n westelike rigting het, wanneer die weer ook al
ongewoon mooi was, 'n panorama voor ons ontvou wat ek twyfel deur enigiets
anders ter wêreld geëwenaar kan word. Hoër berge het ek al gesien, baie hoër,
maar ek weet van geen ander op aarde met 'n groter serene skoonheid nie.''
-- Frank Hurley, Shackleton se fotograaf.
ANTARKTIKA is nie rêrig vir mense nie.
Nêrens op aarde is die weer so verskriklik nie. Dis selfs erger as by die
Noordpool, wat ietwat warmer is omdat die ysdek daar so naby aan die seevlak is.
Die laagste temperature op aarde word by Antarktika aangeteken. In die middel
van die somer, in Januarie, styg die kwik nie eens tot naby die vriespunt nie.
Die winde is ook ontsettend. Stormwinde
van so 320 km/h is niks ongewoons nie. En dis verrassend droog -- droër as
selfs in die Saharawoestyn.
Die uitwerking van hierdie
klimaatstoestande op die brose menslike liggaam is ontstellend, om die minste
te sê. Stormwinde wat vanuit die binnelandse plato waai, droogbevries 'n mens
se vleis. Ysnaalde vorm in jou winkbroue en ooghare. In die koudste streke
vries die wasem wat 'n mens uitblaas sommerso in die lug. Haal jy te vinnig
asem, vorm ys in jou longe en raak jy aan die hoes.
As jy met jou kaal hande aan metaal raak,
kleef dit daaraan vas; sou jy probeer losruk, skeur jy jou vel af. As jy jou
son- of skermbril vergeet, maak die sonlig wat van die sneeu af weerkaats jou
blind.
Genoeg rede om daar weg te bly? Wie sê! 'n
Paar duisend wetenskaplikes en helpers van meer as 'n dosyn lande en 10 000
toeriste stroom elke jaar soontoe. Waarom?
Ryk toeriste besoek Antarktika vanweë sy
skouspelagtige natuurskoon. Dit is die land van enorme pikkewyn-broeiplekke,
sombere geskiedkundige besienswaardighede, die middernagson en die spookagtige aurora australis (suiderlig).
Uit die wetenskaplikes se oogpunt is Antarktika soos 'n reuse laboratorium waar die aarde en die skade wat ons hom berokken, bestudeer kan word. Vasgevang in die ys is antieke lugmonsters en meteoriete. Ysmonsters wat met bore verkry word, bevat inligting omtrent die sneeuval en klimaat van selfs duisende jare gelede.
Die klein deeltjie land wat nie onder ys
begrawe is nie, bevat die fossiele van plante en diere wat daar voorgekom het
toe die klimaat nog subtropies was. Dieselfde soort fossiele is in Afrika,
Suid-Amerika en Indië in Asië gevind, wat die teorie onderskryf dat dié drie
vastelande eenmaal met mekaar verbind was.
Vanweë sy afsondering en die
omgewingsbeskerming wat hy nog altyd geniet het, is Antarktika so naby aan
ongerep as kan kom (hoewel spore van fabriekschemikalieë en afvalstowwe van
elders reeds diep in sy ys gevind is). Die lug by Antarktika is die skoonste op
aarde. En omdat dit so droog is, bied dit wetenskaplikes wat die weer bestudeer
ook 'n ideale venster waardeur hulle in die lug in kan tuur.
Antarktika is soos 'n barometer waarmee
die gesondheid van die planeet gemeet kan word. Die sogenaamde gat in die
osoonlaag is byvoorbeeld die eerste keer hier ontdek, wat mense bedag gemaak
het op die gevaar van chemikalieë wat skadelik vir die osoonlaag is. En deur
die bestudering van Antarktika se unieke en brose lewensvorms word noodsaaklike
inligting oor die gevare van omgewingsvernietiging verkry.
Antarktika se waarde as laboratorium kan
vandag kwalik oorskat word. Maar dinge was nie altyd so eenvoudig nie. Nadat
ontdekkers die bevrore vasteland in die eerste helfte van die twintigste eeu
ontsluit het, het verskeie lande dele daarvan vir hulself opgeëis -- met die
onvermydelike internasionale geskille wat daarop gevolg het.
In die loop van die Internasionale
Geofisiese Jaar -- 'n program van wetenskaplike navorsing wat van die middel
van 1957 tot die einde van 1958 geduur het -- het twaalf lande meer as vyftig
navorsingstasies op Antarktika en die nabygeleë eilande gebou. Suid-Afrika was
ook onder hulle.
Die program was so geslaag dat 'n
ooreenkoms, die sogenaamde Antarktiese Verdrag, in 1959 onderteken is. Dit het
in 1961 in werking getree. Aansprake op grondgebied is tersyde gestel en die
vasteland is vir 'n tydperk van dertig jaar vir vreedsame doeleindes bewaar.
Die verdrag is in 1991 hernieu en talle lande het dit onderteken.
Hierdie ooreenkoms is 'n uitstekende
voorbeeld van internasionale welwillendheid en samewerking. Maar hoe lank dit
gaan duur, is natuurlik 'n ope vraag. Antarktika het ryk neerslae steenkool,
goud, koper, yster, lood, mangaan, sink en ander minerale, en oliebore het
getoon dat daar moontlik olie onder die see by die kus is. Namate die wêreld se
mense meer word, sal die druk groter word om hierdie hulpbronne te ontgin.
•
Antarktika is 'n met ys en sneeu bedekte vasteland rondom die Suidpool.
Dit beslaan 14 miljoen vk. km -- byna die helfte so groot soos Afrika. Minder
as twee persent van die land lê nie onder die ys nie. Een van die eienaardigste
kenmerke van Antarktika is die kaal kolle, wat droë valleie genoem word.
Wetenskaplikes het hulle al met die landskap van Mars vergelyk. Hulle kom
meestal langs die kus voor en vorm waar gletsers teruggewyk het. Die grond
absorbeer genoeg hitte om vallende sneeu te laat verdamp en die wind waai enige
sneeu weg wat nog oorbly.
•
Die geografiese Suidpool is die plek waar die aarde se lengtelyne mekaar
ontmoet. Die ys by die pool is byna 3 km dik. 'n Geweldige dik ysveld bedek
Antarktika. Elke sneeulaag wat val, pers die sneeu daaronder saam. Die
saamgeperste sneeu is blougroen. Ysmonsters wat deur wetenskaplikes uitgehaal
word, bied 'n opname van die aarde se klimaat oor duisende jare.
•
Die Antarktiese streek is die gebied binne die Antarktiese Konvergensie
-- 'n waterstrook van sowat 40 km breed waarin koue, noord vloeiende strome en
warmer, souter strome mekaar ontmoet. Die streek sluit die suidelike dele van
die Atlantiese Oseaan, Indiese Oseaan en Stille Oseaan in (saam die Suidelike
Oseaan genoem), asook verskeie eilande.
•
Die vasteland word deur die Transantarktiese berge in twee gebiede
verdeel -- Wes-Antarktika, wat suid van die Amerikas lê, en Oos-Antarktika, suid
van Afrika, Asië en Australië. (Die Transantarktiese berge is in der waarheid
'n verlenging van die Andesgebergte in Suid-Amerika.)
•
Die dik laag ys en sneeu waaronder die grootste deel van die vasteland
lê, word die Antarktiese ysdek genoem. Gletsers kruip stadig oor die ysdek see
toe. Groot plate van die ysdek dryf in sekere kusgebiede op die water. Die
grootste hiervan, die Ross-ysbank, is byna die helfte so groot soos
Suid-Afrika. Waar groot plate van die binnelandse ysdek by sekere kusgebiede oor
die water uitstrek, word dit ysbanke genoem. Elke somer kalf groot hompe ys van
die ysbanke af weg om ysberge te vorm. Die ysberge is eers plat van bo, maar na
gelang hulle na warmer water wegdryf en geleidelik begin smelt, breek hulle in
kleiner stukke met onreëlmatiger vorms op.
•
BY die mees afgesonderde plek op aarde gaan die son nooit in die somer
onder nie -- en die winter is een bitter lang nag. Die klimaat is so vreeslik
dat geen plant of dier lank hier onbeskermd kan bly lewe nie. Hierdie plek is
die Suidpool, in die hart van Antarktika.
Tot sewentig, tagtig jaar gelede was
Antarktika nog grootliks onontdek. Vandag staan wetenskaplikes tou om by
hierdie koue en afgeleë Suidpoolbasis te werk. Waarom? Want sterrekundiges kan
maande lank na die sterre tuur, sonder dat daglig hul werk onderbreek. Bioloë
het hier 'n superskoon laboratorium; die Antarktiese lug is die skoonste op
aarde. En die ysdek self is 'n merkwaardige argief. Vasgevang in die sneeulae
is 'n 150 000 jaar oue opname van die aarde se klimaat.
Die Amerikaners se basis by die Suidpool
heet die Amundsen-Scott-basis. Roald Amundsen (1872-1928) het op 14 Desember
1911 die Noorse vlag by die pool geplant. Die ekspedisie van die Brit Robert
Scott (1869-1912) het die pool 'n maand later bereik, maar hy en sy hele span
is tydens die terugreis dood.
Die opvallendste gebou op die basis is 'n
50 m breë koepelwoning. Die aluminiumkoepel word egter ál meer deur sneeu en ys
bedek, wat dit uiteindelik inmekaar gaan druk. Baie van die binneruimte by die
basis is onder boë van staal. Dié vorm is gekies om soveel sneeu as moontlik
van die oorwelwings te laat afgly.
Alle waterdamp verys in die vrieskoue by
die basis, sodat houtgeboue so droog raak soos brandhout. Daar is dus altyd 'n brandgevaar.
Om die basis in stand te hou verg konstante werk. En kokke by die
navorsingsbasis moet vreemde kunsies leer. Roomys raak byvoorbeeld kliphard
bevrore en moet in 'n mikrogrolfoond ontdooi voordat dit sag genoeg is om te
eet!
Een van die belangrikste take van die
poolbasis is om die aarde se osoonlaag te monitor. Elke jaar vorm 'n gat in die
osoonlaag bokant Antarktika, en wetenskaplikes by die basis bepaal met
instrumente hoe groot die bedreiging is. Sterrekundiges gebruik ook graag hul
teleskope by die pool omdat die lug so besonder helder is. Die koue laat alle
waterdamp in die atmosfeer verys, iets wat normaalweg die uitsig belemmer.
By die pole wissel dag en nag nie mekaar
af soos by ons nie. Gedurende die ''dag'' -- wat die hele somer duur -- gaan
die son nooit onder nie. Dit draai net in die rondte bokant die horison. Die
nag begin in Maart, met 'n skemeraand van 'n maand. Die ''oggend'' is ses
maande later. In die winterhemel draai die sterre heeltyd in die rondte, pleks van op te kom of onder te
gaan soos elders op aarde.
Die meeste basisse op Antarktika is aan
die kus, ver van die pool self. Kruipbandvoertuie is die vernaamste
vervoermiddels by die pool. Basisse by die kus gebruik ook reuse
Delta-vragmotors, asook motorfietse en sneeumobiele.
Voorrade vir die Suidpoolbasis kom per
vliegtuig. In die somer word op 'n voorbereide landingstrook geland.
Wintervoorrade word met valskerms afgegooi.
Aantarktika is feitlik sonder
aardbewegings, maar daar is meer as tien seismologiese stasies op die ysdek.
Hulle teken aardbewegings aan wat elders ontstaan.
Dis glad nie verbasend dat Antarktika die
rekord hou as die heel koudste plek op aarde nie. In 1983 het die temperatuur by
die Russiese Wostok-basis tot -89,2 grade C gedaal. Kwiktermometers hou by -40
grade C op met werk en weerkundiges moet dus spesiale termometers gebruik om só
'n lae temperatuur te meet. Die
poolvasteland is ook die wêreld se winderigste plek. Op sekere plekke bereik
die windsnelheid 320 km/h en daal dit selde tot onder 48 km/h.
•
SANAE is Suid-Afrika se permanente navorsingsbasis op Oos-Antarktika.
Suid-Afrika het twee stasies wat net in die somer gebruik word, Sarie Marie en
Grunehogna, en twee permanente sub-Antarktiese stasies op die eilande Marion en
Gough.
____________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Ons
Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan