____________________________________________________________

 

Die geskiedenis van die geneeskunde (3)

 

Siek!

 

Daar was 'n tyd toe die mens feitlik niks van sy eie liggaam geweet het nie. Vandag is ons taamlik ingelig oor die dinge wat 'n mens kan siek maak. Nogtans is baie mense willens en wetens besig om hul eie graf te grawe -- met hul tande en met al hul uitspattighede...

____________________________________________________________

 

"BRING al jul dooies! Bring al jul dooies!" 'n Toiingrige man wat 'n tweewiel-kar trek, loop in 'n rumoerige steeg af en skreeu dié makabere woorde.

 

Daar is geen straatligte nie, maar in die skemer kan hy tog die mensefigure uitmaak. Hulle is besig om dooie mense uit hul huise te dra of te sleep.

 

Hy trek die kar tot langs hulle, hou sy hand uit om betaal te word en laai dan die lyke op. Wanneer sy kar vol gelaai is, rammel hy voort na die begraafplaas toe, waar die stapel kadawers sonder 'n kerkdiens ter ruste gelê sal word.

 

Die builepes wat in die 1300's van die Ooste af na Europa gebring is, was een van die skrikwekkendste en mees wydverspreide epidemies in menseheugenis. Regdeur die wêreld is sowat 75 miljoen mense daaraan dood. Daar was wanhoop en paniek so ver as wat die siekte versprei het.

 

   VROEËR was die mense van Europa baie siekliker as vandag. In die Middeleeue, en selfs so onlangs as die sewentiende en agttiende eeu, is die verband tussen sindelikheid en gesondheid eenvoudig nie begryp nie.

 

Honderde jare lank het dorpenaars hul vullis in die strate gegooi en hul kamerpotte se inhoud by die vensters uitgesmyt.

 

Die strate het van die kante af binnetoe ingeduik om 'n sloot in die middel te vorm sodat die reën die vullis en riool kon wegspoel. Die straatvore het dikwels verstop geraak en 'n teelaarde vir peste geword.

 

Party huise het groot kelders of sogenaamde vuilputte onder hul vloere gehad, waarin mense hul afval gegooi het. In ander was die vloer eenvoudig die toilet.

 

Vee en troeteldiere het die strate nog verder bevuil. Rotte het hul pad tot in die houthuise ingeknaag. Allerhande goggas het in die mense se beddens, klere en selfs in hul pruike gewoon.

 

Die Industriële Omwenteling van die 1700's en vroeë 1800's het nuwe probleme gebring. Gesinne uit die platteland is in vuil huise in stedelike woongebiede saamgebondel, waar hulle water van besoedelde riviere gedrink en besoedelde lug ingeasem het.

 

Dit was egter ook die tyd toe mense begin besef het hoe belangrik dit is om sindelik te lewe, en openbare gesondheidsmaatreëls is geleidelik verbeter.

 

Vandag, ten minste in die ontwikkelde lande, is baie siektes van die verlede uitgeskakel omdat die mense hulle skoon hou.

 

Deesdae word die groot stryd eintlik gevoer teen die siektes wat ons op onsself laat neerkom. Dit is kwale wat ontstaan deurdat ons onder meer heeltemal verkeerd eet. Die meeste van ons verorber te veel "fabriekskos" soos beskuit en koek, wat ons versadig laat voel, maar dikwels nie die voedingstowwe bevat wat ons nodig het om gesond te bly nie.

 

Ons eet ook te veel vetterige voedselsoorte soos sekere soorte rooi vleis en te min vars vrugte en groente. Te veel vetterige kos maak ons oorgewig en verhoog die gevaar van hartsiektes.

 

Op die koop toe word baie moderne mense siek omdat hulle nie genoeg oefening kry nie, te gespanne is, blootgestel is aan besoedelende stowwe, te veel alkohol drink, rook en gevaarlike middels sluk.

 

Die Groot Griep

 

   BAIE meer mense is in die Spaanse griepepidemie van 1918-'19 dood as wat in die voorafgaande Wêreldoorlog gesneuwel het. Mense wat in New York gehoes en genies het, kon met $500 beboet word. Die inwoners van San Francisco kon tronk toe gaan as hulle nie hul neus en mond in die openbaar met 'n katoenmasker bedek het nie.

 

Griepvirusse word genoem na die streek waar hulle vir die eerste keer in ’n laboratorium geïsoleer is. Die Spaanse griep (wat vermoedelik eintlik in China ontstaan het) kon besonder vinnig toeslaan. Daar is verhale van mense wat gesond werk toe gegaan en dood neergeval het voordat hulle die fabriek of kantoor bereik het.

 

In New York het vier vroue sit en brug speel, en aan die einde van die aand het slegs een nog gelewe.

 

Ook in Suid-Afrika het die griep ongekende verwoesting gesaai. Gesinne op plase is gelyk getref, met ’n hoë koors, dermprobleme en ondraaglike spierpyne, maar daar was niemand om vir hulle te sorg nie. Albei ouers is soms dood, met verwese klein kindertjies wat dan wees gelaat is.

 

Benewens die Spaanse griep was daar in die twintigste eeu nog twee ernstige griepepidemies: die Asiatiese griep in die 50’s en Hongkong-griep in 1968. Die beskikbaarheid van antibiotika om sekondêre infeksie teen te werk, en beter gesondheidsorg in die algemeen, het die dodetal in die laaste twee epidemies baie beperk.

 

Askies vir die nies!

 

   VROEËR is geglo dat jou siel aan jou asem vas is. Nies kon dus gevaarlik wees, want sê nou maar jy nies jou siel weg? Of, as jy jou mond oopmaak terwyl jy nies, kan bose geeste mos in jou invaar…

 

Om sulke rampe af te weer sou iemand wat die naaste aan jou is jou seën wanneer jy genies het -- die oorsprong van die Engelse gebruik, vandag nog, om 'n nies met 'n "bless you" op te volg.

 

'n Nies bars van die mond en neus af weg met 'n snelheid van 160 km/h. Dit kan tot 100 000 klein-klein druppeltjies met bakterieë gevulde slym saai -- tot 2,5 meter ver.

 

'n Les van Elizabeth

 

   DIE Engelse koningin Elizabeth 1 het, só word vertel, pikswart tande gehad weens tandverrotting. Die voorstes het na bewering uiteindelik uitgeval en, omdat haar wange sou ingeval het, het sy glo 'n doek in haar mond geprop wanneer sy in die openbaar verskyn het. Ryk Europeërs het in die sestiende eeu soveel suiker geëet dat baie van hulle swart tande en 'n stink asem gehad het.

 

Ongure kure

 

· Sekere dokters het in die Middeleeue hul pasiënte in die riole laat sit. Hulle het geglo dat die reuk van ontlasting die siektes die wyk sou laat neem.

· Kinkhoes is behandel deur 'n lewende padda in die pasiënt se mond te sit.

· Een metode om bloed uit pasiënte te trek was deur bloedlating met suigkoppies. Klein verhitte koppies is oor skrapies in die vel geplaas. Namate die lug in die koppie

verkoel het, is 'n lugleegte gevorm wat die bloed uitgesuig het.

· Gapende oorlogswonde is eens behandel deur kokende olie of water daaroor te gooi om infeksie te keer.

· Een Romeinse geneesheer het glo hoofpyn en jig met 'n elektriese vis genees.

· Galenus (kyk vorige artikels) het aanbeveel dat holtes in tande met gebraaide erdwurms gestop moet word.

 

Kan jy glo?

· Die volgende raat teen epilepsie is eenmaal voorgestel: "Neem 'n spyker van 'n skeepswrak, maak 'n armband daarvan en sit daarin die been van 'n takbok se hart wat uit sy liggaam geneem is terwyl hy nog gelewe het; sit dit aan die linkerarm; die resultaat sal jou verstom."

· In die agttiende eeu het vroue hoë kapsels gedra wat met was in posisie gehou is. Muise het in hul hare gewoon en die was gevreet.

· 'n Kluisenaar met die naam Simon Stylites, wat sy tyd bo-op 'n pilaar verbeusel net, het toegelaat dat maaiers sy liggaam vreet en hulle aangemoedig om te "eet wat die Here voorsien het". Maaiers word inderdaad vandag nog op sekere plekke gebruik om wonde skoon te maak.

· Bloedsuiers is in die ou dae op mense geplaas om die "slegte bloed" uit te suig -- wat tot tagtig persent van die pasiënt se bloed kon wees. Vroue het bloedsuiers versamel deur in water te loop wat vol van die gulsige goeters was en het dan hul bene as aas gebruik.

· Tandheelkunde het eers in die negentiende eeu 'n beroep geword. Voor dit is tande deur allerhande soorte mense getrek.

 

Watter diere is die heel gevaarlikste vir die mens?

 

   MUSKIETE! Hulle dra malaria en meer as honderd virussiektes oor, waaronder geelkoors, en maak elke jaar minstens 300 miljoen mense siek. Van hierdie siektes is malaria die dodelikste: meer as 'n miljoen mense in Afrika sterf jaarliks as gevolg daarvan. Meer mense is deur die jare aan malaria dood as in al die oorloë wat ooit geveg is. Malaria-parasiete vernietig rooi bloedselle deurdat hulle op die hemoglobien in die selle teer.

 

Bakterieë en virusse

 

   BAIE van die mens se siektes word deur twee soorte organismes veroorsaak: bakterieë en virusse.

 

'n Bakterie is 'n enkelvoudige sel en dus te klein om met die blote oog gesien te word. As die volopste lewensvorms op aarde, kom hulle feitlik oral voor -- in die lug, grond, mere, waterpanne en riviere, in die see, op jou vel en binne-in jou liggaam.

 

Die meeste bakterieë is onskadelik. Trouens, party is goed vir ons. Dié wat byvoorbeeld in die ingewande van mense en diere woon, help met die spysvertering. 'n Paar veroorsaak egter siektes en partykeer selfs die dood.

 

Belangrike bakteriese siektes is onder meer tuberkulose, cholera, melaatsheid, kinkhoes en buiktifus.

 

Virusse is baie kleiner as bakterieë. Baie het die vorm van stawe en sfere. Anders as ander organismes, het virusse nie selle nie. Pleks daarvan het hulle twee hoofdele: 'n buitebedekking van proteïen; en 'n kern van nukleïensuur, óf DNS (deoksiribdnukleïensuur) óf RNS (ribonukleïensuur). (DNS is die stof in selle wat 'n rol in erflikheid en selontwikkeling speel. RNS speel 'n rol in proteïenvorming.)

 

Wetenskaplikes is nie seker of virusse as lewende of nie-lewende organismes beskou moet word nie. Hulle kan slegs aanteel deur lewende selle te parasiteer.

 

Buitekant gasheerselle is hulle niks meer as pakkies onaktiewe chemikalieë nie. Sodra hulle egter die selle binnegedring het, word hulle verwoestende monsters wat beheer van die selle oorneem en hulle in fabrieke verander wat kopieë van die virusse maak. Wanneer hulle eers gevestig is, versprei hulle maklik na ander selle en doen dieselfde daar.

 

In die proses word die selle dikwels vernietig, wat siektes tot gevolg het.

 

Virusse is verantwoordelik vir siektes soos pokke, hondsdolheid, polio, masels, pampoentjies, waterpokkies, lewerontsteking, die gewone verkoue, griep en vigs. Daar is baie virusse wat diere en plante besmet en party val selfs bakterieë aan.

 

HIV en vigs

 

   HIV (oftewel "Human Immunodeficiency Virus") is die virus wat vigs veroorsaak. (Vigs is weer 'n akroniem vir Verworwe ImmuniteitsGebrekSindroom, en die Engelse Aids vir "Acquired Immune Deficiency Syndrome".)

 

Die siekte is in 1981 ontdek en het spoedig regoor die wêreld versprei. Die virus val die selle aan wat die liggaam verdedig en maak dit kwesbaar vir allerhande soorte infeksies.

 

HIV word in liggaamsvloeistowwe gevind en word versprei deur geslagsomgang met 'n besmette persoon te hê, deur die oortapping van besmette bloed of deur spuitnaalde te deel (soos dwelmslawe maak). Swanger moeders kan ook die virus na hul ongebore babas oordra.

 

Toorgenesers

 

   TOORDERY was in die antieke tyd -- en is vandag nog in verskillende wêrelddele -- die kern van baie stamme se geneeskundige praktyke. Die sangomas (toordokters) van ons eie wërelddeel is baie bekend.

 

Dood van die lag…

 

   LAGSIEKTE, of kuru, is 'n dodelike siekte wat, sover bekend, nog slegs by die Fore-kannibale van Nieu-Guinee aangetref is. Wetenskaplikes reken die virus wat dit veroorsaak, kon versprei het deur die menslike breine wat hulle geëet het.

 

__________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

_________________________________________________________­_

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan