__________________________________________________________

 

Natuurrampe (1): Vulkane

 

Kookpot vir 'n katastrofe

 

Vulkane -- die vuur van die lewende aarde -- het nog altyd die mens met die grootste vrees vervul. En geen wonder nie. Toe die eiland Krakatoa in Augustus 1883 dramaties ontplof het, het ons hele planeet glo soos 'n klok gevibreer. Hele gemeenskappe, soos dié van die ou Romeinse stad Pompeji, is al deur vulkane begrawe -- om nie eens te praat van die legendariese Atlantis wat onder die see sou verdwyn het nie. En tog is dit verkeerd om vulkane slegs met verwoesting te vereenselwig. Hulle vertel ons ook boeiende dinge omtrent die binnewerkinge van ons planeet...

 

   Klik hier vir "Kort begrip": Hoe vulkane eilande skep.

__________________________________________________________

 

DIE middagson mik reeds goed na die weste toe Dionisio Pulido 'n keer van sy ploeg af opkyk.Wat sien hy daar? Kan dit wees?  Die grond is aan die oopskeur! Rook borrel by die skeur uit, en naderhand is dit massas fyn stof wat met 'n onheilspellende gefluit deur die opening ontsnap.

 

Pulido hardloop na sy nabygeleë dorpie Paricutin, nie ver van die stad Mexiko nie. Hy bring ander dorpenaars na die skeur, wat nou reeds so vergroot het dat stukke rooiwarm rots deur die bars die lug ingeslinger word.

 

Omstreeks tienuur daardie nag -- op 20 Februarie 1943 -- is daar 'n ontploffing. Gloei­ende klippe en as word blitsvinnig uitgewerp en spoedig begin 'n kegel om die reet vorm. Teen dagbreek die volgende dag begin die eerste lawa vloei. Die Paricutin-vulkaan is gebore.

 

Die ontstaan, lewe en dood van die Paricu­tin-vulkaan is goed geboekstaaf. Dit het tot 'n hoogte van meer as 300 m gegroei. Die ontploffings is meer as 300 km ver gehoor.

 

Die dorpie Paricutin is heeltemal begrawe, asook alles behalwe die kerktorings van 'n buurdorpie. In Februarie 1952 was daar 'n reeks besonder hewige ontploffings. Toe, op 4 Maart van daardie jaar, nege jaar en 'n klompie dae ná sy geboorte, raak die vulkaan stil.

 

Regdeur die geskiedenis is wonderlike verhale om vulkane geweef. Die mense van die antieke beskawings is deur vuurspuwende berge verbyster en het hulle met hul gode verbind. Die blote woord vulkaan kom van Vulcanus, die Ro­meinse god van vuur, wat ook die beskermer van ystersmede en metaalwerkers sou gewees het.

 

En Vulcano, die suidelikste van die vulkaan-eilande noord van Sicilië, is só genoem vanweë die Romeinse geloof dat die gedreun ver­oorsaak is deur Vulcanus se hamer en aam­beeld en dat die rook en vulkaan-as uit sy smeltoond gekom het.

 

Aristoteles het te kenne gegee dat vulkane veroorsaak word deur winde wat binne-in die aarde vasgekeer is. Ander het geglo vulkane is brandende berge.

 

Hoewel vulkane -- of liewer die kragte wat hulle veroorsaak -- nog nie ten volle begryp word nie, is daar vandag baie omtrent hulle bekend en kan ons hul uitbarstings in 'n groot mate voorspel en sodoende lewens red.

 

Die bou van 'n vulkaan

 

   DIE sleutel tot die kennis van vulkane lê in die teorieë van vastelandskuiwing en plaat-tektoniek.

 

Volgens geoloë bestaan die oppervlak van die aarde uit 'n mosaïek van beweeglike eenhede wat plate genoem word. Die vastelande is op hierdie plate geleë en skuif gedurig oor die aardoppervlak namate die plate be­weeg.

 

Daar is groot aktiwiteit aan die rande van die plate. Gesmelte rots styg van onder af op. Gewoonlik stol dit om 'n nuwe kors op die pla­te te vorm, maar partykeer bars dit deur die oorliggende rots in die vorm van 'n vulkaan.

 

Maar laat ons 'n vulkaan van nader beskou.

 

Dit begin as magma -- rots wat vanweë ge­weldige hitte gesmelt het. Die magma, wat vol gasse is, vorm eers 'n soort "kamer" waar dit onder die oppervlak versamel.

 

Namate die druk in die kamer oplaai, forseer die magma sy pad deur plekke waar die oorliggende rots swakker is. Wanneer 'n sogenaamde sentrale pyp die oppervlak bereik, word 'n gat oopgeblaas waardeur die gas ont­snap. Partykeer bars magma ook deur 'n sy-opening.

 

Die gesmelte materiaal wat oor die kraterrand gestoot word, word lawa genoem. Benewens lawa en gas, word talle stukke en brokke soliede stof, of tefra, ook deur vulkane uitgeskiet. Die grootste stukke word bomme genoem, medium-groot klippe en gruis staan bekend as lapilli, kleiner fragmente vorm as en die heel kleinstes vorm vulkaan-stof.

 

Dis interessant dat, hoewel die bomme die mees dramatiese van 'n vulkaan se bestand­dele is, dit eintlik die as en stof is wat die meeste skade aanrig.

 

Toe die berg Vesuvius in 79 nC Pompeji in die Baai van Napels verwoes het, is hierdie ou Romeinse stad heeltemal onder as begrawe (kyk ook artikel oor Pompeji in hierdie ensiklopedie). En jare nadat die Oos-lndiese eiland Krakatoa in 1883 vulkanies ontplof het, het die vulkaan-stof hoog in die atmosfeer steeds die hele aar­de se weer beïnvloed.

 

'n Vulkaniese berg word opgebou deur die stowwe wat hy uitwerp. Die berg kan kegelvor­mig wees, of dit kan uit uitgestrekte lawaplate bestaan, 'n Vulkaan wat nie besig is om uit te bars nie, word 'n rustende vulkaan genoem; as dit nooit weer sal uitbars nie, word gesê dit is uitgewerk of uitgedoof.

 

Soorte vulkane

 

   DAAR is vandag sowat vyfhonderd aktiewe vulkane op land en baie onder die see. Hulle kom meestal aan die rand van plate voor.

 

Daar is 'n groot variasie in die vloeibaarheid van lawa en dit beïnvloed die manier waarop dit uitbars. Die soort uitbarsting en veral die soort materiaal wat uitgewerp word, bepaal die soort vulkaan wat gevorm word.

 

   Skildvulkane word gevorm deur die uitbarsting van dun, vloeibare lawa wat vinnig oor 'n groot gebied versprei. Skildvulkane is in die reël nie baie hoog nie, maar daar is die uitsonderings (byvoorbeeld Olympus Mons op die planeet Mars; lees meer oor hom verder in hierdie artikel).

 

   Strato-vulkane word met verloop van tyd deur uitbarstings van lawa, gas en vulkaniese as gevorm. Die uitbarstings vind met kort tussenposes plaas. Die vulkaan bestaan dus uit lae wat op mekaar afgeset is. (Let wel: die woord magma word gebruik om gesmelte materiaal uit die binnekant van die aarde aan te dui; die magma is nie slegs gesmelte rots nie, maar bevat ook 'n groot hoeveelheid gas. Die gesmelte materiaal wat oor die kraterrand gestoot word, word lawa genoem. Dit bevat betreklik min opgeloste gas en is dus minder vloeibaar as magma.)

 

   Koepelvulkane: As die lawa taai-vloeibaar is, ontstaan 'n sogenaamde koepelvulkaan met 'n steil helling. Die taai lawa bou die koepel, terwyl die gas en vloeibare lawa ontsnap.

 

   Kaldeira: As 'n groot deel van 'n vulkaniese berg vernietig word, byvoorbeeld deur 'n buitengewone uitbarsting, ontstaan 'n kaldeira. 'n Kaldeira kan ook beskryf word as 'n panvormige kom in die aardkors wat ontstaan het vanweë die insakking van die middelste gedeelte van 'n vulkaniese keël. Die kaldeira, of kaldera (van die Spaans vir "ketel"),  word dikwels met water gevul, soos die skouspelagtige kaldeira van die Kratermeer in Oregon, Amerika.

 

Vulkane in Suid-Afrika

 

   DIS maar moeilik om ons land met vulkane te verbind, maar 'n groot deel van die Suid-Afrikaanse landskap lyk vandag soos dit lyk vanweë vulkaniese woelinge.

 

Paleontoloë vertel dat alles wat in die Karoo gelewe het, eenmaal in die verre verlede uitgewis is deur vulkaanuitbarstings waarvan ons nog die oorblyfsels in die vulkaniese klip van die Drakensbergpieke kan sien.

 

Nog getuienis van vulkanisme baie lank gelede is te sien in Lebombo, die Suurberg, asook die Karookoppies en Paarlrots in die Boland.

 

Vulkane elders in die sonnestelsel

 

   VULKANE kom nie net op die aarde voor nie, maar ook op ons susterplanete. Die planeet Mars het die grootste skildvulkane in ons sonnestelsel, veel groter as enige op aarde. Hier is die monsteragtig groot vulkaan Olympus Mons -- wat met sy hoogte van byna 27 km ons berg Everest (9 km) soos 'n vulletjie laat lyk. (Let wel: Everest is nie 'n vulkaan nie.) Die kaldeira van Olympus Mons is byna 90 km lank en 60 km breed.

 

Die planeet Venus (wat ons vroegaand as die ''aandster'' in die weste kan sien) het talle groot skildvulkane, die grootstes meer as 700 km in deursnee en tot 5,5 km hoog.

 

____________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

____________________________________________________________

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan