..Kort begrip..

Op hierdie bladsy:
WALRUS,
WALVIS: BALEINWALVIS (en ander vreters wat sif),
WALVIS: BELOEGA,
WALVIS: MOORDWALVIS,
WATER (pret met water),
WÊRELDOORLOË,
WÊRELDOORLOG II: DIE LEIERS
WÊRELD-STATISTIEK,
WILDE KATTE,
WIND,
WISKUNDIGES VAN DIE OUDHEID,
WYN en WYNVATE


WALRUSSE

Kruis en dwars oor mekaar sodat jy nie eens weet watter kop aan watter lyf behoort nie, lê hulle in die son en bak: die walrusse, sekerlik van die koddigste diere op aarde. Maar dan is dit ook juis daardie koddighede -- die enorme slagtande, geplooide vel en steekhaar-snor -- wat help verseker dat hierdie vinvoetige diere in die ysige waters van die Noordpoolsee oorleef...

STEL jou voor jy't twee tande so lank as jou arms! Jy sal ook maar langtand sukkel om reg te kom, of hoe? Maar sonder sy slagtande, wat uit die bokaak ondertoe steek, sou 'n walrus beswaarlik kon lewe.

Die familienaam van die walrusse -- Odobenidae -- kom van 'n ou Griekse woord wat beteken ''hulle wat met hul tande loop''. En hierdie reuse robbe gebruik werklik hul indrukwekkende slagtande soos ysprieme om uit die water tot op 'n stuk dryfys of tot op die droë land te beur.

Die slagtande is ook op ander maniere nuttig. Die bulle s'n is reguit, die koeie s'n kleiner en ietwat gekrom, en hulle is 'n teken van die sosiale rang in die trop: hoe groter, hoe hoër die status van die dier.

In die paartyd gebruik die bulle dikwels hul tande om hul mededingers by te kom, maar dit is ook formidabele wapens teen ysbere en swaardwalvisse. Maar dan kan die slagtande ook bloot gebruik word om die walrus se kop te stut wanneer hy op 'n stuk dryfys lê en ontspan.

Die walrus word teen die ongenaakbaarhede van die Noordelike Yssee beskerm deur 'n verrimpelde vel wat etlike sentimeters dik is. Daaronder lê 'n laag spek wat hom teen die koue isoleer. Dit kan tot 15 cm dik wees.

Dan pas sy bloedsomloop hom ook outomaties aan by die temperatuur van die omgewing. As dit baie koud is, word die hoeveelheid bloed beperk wat die spek en vel bereik, sodat daar minder hitteverlies is. Wanneer dit warm is -- soos wanneer die walrus op 'n rots in die son lê en bak -- verbreed die are en bloed stroom na die vel waar dit kan verkoel. Dis waarom walrusse rosig van kleur raak wanneer hulle sonbaaie neem. Die geplooide vel vergroot die oppervlakte waardeur die bloed kan vloei.

Walrusse het vinpote. Die voorste ledemate is hoofsaaklik vir stuur, terwyl die agterste vir aandrywing deur die water sorg. Die sole van die vinpote het vratterige uitgroeisels vir 'n beter houvas op die glibberige ys.

Walrusse is 'n uitstekende swemmers en kan tot 25 km/h in die water beweeg. Hulle vreet hoofsaaklik tweekleppige weekdiere soos mossels, hoewel hulle ook seewurms, krappe, seeslakke, garnale, seekomkommers, vis en selfs seekatte sal verorber. Weggesteekte prooi word met sensitiewe steekhare bokant die bolip opgespoor.

Dit is bekend dat groot walrusse ander soorte robbe kan aanval. Die walrus gryp sy slagoffer met sy voorpote vas en gebruik nogmaals sy magtige slagtande om hom dood te kap.


WALVIS:

BALEINWALVIS EN KIE. -- DIE VRETERS WAT SIF

Alle diere vreet nie eenders nie. Onder die eienaardigste is dié wat hul happies uit die water filtreer...

DIE blouwalvis is een van die natuur se paradokse. Hy is die grootste dier op aarde, maar hy vreet piepklein plankton -- meestal plankton-krefies, wat as kril bekend staan. Die walvis verorber darem ook enorme hoeveelhede van hierdie kril... glo meer as vier ton daarvan op 'n gemiddelde dag.

Hierdie kordaatstuk word vermag met die buitengewone manier waarop hy vreet. Pleks van tande te hê waarmee hy hompe kos afbyt, het die blouwalvis honderde dun plaatjies genaamd balein in sy bek, waarmee hy plankton uit die water sif.

Verskeie soorte diere vreet deur filtrering: tien soorte baleinwalvisse, verskillende visse, etlike soorte ongewerweldes (diere sonder 'n ruggraat), waaronder eendmossels en oesters, en 'n paar soorte voëls. Onder die bekendste filtervreters is die eendmossel, flamink en baleinwalvis.

Hier word vertel hoe hulle dit doen.

   Eendmossels lê op hul rûe, beskerm deur 'n sterk beskutting van plate met 'n kalsiumbasis. Tydens die afloop van die gety, wanneer die eendmossels moet keer dat hulle uitdroog, is hul ledemate binne-in weggevou. Wanneer die gety inkom, en hulle reg is om te vreet, gaan die boonste geskarnierde plate oop en hulle skop met hul pote in die water rond. Elke ledemaat verdeel naby sy basis in twee aparte takke of cirri, elk met 'n digte reeks piepklein borseltjies wat kosdeeltjies uit die water filtreer. Nadat hulle vir 'n kort rukkie in die water rondgewaai is, word die ledemate saamgetrek soos 'n waaier wat toegemaak word, en na die mond gebring.

   'n Flamink vreet deur met sy lang pote in die water in te loop en sy gekromde snawel onderstebo in die water of modder te hou sodat die snawel se voorste deel horisontaal lê. Stelle horingagtige plate of lamelle sif kos uit die water of modder wat daardeur gepomp word met die tong. Alle soorte flaminke vreet nie kos van dieselfde grootte nie, en dit kan van baie klein alge tot klein ongewerweldes wissel. Die lamelle wissel dienooreenkomstig. Die groot vlesige tong is smal en silindries en lê binne-in 'n diep, beenderige trog in die onderkaak van die snawel. Verlengings aan die tong skraap kos van die lamelle af om verorber te word terwyl die tong heen en weer beweeg.

   Baleinwalvisse het geen tande nie, anders as byvoorbeeld dolfyne. Pleks daarvan is daar in hul groot bekke honderde plate balein, gemaak van dieselfde stof as ons vingernaels. Die balein hang soos 'n gordyn van die bokaak af. Elke baleinplaat is minder as 0,5 cm breed waar dit geheg is en dan verdun dit ondertoe om aan die onderkant in 'n fraiing van borselhare te verdeel. Aanliggende fraiings lê oor mekaar om 'n ruwe mat te vorm wat 'n uiters doeltreffende filtreerder is. As hy wil vreet, dwing die walvis water deur die mat en tussen die baleinplate deur en lek hy die kos af wat daarin vasgevang is. Gryswalvisse suig sand uit die seebodem op en gebruik dan hul balein om plankton en klein vissies daaruit te sif.


WALVIS:

BELOEGA -- DIE 'SINGENDE' WALVIS

Met sy kenmerkende doodsbleek kop en ''glimlaggende'' gesig is die beloega of witwalvis 'n enigmatiese skepsel. Die beloega het geen vere, snawel of kloue nie. Nou waarom sou hulle hom dan die ''see-kanarie'' genoem het?

ONTDEKKINGSREISIGERS wat laat in die sestiende en sewentiende eeu 'n noordwestelike deurvaart van Europa na Asië gesoek het, was verstom toe hulle vreemde, voëlagtige geluide van onder uit die water hoor kom het.

Dit was voordat hulle besef het die geluide kom van 'n sekere soort walvis. Hierdie seedier staan vandag bekend as die beloega, witwalvis of ook witdolfyn.

Walvisse en dolfyne het hul eie ''taal''. Met 'n verskeidenheid kreune, krete en klikke kommunikeer hulle met ander diere van hul soort. Maar van al die walvisagtiges is dit die beloega wat sy stem die meeste laat hoor. Sy lys klanke wissel van piepgeluide soos dié van voëls tot mensagtige fluite en 'n dreigende gebrom en gebrul. Hoë gille kan selfs deur die rompe van bote gehoor word!

Walvisvangers van die negentiende eeu het die beloega die ''see- kanarie'' genoem vanweë sy tjirpende geroep. Hy word ook met toegeneentheid die ''singende walvis'' genoem.

Die naam ''beloega'' kom van die Russiese woord ''beloekha'', wat wit beteken. En dis natuurlik nie moeilik om te sien waarom die Russe hom so genoem het nie. Die kalfies is grysbruin wanneer hulle in die wêreld kom. Hierdie kleur verdof geleidelik en teen die tyd dat hulle seksueel volwasse is, is die koeie gryswit en het die bulle 'n manjifieke ivoorkleur. Die kleur help die beloega om saam te smelt met die dryfys in sy natuurlike hougebied en beskerm hom dus teen roofvyande soos moordvisse.

Soos ander walvisagtiges het die beloega 'n hoogs ontwikkelde brein. Beloegas wat gevang is, kan verskillende toertjies geleer word.

Die koue waters van die Noordelike Yssee by Noord-Amerika, Groenland en Noord-Asië is die wêreld van die beloegas. Hulle migreer egter suidwaarts na warmer kuswaters sodat die koeie daar kan kalf.

Onmiddellik ná hul geboorte kry die kalfies reguit koers na die wateroppervlak vir hul eerste asemteug. Hulle word selfs tot op die ouderdom van twee jaar deur hul ma's verpleeg.

Spesiale kenmerke van die beloega

   Liggaam: Swaar, dik en wit, met 'n vernoude nek.

   Lengte: Die beloega is 'n medium-groot walvis -- omtrent die helfte so groot soos die moordvis.

   Kalf: Grysbruin by geboorte. Word leiblou in tweede jaar en kry dan geleidelik die wit volwasse kleur. Bly naby die ma en beweeg in haar volgstroom.

   Swempote: Glad, met die punte na bo gekrul.

   Visstert: Sorg vir voorwaartse beweging. Diep gekeep, en volwasse beloegas kan stroke donker pigment behou.

   Tande: Soos penne, om worstelende prooidiere goed vas te vat. Daar is gewoonlik 32 tande.

WALVIS:

MOORDWALVIS -- DIE LEEU VAN DIE BLOU WATER

MET brute krag lig die moordmasjien sy massiewe lyf uit die yswater -- en swem meedoënloos af op 'n klompie robbe langs die kus. Hy beweeg eers parallel met die kus, doen stadig sy ''winkelkykery'' en slaan dan blitsig toe op sy keuse. Binne enkele oomblikke is die ongelyke stryd verby. Die moordwalvis-bul swem met sy buit weg en sluit hom aan by sy gesin. Kort ná die maaltyd gly hulle weer grasieus saam met hul trop deur die hemelsblou paaie van die Noordelike Yssee...

Moordwalvisse… 'n aantal jare gelede het 'n beroemde rolprent, Free Willy, die aandag skerp gevestig op hierdie besondere soort mariene soogdiere en hul merkwaardige maniere.

Baie soos die dolfyne in sy samestelling, maar ook baie soos die walvisse wat sy grootte betref, kan die moordwalvis tot sewentig jaar lank lewe. Die koeie kalf so al om die tien jaar. Die bulle kan tot nege meter lank word en sowat nege ton weeg, die koeie sewe meter en vier ton.

Moordwalvisse hou in verskillende oseane, meer spesifiek die Antarktiese en Arktiese waters, want hulle verkies blykbaar die koue gebiede. By Alaska is die kos oorvloedig en troppe van tot 200 kan versamel om veral salm te vang. Gewoonlik lewe hulle egter in troppe van omtrent 50, met een ''kaptein'' wat die visskole vir hulle moet opspoor. Hulle is ook lief vir robbe. In die gesin is die bul die kosversamelaar, terwyl sy naasbestaandes sowat 300 tot 400 meter van die jagveld vir hom wag.

Walvisse en dolfyne se besondere kommunikasievermoë kon nog nooit heeltemal begryp word nie, maar hulle ''gesels'' oor groot afstande met mekaar deur middel van ultrasoniese klanke. Die moordwalvis se ''taal'' bestaan uit sowat twaalf klanke en is die basis van sy sosiale lewe. Só word gekommunikeer, inligting oorgedra en selfs gevoelens uitgedruk. Ook die manier waarop 'n springende moordwalvis die water tref, is 'n deel van sy taal.

Die moordwalvis se Latynse naam is orca, wat die ''duiwel uit die hel'' beteken -- en slegs die leeu as landdier kan as sy eweknie beskou word. Maar hierdie ''koning van die see'' het ook 'n deernisvolle sy, soos in Free Willy te sien was. Inderdaad dié soort dier waarom legendes geweef kan word...


WATER:

PRET MET WATER

DIT lyk of water met 'n dun film bedek is. Plaas 'n droë naald op 'n vurk en druk die vurk saggies in die water. Die naald behoort bo te dryf. Hierdie eienskap van water word die oppervlakspanning genoem. Raak nou aan die water met 'n stukkie seep. Die seep verminder die oppervlakspanning. Die naald sink.

Jy kan 'n bootjie van papier of karton met ''seep-krag'' laat beweeg. Heg 'n stukkie seep aan die agterstewe en laat dit stil op die water dryf. Die seep verminder die oppervlakspanning agter -- en die spanning voor trek dit vorentoe.

Plaas 'n hoendereier in 'n glas vars water. Die eier sink. Gooi sout in die water en -- kan jy meer! -- die eier begin dryf. Die sout het die digtheid van die water in verhouding tot die digtheid van die eier verhoog.

Ons sien nie deur water soos deur lig nie, omdat water ligstrale buig. Plaas 'n piering op 'n tafel en sit 'n muntstuk in die middel van die piering. Buk af sodat jy die rand van die piering kan sien, maar nie die muntstuk nie. Laat iemand nou baie versigtig water in die piering gooi. Die muntstuk verskyn!


WÊRELDOORLOË

Eerste Wêreldoorlog: In die Eerste Wêreldoorlog, wat in 1919 begin en in 1918 geëindig het, het die Geallieerdes (Rusland, Frankryk, die Britse Ryk en andere, en later Italië en nog meer lande) teen die Sentrale Moondhede (Duitsland, die Oostenryk-Hongaarse Ryk, Turkye en Bulgarye) geveg. Die toetrede van Amerika in 1917 tot die Geallieerdes het laasgenoemde se oorwinning verseker.

Franz Ferdinand (die Oostenryk-Hongaarse troonopvolger) en sy vrou is op 28 Junie 1914 in Sarajevo, Bosnië, deur 'n Serwiese nasionalis vermoor. Dit was die vonk wat die Eerste Wêreldoorlog laat ontbrand het.

Tweede Wêreldoorlog: In 1939 het Duitsland, onder leiding van Adolf Hitler, Pole binnegeval. Frankryk en Engeland het toe teen Duitsland oorlog verklaar. Italië, waar Benito Mussolini die leier was, het in 1940 Duitsland se bondgenoot geword. Toe Duitsland Frankryk binneval en beset, het slegs Engeland as groot moondheid oorgebly om die Duitse magte te keer. Japan was ook Duitsland se bondgenoot in die oorlog.

Die fases van die oorlog: Die Duitse lugmag kon Engeland nie oorrompel nie en die Engelse vloot het sy beheer oor die seë behou. Duitsland het teen Rusland oorlog verklaar, maar, ná 'n paar vroeë oorwinnings, is die Duitse leër verslaan en gedwing om die aftog te blaas. Die Russe het op 8 Mei 1945 na Berlyn opgeruk.

Intussen het die Nazi-Duitsers die Jode vervolg: miljoene onskuldige mans, vroue en kinders het in Nazi-konsentrasiekampe gesterf.

Op 7 Desember 1941 het Japanse kamikaze-vlieëniers 'n verrassingsaanval op die Amerikaanse vloot by Pearl Harbor, Hawaii, uitgevoer. Amerika het gevolglik oorlog teen Japan en Duitsland verklaar en troepe en geld gestuur om die oorlogvoering te steun. Dit was die beslissende element wat die Geallieerdes die oorlog help wen het.

In 1945 het Amerika eers 'n atoombom op Hirosjima en toe een op Nagasaki gegooi om Japan tot oorgawe te dwing. Japan het hom op 2 September 1945 oorgegee.

Bekende vliegtuie van die Tweede Wêreldoorlog was die Spitfire (Engeland), Messerschmitt BF 110 (Duitsland), Hawker Hurricane (Engeland), Junkers JU 87 Stuka (Duitsland), Messerschmitt BF 109 (Duitsland), Junkers JU 88 (Duitsland), Heinkel HE 111 (Duitsland).


WÊRELDOORLOG II:

DIE LEIERS

In 'n ander artikel in hierdie ensiklopedie word vertel van die mees verwoestende oorlog in die geskiedenis van die mens -- wat van die einde van die jare dertig tot in die middel van die jare veertig van die twintigste eeu byna alle nasies regoor die aarde betrek het. Maar wie was die hoofrolspelers in die Tweede Wêreldoorlog? Hier word meer vertel van die oorlogsleiers aan weerskante wie se name in die geskiedenis verewig is...

Die Spilmoondhede:

   Duitsland se ''Führer'' was die Nazi-diktator Adolf Hitler (1889- 1945). Hy het meer mense se dood veroorsaak as enigiemand anders in die moderne tyd. Hitler was fanatiek anti-Joods en in Duitsland en gebiede onder Duitse beheer het hy veral die Jode uitgesonder om te sterf. Die Tweede Wêreldoorlog is ontketen deurdat Duitsland op 1 September 1939 Pole binnegeval het.

 •   ''Il Duce'' (Die Leier) van Italië was die fanatieke Fascistiese diktator Benito Mussolini (1883-1945). Hy het sy land in 1940 in die oorlog ingesleep, maar homself in sy eie land gehaat gemaak het. Pleks dat hy dit tot 'n groot ryk kon opbou, was Italië se ekonomie aan flarde -- en uiteindelik is Mussolini deur sy eie mense tereggestel.

 •   Keiser Hirohito (1901-1989) was wel die oorlogstydse leier van Japan, maar bloot 'n simboliese figuur wat nooit laat blyk het hoe hy self voel nie. Hy was in der waarheid teen die oorlog gekant. Die destydse premier, Todjo Hideki (1884-1948), het 'n groter sê in Japan se oorlogsake gehad, en dit was hy wat die aanval op die Amerikaanse vlootbasis Pearl Harbor gemagtig en só Amerika in die oorlog ingesleep het.

Die Geallieerdes:

   Die Britse premier Neville Chamberlain (1896-1940) het 'n paaibeleid teenoor Hitler gevolg het en, diep geraak deur die wending toe die oorlog uitbreek, uit sy pos bedank het. Die ''bulhond'' Winston Churchill (1874-1965), kenmerkend met 'n sigaar in die mond, het Chamberlain as Britse premier opgevolg en Brittanje met sy besonder motiverende toesprake deur die oorlog gelei. Hy, Roosevelt en Stalin was saam bekend as die Drie Grotes.

   Franklin Roosevelt (1882-1945) en Harry Truman (1884-1972) was die twee Amerikaanse presidente tydens die Tweede Wêreldoorlog. Roosevelt is oorlede vier maande voordat vrede met Japan gesluit is en Truman moes besluit of die atoombom teen Japan gebruik moes word. Sekere wetenskaplikes het gesê die bom is te vernietigend, maar sy militêre goewerneurs het hom aangeraai om voort te gaan. Sy besluit het die Tweede Wêreldoorlog tot 'n skielike einde gebring.

   Josef Stalin (1879-1953) was die tirannieke diktator van die Sowjet-Unie. Hierdie land was in die Tweede Wêreldoorlog wel 'n bondgenoot van Brittanje en Amerika, maar het kort daarna hul mees geswore vyand geword. Die oorlog was skaars verby of die ''Ystergordyn'' het tussen die Weste en die Sowjet-Unie gesak en die ''Koue Oorlog'' het begin.

   Jan Christiaan Smuts (1870-1950), was die oorlogstydse eerste minister van die destydse Unie van Suid-Afrika, wat in April 1940 besluit het om Unie-troepe buite ons landsgrense te stuur. Byna 400 000 Suid-Afrikaanse soldate was by die oorlog betrokke en sowat 9000 het gesneuwel.


WÊRELD-STATISTIEK

Die Wêreld se hoogste berge:
1. Everest, Nepal/Tibet (8850 m, volgens ’n berekening in 1999) 
2. K2, Kasjmir/China (8611 m)
3. Kantsjendjanga, Nepal/Sikkim (8598 m)
4. Lhotse, Nepal/Tibet (8501 m)
5. Makaloe I, Nepal/Tibet (8470 m)
6. Dhaoelagiri I, Nepal (8172 m) 
7. Manasloe I, Nepal (8156 m)
8. Tsjo Ojoe, Nepal (8153 m)
9. Nanga Parbat, Indië (8126 m)
10. Annapoerna I, Nepal (8078 m)

Afrika se hoogste berg: Kilimandjaro (5895 m) 
Europa se hoogste berg: Mont Blanc (4810 m)

Die wêreld se grootste eilande:
1. Groenland, Noordelike Yssee (2 175 597 vk. km)
2. Nieu-Guinee, W. Stille Oseaan (789 900 vk. km)
3. Borneo, Indiese Oseaan (751 000 vk. km)
4. Madagaskar, Indiese Oseaan ((587 042 vk. km)
5. Baffin-eiland, Kanada (507 451 vk. km)
6. Sumatra, Indonesië (422 200 vk. km)
7. Honsjoe, Japan (230 092 vk. km)
8. Brittanje (218 041 vk. km)
9. Victoria-eiland, Kanada (217 290 vk. km)
10. Ellesmere-eiland, Kanada (196 236 vk. km)

Die wêreldse langste riviere:
Nyl, Oos-Afrika (6671 km)
Amasone, Peru/Brasilië (6448 km)
Jangtse-Kiang, China (6300 km)
Mississippi-Missouri-Red, VSA (5970 km)
Jenisei-Angara-Selenga, Mongolië/Rusland (5540 km)

Oppervlakte van die land en see:
Totaal 510 072 000 vk km -- land 148 940 000 vk km,
water 361 132 000 vk km (29,2% van die wêreldoppervlakte is land, 70,8% is water).

Getal lidlande van die Verenigde Nasies:
In September 2002 het die ledetal tot 191 lidlande opgeskuif met die toetrede van Timor-Leste (Oos-Timor), in Suidoos-Asië, en Switserland. Oos-Timor, die wêreld se jongste demokrasie, was 'n provinsie van Indonesië, maar die inwoners het in 'n referendum onder VN-toesig tot onafhanklikheid besluit. Switserland is natuurlik tradisioneel neutraal (hy het nie aan een van die Wêreldoorloë deelgeneem nie) en sy uiteindelike amptelike toetrede tot die VN is 'n interessante stap. Suid-Afrika is 'n stigterslid van die VN (een van die oorspronklike 51).

Wêreldbevolking:
Vir Julie 2003 het die Amerikaanse CIA die wêreldbevolking op 6 302 309 691 geraam. Ons planeet se bevolking neem al hoe vinniger toe -- van een miljard (duisend miljoen) in 1820 tot twee miljard in 1930, drie miljard in 1960, vier miljard in 1974, vyf miljard in 1988 en ses miljard in 2000.

Gelowe (persentasies volgens 'n CIA-raming vir 2001): 
Christene 32,79% (van wie Rooms-Katolieke 17,33%, Protestante 5,62%, Ortodoks 3,51%, Anglikane 1,31%), Moslems 19,6%, Hindoes 13,31%, Boedddhiste 5.88%, Sikhs 038%, Jode 0,24%, ander godsdienste 12,83%, nie-godsdienstig 12,53%, ateïste 2,44%.

Tale (persentasies eerstetaal-sprekers) volgens 'n CIA-raming teen die jongste eeuwisseling:
Chinees, Mandarynetaal 14,37%, Hindi 6,02%, Engels 5,61%, Spaans 5,59%, Bengali 3,4%, Portugees 2,63%, Russies 2,75%, Japannees 2.06%, Duits, Standaard 1,64%, Koreaans 1.28%, Frans 1.27%.

Getal motors:
Daar was met die eeuwisseling meer as 450 miljoen motors op aarde.


WILDE KATTE

GROOT roofdiere soos die tier, luiperd, leeu en jagluiperd, asook die gewone huiskat, is almal lede van die kattegeslag. Die huiskat kom oorspronklik van Ou Egipte, waar hy uit die Caffre-kat kon ontstaan het.

Katte het gespierde lywe wat met 'n dik pels bedek is. Die pels het dikwels kolle of vlekke sodat die dier met sy omgewing saamsmelt.

Katte is karnivore (vleisvreters) met skerp kloue en maaltande en gepunte oogtande om die vleis van bene af te skeur.

Leeu: Leeus lewe in troppe in die savanne en ruigtes van Afrika. Leeuwyfies jag en vang die prooi, terwyl die mannetjies, met hul kenmerkende dik maanhare, die trop se hougebied beskerm. Die leeumannetjie verlaat die trop wanneer hy drie en 'n halwe jaar oud is om 'n nuwe trop te vestig.

Verskillende pelse: Die jaguar van Sentraal- en Suid-Amerika het 'n rooierige pels met ronde kolle. Daarteenoor het die swart luiperd van Afrika en Asië kolle wat skaars sigbaar is op sy swart haarbedekking. Hy bespied sy prooi vanuit bome en dra dit teen die takke op nadat hy dit doodgemaak het.

Jagluiperd: Hierdie wilde kat het 'n skraal lyf en 'n geelrooi pels met swart kolle. Hy kan soos die wind hardloop: 75 km/h en selfs tot 100 km/h oor kort afstande van tot 500 m. 

Die oselot is 'n soort tierkat van Suid- en Sentraal-Amerika.

Die marmerkat is 'n nagloper wat in die bosse van Java en Myanmar (Birma) jag. Hy het 'n lang stert en bruingrys pels met onreëlmatige kolle.

Kleine katjies, grote ore! 

•   HOE sê Rooikappie nou weer vir die wolf wat hom soos haar ouma vermom het? "Hoekom is ouma se ore so groot?" vra sy verwonderd -- en die wolf antwoord: "Om jou beter te kan hoor, my kind!" Het Rooikappie maar die subtiele waarskuwing in die ou dierasie se woorde gesnap, want sulke roofsoogdiere het mos dikwels 'n besonder skerp gehoor, juis om hul prooi beter te kan opspoor. Lees hieronder hoe klein katjies hul groot ore vir hulle laat werk...

•   DIE samoesa-vormige kop van die woestynkat is wonderlik geskik vir die sandduine en met rotse besaaide woestyne van Noord- Afrika en die Midde-Ooste, waar hy voorkom. Die ore sit laag aan weerskante van die kop, sodat die dier oor duine en rotse kan loer sonder om raakgesien te word. Die oorskulpe is so groot dat hulle die geringste geluide van prooidiere of vyande kan hoor.

Woestynkatte vreet insekte, akkedisse en klein knaagdiertjies, en hulle kry al die vog wat hulle nodig het uit hul kos. Hulle is 'n bedreigde spesie en het reeds op party plekke uitgesterf deurdat diemens hul hougebied binnegedring het.

•   DIE rooikat kry sy Engelse naam, ''caracal'', van die Turkse woord ''karakal'', wat ''swart oor'' beteken. En dié kat se groot, swart ore met die lang hare aan die punte is inderdaad treffend. Die rooikat jag snags. Sy breë oorskulpe vang die skaars hoorbare geritsel op wat deur ander diere veroorsaak word. Die oorkwassies word heen en weer gedraai en die kat kommunikeer daarmee met maats en mededingers. Omdat hulle so baie so gras lyk, help hulle ook om die rooikat op die grasvlakte te kamoefleer.

Rooikatte vreet knaagdiere, ape, slange en selfs klein wildsbokkies. Hulle is ook bekend daarvoor dat hulle opspring en voëls wat laag vlieg in hul kloue beetkry.

•   DIE tierboskat (Engels serval) met sy kleingeboude lyf, kolle op die pels en prominente ore is ongetwyfeld een van die mooiste diere onder die kleiner katte. Hy jag op verskillende maniere. Soms kruip hy tussen plante weg en lê verbygangers voor, ander kere bekruip hy sy prooi weer nes die gewone huiskat.

Die tierboskat is goed bekend daarvoor dat hy deur lang gras sluip en die geluide van prooidiere met sy reuse oorskulpe opvang voordat hy in die lug opspring en die slagoffer gryp. Hy vreet veral knaagdiere en voëls, maar ook paddas, akkedisse, klein wildsbokkies, termiete en sprinkane. En so af en toe sal hy ook nie nee sê vir iets vegetaries nie.

Die kat wat visse vang

•   WIE'T gesê katte haat water? Nou ja, huiskatte geniet dit nou nie juis om nat pote te hê nie, maar vir die visvanger-kat Felis viverrina is 'n paar ou druppeltjies niks as hy 'n smaaklike vars vis kan kry nie. Die visvanger-kat woon in moerasse en vleierige gebiede in Suidoos-Asië, waar hy voëls, muise, slange, paddas en krappe jag. Hy sit ook baiemaal op rotse wat bokant die water uitsteek en skep dan sommer sy visse so met sy pote uit die water uit.

Maar as die vis nie na die kat toe kom nie, moet die kat inplons en na die vis toe gaan. Sy pote is deels geweb, bra soos 'n eend s'n, om hom te help swem. Die visvanger-kat is darem nie so uniek in die katfamilie nie. Daar is ook enkele ander wat uitmuntende swemmers is.

Die visvanger-kat is omtrent 80 cm lank, sy stert uitgesluit. En op sy lyf is daar kenmerkende rye kolle.


WIND (vir 'n omvattende artikel oor die aarde se winde klik hier) 

WINDE is lug in beweging -- onsigbare strome in die ewig rustelose dampkring om die aarde. Winde word veroorsaak deur verskille in die atmosferiese druk, wat grootliks die gevolg is van die oneweredige verhitting van ons planeet deur die son. Lug beweeg van 'n plek met hoë lugdruk na 'n plek met lae lugdruk. Hoe groter die verskil in die lugdruk is, hoe sterker is die wind.

Die groot windstrome van die aarde beweeg op twee vlakke -- op die oppervlak en in die bolug. Die windrigtings word vanweë die draaiing van die aarde verwring. Hulle is dus nie direk noord of suid nie, maar oostelik en westelik.

Wetenskaplikes gebruik die sogenaamde anemometer om die krag en druk van die wind te bepaal. Wanneer ons van byvoorbeeld ''die noordewind'' praat, verwys ons na die rigting waaruit die wind kom, nie na die rigting waarheen dit waai nie.

'n Orkaan, tifoon en sikloon is eintlik maar presies dieselfde ding, wat in verskillende wêrelddele ander name het. Dit is 'n hewige windstorm waarvan die deursnee tot nagenoeg 500 km kan wees. Dit moet nie verwar word met 'n tornado, wat eintlik maar net die gevreesde grootboet van die onnutsige dwarrelwind is nie.

Pret met die wind -- maak 'n vlieër

•   Stap 1: Jou vlieër se grootte kan wissel -- van 2 m tot 30 cm hoog -- maar die dwarslat moet omtrent driekwart die lengte van die vertikale stok wees. Jou kruis moet weerskante ewe breed wees. 
•   Stap 2: Heg die stokke met lyn of fyn sterk draad aan mekaar. Maak 'n lus met die twee punte van die lyn of draad, sodat jy later die ''toom'' van jou vlieër daaraan kan vasmaak.
•   Stap 3: Boor gaatjies in die punte van elke stok. Maak 'n lang stuk lyn of dun draad aan die bopunt vas en ryg dit dan deur die verskillende gaatjies. Maak stewig aan die bopunt vas, waar jy 'n tweede lus vir die ''toom'' maak.
•   Stap 4: Die raamwerk moet stewig wees, maar die stokke moenie gebuig wees nie. Lê die raamwerk op vlieërpapier of bruin papier neer, knip al in die rondte en laat 'n ''kantlyn'' van 2 tot 3 cm. Vou die kante bo-oor die lyn en plak met kleeflint of gom vas.
•   Stap 5: Sny 'n gaatjie in die papier en trek die lus in die middel van die vlieër daardeur. Maak die een punt van jou ''toom'' daaraan vas en die ander punt aan die lus aan die bopunt. Maak nog 'n lus aan die onderpunt om 'n stert aan jou vlieër te heg.
•   Stap 6: Jy kan jou vlieër met plakkaatverf versier as jy bruin papier gebruik het.
•   Stap 7: Vir die stert kan jy stukke lap aan 'n lyn bind of 'n ketting van papier-rosette maak. Daar's 'n praktiese reël dat die stert minstens ses keer die breedte van die vlieër moet wees.


WISKUNDIGES VAN DIE OUDHEID

JY leer van hulle op skool: groot geeste van die oudheid soos Archimedes, Pythagoras en Euklides... 'n paar van die Grieke wat 'n enorme bydrae gelewer het om die mens se kennis van sy wêreld te verbreed.

In die eerste groot beskawings, dié van antieke Egipte en Mesopotamië. was sekere wiskundige vaardighede weliswaar goed ontwikkel, 'n Primitiewe meetkunde is gebruik om onder meer grond op te meet en besproeingstelsels te bou.

Maar dit was die ou Grieke wat wiskunde gevestig het as die logiese, deduktiewe wetenskap wat ons vandag ken. Wie was hierdie geroemde Griekse vaders van die wiskunde?

•   Euklides van Alexandrië. Euklides, wat omstreeks 300 vC gelewe het, word die vader van die geometrie genoem. Die meetkunde soos dit nou nog op skool geleer en in die alledaagse lewe toegepas word, bv. deur landmeters en ingenieurs, is wesenlik soos Euklides dit ontwikkel het.


•   Pythagoras. Hy was 'n wiskundige genie en denker van die sesde eeu vC. Wiskunde-leerlinge ken die bekende stelling wat na hom genoem is, t.w. dat die kwadraat van die lengte van die langste sy (die skuinssy) van 'n reghoekige driehoek gelyk is aan die som van die kwadrate van die ander twee sye. Hierbo is 'n diagram van die beroemde Stelling van Pythagoras. Die getal vierkantjies in die groot vierkante in A en B is gelyk aan die getal vierkantjies in die groot vierkant C.

•   Archimedes van Sirakuse (2877-212 vC). [REGS]. Hy was nie net die grootste wiskundige van die antieke tyd nie, maar word ook as een van die grootste wetenskaplikes van alle tye beskou. Onder sy briljantste wiskundige ontdekkings was die vasstelling van die waarde van pi (die verhouding tussen die middellyn en die omtrek van 'n sirkel). Die groot wiskundiges van die 17de eeu -- Pascal, Fermat, Huygens en Newton -- het op groot skaal van Archimedes se bevindings en metodes gebruik gemaak.

•   Thales van Miletos (?-546? vC). Benewens as wiskundige het hy hom ook as filosoof en sterrekundige onderskei. Hy word beskou as die eerste geleerde wat die Grieke met meetkunde laat kennis maak het, terwyl die ontdekking van verskeie basiese meetkundige stellings ook aan hom toegeskryf word.


WYN en WYNVATE

WYN ontstaan wanneer vars druiwesap op 'n natuurlike manier gis. Die tipe wyn hang van verskillende faktore af, soos die soort druif wat gebruik en die manier waarop die gistingsproses beheer word. Wyn kan ook in byvoorbeeld bottels verouder, maar eweneens in houtvate.

Met houtvate is die grootte daarvan en die soort eikehout van groot belang, omdat wyn sekere geure uit die hout opneem.

Die plek waar houtvate gemaak word, word 'n kuipery genoem. Dit is 'n gespesialiseerde bedryf, ook een van die oudstes in ons land, soos beoefen deur sekere Kaapse Maleiers. Omdat Suid-Afrikaanse eikehout egter nie deur vooraanstaande wynmakers as geskik vir wynvate beskou word nie -- die akkerbome groei naamlik in ons klimaat te vinnig -- word hul vate van Frankryk af ingevoer, waar die bedryf omtrent al vervolmaak is.

Hieronder word stap vir stap vertel hoe die bome gekweek en gevel en die vate in só 'n Franse kuipery vorm aanneem:

•   In die plantasie word die afkap van ou en die plant van nuwe bome noukeurig beheer.
•   Bepaalde eike word gevel en lê gereed vir verwerking. Die beste hout word as fineer gebruik, die naasbeste vir meubels en vate, en die res as brandhout. Die kuipery koop wat hy nodig het by die plantasie.
•   Daar is houtstapels by die kuipery. Die aangekoopte hout kan naamlik nie sommer dadelik vir die maak van vate gebruik word nie, maar moet eers drie jaar lank gelaat word om droog te word.
•   Ná die drie jaar word die houtduie tot die verlangde lengte gesny en begin ons vat vorm kry binne-in hoepels. Vandag se kuipers maak ook van meganiese hulpmiddels gebruik. 'n Halfeeu of wat gelede nog is alles met die hand gedoen.
•   Ook vuur kom by -- enersyds om die hout buigbaar te maak, andersyds om die geur in die eikehout uit te bring.
•   Ronde deksels kom aan weerskante van die vat. Nuwe, permanente hoepels word ook aangebring.
•   Ná die boor van die spongat (waar die prop kom) en die laaste afrondingswerk is die vat reg om verskeep te word.
•   En uiteindelik is die eikehoutvate in ons wynland.


Terug na inhoudsblad -- klik hier


Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan