__________________________________________________________

 

Die aarde se oseane (4)

 

Die oop see

 

Dis 'n woelige wêreld van visse, haaie, walvisse, noem maar op. En tog hang alle lewe in die oseane nie van hulle af nie, maar op die ou end van heel klein lewensvormpies wat ons nie kan sien nie en waar­van ons selde bewus is: plankton...

 

   Klik hier vir 'n artikel slegs oor plankton.

__________________________________________________________

 

DIE tamaai groot walvis bokspring deur die dei­ning. Elders in die uitgestrektheid, blinklyf bo die blink water, is 'n vlieënde vis wat kaperjolle maak en dan weer wegplons en verdwyn.

 

'n Haai gly onder die water om 'n niksvermoedende rob te verras. Die primitiewe dier se draketande flits. 'n Huiwering rimpel deur die oop see, in die halflig net onder die seevlak. Dosyne vissies skarrel.

 

Die oop see... die diere wat hier woon, is aan ons almal goed bekend. En tog hang alle lewe in die oseane nie van hulle af nie, maar op die ou end van heel klein lewensvormpies wat ons nie kan sien nie en waar­van ons selde bewus is: plankton.

 

Hulle is die mikroskopiese diertjies en plantjies wat deur die seestrome, winde en getye heen en weer gedryf word. Hul­le kan nie vinnig genoeg swem teen die suig- en stootkrag van die strome nie.

 

Weerlose, dobberende reisigertjies na nêrens...

 

Dié piepklein seediertjies en -plantjies het in 1887 die naam plankton van die Duitse geleer­de Hensen gekry, om hulle te onderskei van die groter seediere soos die visse wat teen die seestrome kan swem.

 

Planteplankton, waaruit byna al die plantelewe in die oseaan bestaan, kan werklik "die weivelde van die see" genoem word. Dis meestal eenvoudige, enkelsellige plante wat in die water ronddobber. Hulle lewe net in die boonste laag van die water waar die sonstrale kan binnedring.

 

Die volopste van die planteplankton is enkelsellige plante wat as kristalwiere bekend staan. Daar is 'n paar duisend verskillende spesies kristalwier en allerlei groottes en vorms. Almal bevat bladgroen wat noodsaaklik vir fotosintese is.

 

Wanneer kristalwiere dood­gaan, sink hulle na die bodem van die see en word die kos van die diere wat in die diepsee leef.

 

Tussen die planteplankton dryf die diereplankton, wat eweneens aan die genade van die sterk winde en golwe uitgelewer is. Hierdie diertjies teer op die planteplankton of op mekaar.

 

Sommige soorte vang hul prooi óf met hul sweephare óf met drade klewerige protoplasma wat hulle uit hul liggame voortbring. Enige verbydrywende kristalwier word hierin vasgevang en dan verteer.

 

Ietwat groter vorms, wat klein skaaldiere soos kopepodiede en die larwes van krewe en garnale insluit, filtreer die planteplankton-selle met hul harige ledemate.

 

Diereplankton vorm die stapelvoedsel van klein vissies, die sekondêre verbruikers, wat op hul beurt groter visse ten prooi val. Dié word uiteindelik op hul beurt deur groot vleisvreters soos haaie, robbe en sekere walvisse gevreet.

 

'n Uitsondering op dié reël is kril, garnaalagtige diereplank­ton, wat in groot hoeveelhede in die sekere waters voorkom en die vernaamste voedsel van die baleinwalvis is. Dié walvis vang die klein diertjies in sy baardfraiings soos in 'n sif.

 

   DIS 'n voortdurende stryd van verskillende jagters en prooidiere wat self ook jagters kan wees ... in die boonste vlak van die oseaan waar die plante groei en die seelewe dus die volopste is.

 

Twee groepe visse, die beenvisse en die kraakbeenvisse, kom in die oop see voor.

 

Anders as die plankton, is dié seediere sterk genoeg om in hul soektog na kos willekeurig rond te swem.

 

Diere wat swem, staan as nekton bekend en sluit soogdiere soos dolfyne, reptiele soos seeskilpaaie, voëls soos pikkewyne en ongewerwelde diere soos inkvisse in.

 

Die oorheersende groep vis­se in die oop see is dié met beengeraamtes. Baie is blou of groen aan die bokant (dus gekamoefleer van bo), terwyl hul onderkante bleek is (wat hulle van onder gesien eweneens onopvallend maak).

 

Ander is met helder kolle en strepe bedeel om roofdiere te waarsku dat hulle óf onsmaaklik óf giftig is.

 

Visse kan ook roofdiere ontvlug deur vinnig te swem. (Dié wat dieper ondertoe woon, is egter traer. Om te vergoed het hulle beskermende penne en harde skubbe.)

 

Omdat die oop see geen natuurlike skuilplek bied nie, vorm baie oppervlakvisse skole vir beskerming. Wanneer hulle aangeval word, swem hul­le rond en bont en verwar die roofvisse. Anders swem hulle so ordelik saam dat hulle die roofvisse mislei om hul skool vir 'n enkele groot vis aan te sien. Skole sardyne ontvlug dikwels tuna op dié manier.

 

Die visse van die oop see is merkwaardig stroombelyn met gevurkte sterte om hul beweging deur die water aan te help. Baie het gasgevulde swemblasies wat hulle help om in die water te dryf.

 

Kraakbeenvisse, soos haaie en rôe, het geen swemblasies nie en moet gedurig bly swem om nie te sink nie. Die lewers van sommige spesies haaie is ryk aan olie en dit help om hulle drywend te hou. Hul merkwaardige reukvermoë rus hulle ook vir die lewe in die oop see toe.

 

Die liggaamsvorms van baie diere hou verband met hul eet­gewoontes; dié met platterige ronde vorms, soos baie rogspesies, soek hul prooi op die seebodem.

 

Nog 'n manier om te oorleef is om uiters groot te wees -- soos die walvisse. Onder die diere van die see is hulle om­trent onaantasbaar. Dis net die mens wat hierdie reuse diere met uitwissing bedreig.

 

Voedselkettings

 

   DIE oop see... waar kan 'n seedier wegkruip in die silte "haaivlakte" waar daar nêrens 'n holte is om in te skuil nie? Die reël wat hier en oral in die see geld, is "vreet of word gevreet". Daar is verskillende voedselkettings, maar een kan byvoorbeeld só lyk:

 

'n Moordvis jag 'n rob, 'n rob jag 'n paling, 'n paling is agter 'n vis aan, 'n vis maak gereed om diereplankton te verorber en die diereplankton wei op planteplankton.

 

Selakant: die vis wat nie weggekom het nie

 

   HULLE het almal gedink hy's al miljoene jare dood, maar in werklikheid was hy nog altyd so fris soos, nou ja, 'n vis!

 

Hierdie kalant is die gevierde selakant. Die wetenskaplikes het gereken hierdie primitiewe dierasie het saam met die dinosourusse uitgesterf, maar daar ontdek hulle hom toe sowaar nog in die see.

 

Dié rare vissoort wat volgens wetenskaplikes sestig miljoen jaar oud is (en beslis lelik genoeg om dit te staaf) het meer as sestig jaar gelede as't ware uit 'n fossieldood opge­staan.

 

'n Suid-Afrikaanse visser het in 1938 een met 'n sleepnet in die Indiese Oseaan gevang, en die wetenskaplike wêreld was in beroering. Die igtioloog James L.B. Smith van die Rhodes-Universiteit in Grahamstad het toe 'n beloning van £100 aangebied vir enigeen wat vir hom nog 'n voor­beeld kon bring, maar hy moes veertien jaar wag.

 

Oplaas is die Comore-eilande as die boerplek van die selakante uitgewys.

 

Die selakant het agt vlesige vinne, wat hom vreemd laat lyk, so asof hy op die seebodem "staan", 'n plomp gestalte en 'n vierkantige, getande kake­been. Boonop is hy 'n eienaardige gimnas wat kopstane kan doen, agteruit swem en onderstebo dryf. Glad nie sleg vir 'n "lewende fossiel" wat lankal die gees moes gegee het nie!

 

____________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

____________________________________________________________

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan