die mier
en ander insekte
Bye en vlinders proe met hul pote sowel as met hul
bekkies. Een soort waterkewer hoor met sy bors, en sonbesies het ore in hul
agterlywe. Maar wat 'dink' of 'weet' 'n insek regtig?
___________________________________________________________
PARTY insekte is so klein dat hulle op die tonge van steekvlieë woon. Maar is daar insekte so groot soos, sê maar, mense? Nee, dié kry jy net fiksieflieks -- of miskien in 'n nagmerrie!
Daar was wel 'n naaldekoker met 'n vlerkspan van
driekwart meter in die tyd van die dinosourusse, maar insekte se bou is nou
maar eenmaal so dat hulle nie reuse kan wees nie.
Uit ons oogpunt is 'n insek immers 'n
"omgedopte" gediertetjie. Sy "geraamte" sit nie aan sy
binnekant nie, maar buite. Hierdie beskermende dop of huidskelet bevat 'n
horingagtige bestanddeel genaamd chitien, wat waterdig en feitlik onbuigbaar
is.
Weefsel wat die verskillende dele van die huidskelet
verbind, maak die insek se liggaam beweeglik. Maar klein of nie, daardie
chitien maak hom na verhouding die sterkste ding op aarde en sekerlik 'n
superwese in vergelyking met die mens.
In een proefneming is gevind dat 'n sekere kewer ver
oor die agthonderd keer sy eie gewig kon dra sonder om eens te steier.
Daarteenoor swoeg die gemiddelde man horn oor 'n boeg om slegs meer as twee
derdes van sy eie gewig op te tel.
In 'n ander proefneming is bye en skoenlappers in 'n
buis verseël, waarna die lug daaruit gepomp is om 'n lugleegte te vorm. Selfs
die insekte se liggaamsvog is in dié proses uit hulle uitgesuig. Maar die
"brose" klein gevangenes het niks oorgekom selfs toe die buis gebreek
en die normale lugdruk skielik herstel is nie. 'n Mens sou op die plek dood neergeslaan
het.
• HOEVEEL
insekte kan daar op aarde wees? Om net te raai is al klaar 'n onbegonne taak.
Iemand het reeds bereken dat die insektebevolking op 'n enkele heuwel op 'n
someraand meer kan wees as al die mense in die hele wêreld.
Ons kan nie eens sê hoeveel verskillende spesies daar
is nie. ’n Paar miljoen is wel onder die wetenskaplikes bekend, maar nuwes word
gereeld opgespoor en die uiteindelike getal kan dalk vyf of ses miljoen wees.
Die bekende insektespesies is vier of vyf keer meer as dié van al die ander
dierspesies saam.
In baie gevalle oorleef 'n insektespesie weens die
ontsaglike hoeveelhede eiers wat die wyfies van daardie spesie lê. Binne ses
maande sou net een paar huisvlieë sowat 2 00 000 000 000 000 000 000
afstammelinge kon hê as nie een vrek nie en almal aanteel.
Insekte is ook geweldig aanpasbaar. Hulle vreet
omtrent alles wat hulle energie kan gee, van blare tot afvalstowwe, maar ook
rissiepeper en suiwer strignien (wolwegif).
'n Insek se hart sit naby sy rug. Hy het egter nie 'n
stelsel van verskillende bloedvate soos die mens nie. Uit 'n enkele groot
slagaar wat van die hart af deur die bors loop, stu en sypel die bloed deur die
hele liggaam.
Op plekke waar die bloed na afgeleë eindpunte gestuur
moet word, sit klein hulp-hartjies of pompies om die taak oor te neem. Die
bloed is gewoonlik groen of geel of helder en kleurloos.
Ons goggabie het ook geen longe nie. Hy haal wel
asem, maar dit gebeur deur vertakkende lugbuise wat sorg dat die insek gedurig
deur 'n stroom lug geventileer word.
• DIE
sintuiglike organe sit boonop op die eienaardigste plekke. Bye en vlinders proe
met hul pote sowel as met hul bekkies. Een soort waterkewer hoor met sy bors,
en sonbesies het ore in hul agterlywe.
Baie soorte insekte, meen kenners, hoor geluide wat
die menslike oor nie kan opvang nie, sodat die ganse wêreld daarbuite kan druis
van ’n magtige koorgesang selfs wanneer ons reken dat alles stil is.
Insekte -- dié wat kan sien -- het verskillende
soorte oë. Trouens, waar dit lig en donkerte aangaan, is die hele liggaam as't
ware 'n bykomende oog; hulle "sien" deur hul velle. Hoe ons dit weet?
In proefnemings is hul oë bedek en dan het dié wat lief vir lig is steeds
soontoe beweeg, terwyl dié wat van donkerte hou nog altyd die skaduwees
opgesoek het.
Die gewone oë -- dikwels 'n paar groot saamgesteldes
en daarby ook drie eenvoudige oë -- gaan nooit toe nie. Hulle sien ook nie so
goed nie, al het 'n insek soos die naaldekoker byna 30 000 fasette in sy
saamgestelde oë. Elke faset produseer 'n beeld sodat bale afsonderlike beelde
van 'n voorwerp tegelyk waargeneem word. Maar omdat die fokus vas is, is die
sig dof en onduidelik.
Die reuksin van 'n insek kan egter ongelooflik goed
ontwikkel wees. 'n Mot-mannetjie kan 'n wyfie nagenoeg vyftien kilometer ver
ruik. Wetenskaplikes weet vandag dat insekte chemies kommunikeer deur middel
van sogenaamde feromone wat hulle afskei. Meer as 330 geslagsferomone van
insekte is al in die laboratorium nagemaak. In 'n gevaarsituasie skei miere,
byvoorbeeld, weer alarm-feromone af, wat hul maats laat uiteenspat soos 'n
brandalarm dit met mense doen.
Maar dit lyk ook of insekte dalk 'n sintuig of
sintuie kan hê waarvan ons geen begrip het nie. Hoe anders verklaar 'n mens dit
dat vleisvretende kewers wat heeltemal met vernislak bedek was, foutloos hul
pad na 'n stuk versteekte vleis gevind het?
• HET die
insek "gedagtes" of 'n "wete", soos miskien 'n hond of
ander dier? As 'n mens 'n hotnotsgot dophou waar hy behendig 'n ander insek
vang en maaltyd hou, kan jy maklik dink hy's 'n wyse meneertjie met 'n
intelligensie ver bokant dié van sy mede-goggas. Maar dis eintlik niks van die
aard nie.
Insekte reageer meestal volgens instink, en volgens
tropisme, 'n outomatiese toenadering tot of wegdraai van prikkels soos lig.
Die singende muskietwyfie "weet" sy wil jou
bloed hê, want sy ruik jou. Maar sy kan nie ook lont ruik oor hoe jy haar wil
doodmaak nie. En sy "koes" net instinktief vir jou klappende hand.
Oor die jeukende bult wat sy op jou vel agterlaat, het sy geen berou nie -- en
sy't ook absoluut geen benul van die malaria wat sy dalk kan versprei nie.
________________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot
se Jongspan