____________________________________________________________
wêreld!
Die aalfamilie is enorm: daar is
minstens 600 soorte regoor die wêreld in sowel die koue as die warm oseane.
Maar daar is sestien spesies wat rondtrek tussen die see en riviere, poele en
mere, en die meeste van ons kennis omtrent ale kom van die bestudering van
hulle af. Die aal wat die meeste bestudeer is, is die gewone varswaterpaling
van Europa en Noord-Amerika. Hier is sy buitengewoon interessante
lewensgeskiedenis...
____________________________________________________________
DIE GEWONE varswaterpaling -- só het die ou Griekse wysgeer Aristoteles
sowat 2300 jaar gelede geskryf -- is 'n vis wat sommerso uit die stof van die aarde
te voorskyn korn.
Hoe dan anders? Elke lente, asof met
towerslag, het die mere en poele van Europa en die lande aan die Middellandse
See skielik van die palings begin wemel -- maar Aristoteles het dan
nooit hul eiers gesien nie.
Drie eeue later het die hooggeëerde
Romeinse skrywer Plinius die Ouere geteoretiseer dat die palings hulle willens
en wetens teen die klippe in die water skuur en dat die stukke wat van hul
lywe afbreek tot nuwe palings ontwikkel.
In die Middeleeue het die mites
selfs meer fantasties geraak As die hare van 'n perd se stert in die rivier
gegooi is, is geglo, sou dit tot lewende klein palinkies uitswel. Selfs uit
vlokkies afgedopte mensevel en die dou op die gras sou palings te voorskyn kom.
Dit was maar eers in die 1800's dat
kenners kon begin om die oeroue geheimenis op te los -- om uiteindelik te
bevind dat die varswaterpaling in die see gebore word. Maar hoe het die mens
hierdie hoogs verrassende feit vasgestel?
•
DIE Duitser Johan Kaup het die rare vissies só sit en bekyk.
Blaarvormig, deurskynend, wat kon hulle wees? Sekere vriende van hom het hulle
met 'n net in die Middellandse See gevang, hulle vir hom gebring en as
natuurvorser het hy hulle noukeurig ontleed.
Hy dog toe dis 'n nuwe visspesie En
toe noem hy hulle Leptocephalus (letterlik vertaal:
"kleinkop").
Dit was in 1856, maar sowat twintig
jaar later het twee Italiaanse bioloë weer 'n aantal van die vissies in die
Middellandse See gevang. Anders as Kaup kon hulle hul vissies in 'n akwarium
aan die lewe hou. Ná 'n paar weke, tot hul uiterste verbasing, het die vissies
verander -- in baba-palings.
Kaup se vissies, blyk dit toe, was
nooit 'n nuwe spesie nie, maar palinglarwes. Uiteindelik kon bioloë begin om
die legkaart te voltooi.
Hoewel palings, ook genoem ale, lank
en slank en glibberig is en alte veel na slange lyk, is hulle inderdaad visse
en behoort hulle tot die wetenskaplike orde Anguilliformes. Die aalfamilie is
enorm: daar is minstens 600 soorte regoor die wêreld in sowel die koue as die
warm oseane.
Die meeste, insluitende die wrede
bontpaling, hou permanent in die see. Hulle is onder die wêreld se
geheimsinnigste diere, want die wetenskaplikes weet nie veel van hulle af nie.
Maar daar is sestien spesies wat
rondtrek tussen die see en riviere, poele en mere, en die meeste van ons kennis
omtrent ale kom van die bestudering van hulle af. Die aal wat die meeste
bestudeer is, is die gewone varswaterpaling van Europa en Noord-Amerika.
•
SOWEL die Europese as die Amerikaanse palings begin hul lewe in die
Sargasso-see, 'n gebied van kolkende strome en drywende massas seegras in die
Atlantiese Oseaan.
Die wyfies lê hul eiers in die
lente. Die meeste van die eiers word deur ander visse opgevreet, maar dié wat
bly lewe, broei uit tot klein, plat, blaarvormige larwes of leptocephali.
Dié dryf
geleidelik noordwaarts saam met die stroom totdat hulle die waters van Bermuda
bereik Hier vind een van die mees verstommende gebeurtenisse in die natuur
plaas.
Bioloë begryp nie hoe dit gebeur
nie, maar op die een of ander manier sorteer die Europese en Amerikaanse larwes
hulself uit sodat die een klomp ooswaarts oor die Atlantiese Oseaan na Europa
toe koers kry en die ander noordweswaarts na die Atlantiese kus van Noord-Amerika.
Onderweg ondergaan die larwes 'n
gedaantewisseling en word glas-ale, só genoem omdat hulle so deurskynend is.
Hulle het die silindriese vorm van die volwasse palings, maar is baie kleiner.
Namate hulle hul onderskeie
vastelande nader, kry die glas-ale meer kleur. Wanneer hulle die kus bereik, op
die ouderdom van drie, staan hulle bekend as elwers.
Nou pyl hulle op 'n baai of
riviermonding af, waar hulle na hartelus vreet aan visse, mossels, gamale,
insekte, plante en selfs menslike afval wat in die water gestort word.
Hulle raak geleidelik gewoond aan
water wat minder sout is om hulle voor te berei op 'n lewe in vars water.
•
PRESIES hoe dit gebeur dat
palings die see verlaat, is ’n raaisel, maar dis duidelik ’n baie kragtige instink
wat hulle dryf. Die mannetjies bly in die seewater
naby die kus, waar hulle in en uit die baaie en inhamme kronkel op soek na kos.
Die wyfies swem rivier op.
Nou wemel dit van die palings in die
vars waters van Kanada, Amerika, Brittanje, die Europese vasteland en selfs die
noordelike deel van Afrika.
Oral, in hawens, rivier, damme en
kanale, kan mense gesien word wat palings met emmers, nette, hengelgerei en
selfs spesiale palingspiese probeer vang. In baie gebiede word hulle as 'n
lekkerny beskou, en hulle word ingelê of vars in restaurante bedien.
Die mens is nie hul enigste vyand
nie. Waterskilpaaie, voëls, otters en visse maai onder hulle. Maar niks stuit
die oorblywende jong palings nie. Hulle is sterk swemmers wat selfs teen
watervalle en snelstrome opbeweeg Om damme te ontduik kan hulle selfs deur
afvoerpype en ondergrondse strome swem. Hulle sal tot oor riole swem as hulle
nie anders kan nie.
Hulle kan ook grond langs beweeg.
Snags, wanneer die grond klam is en die donkerte hulle beskerm, spring hulle
uit die water uit en vroetel en wriemel verder totdat hulle weer by water
dieper die land in uitkom.
Algaande word hulle groter en hul
kleur verander totdat hulle as geel palings bekend staan. Hierdie stadium duur
van sewe tot twaalf jaar.
Geel palings "kom tot
rus"' wanneer hulle 'n geskikte meer, poel of stroom bereik het. Hulle is
veral snags bedrywig, wanneer hulle onder meer slakke, rivierkrewe, klein salms
en forelle jag.
•
NÁ 'n aantal jare maak die palings reg om terug te gaan see toe. Daar
word meer gevreet en baie vet word in die liggame opgeberg. Oplaas hou hulle op met vreet en
hul bekke word kleiner. Die spysverteringstelsels krimp om ruimte vir die
ontwikkelende teelorgane te maak.
Terselfdertyd raak die koppe gepunt
om hulle stroombelyning te gee, en die oë raak byna twee maal so groot sodat
hulle goed onder die water kan sien. Die borsvinne word ook groter.
Hul kleur verander van geel tot
silwer en hulle word nou silwer palings genoem. Die Noord-Amerikaanse paling
het in hierdie stadium 'n ietwat ander kleur en staan bekend as 'n brons
paling.
Dis gewoonlik een nat herfsnag dat
die wyfiepalings weer koers kry na die riviermonding. Dieselfde plase, landerye
en stede word verbygesteek as toe hulle rivier op geswem het.
Sodra hulle by die riviermonding
terug is, vertoef hulle 'n tydjie om weer aan die soutwater-toestande gewoond
te raak. Die mannetjies wat hier is, is nie dieselfde mannetjies wat hulle
destyds hierheen vergesel het nie. Dié het jare gelede al na die Sargasso-see
teruggekeer om voort te plant.
Presies hoe die palings hul weg oor
die duisende kilometers vind, is 'n ander raaisel. Gebruik hulle hul reuksin of
maak hulle staat op die seestrome? Navorsing het getoon dat hulle swak
elektriese strome kan waarneem wat deur die beweging van water opgewek word.
Miskien dien dit om hul posisie en rigting te kan vasstel.
Ná baie maande van reis, waarskynlik
in die vroeë lente, bereik hulle uiteindelik die warm, sombere waters van die
Sargasso-see. Hulle is nou reg om te broei, soos hul ouers gemaak het. Hulle
vrek vermoedelik kort hierna.
•
Die salm en paling doen dinge net mooi
andersom: die salm gaan van die see af na die riviere om te broei, maar die
paling van die riviere af na die see toe.
•
Daar was in Swede 'n beroemde paling met die naam Putte, wat op
driejarige leeftyd gevang is en verskeie eienaars oorleef het. Putte is
uiteindelik as 88-jarige in 'n museum dood.
____________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Huisgenoot se Wonderlike Wêreld op
CD, 2004