__________________________________________________________________
Die mens en sy liggaam (3)
-- die sin
van die lewe
Om jou druiwe teë te kom is een ding, maar om dit te
proe is glad iets anders. Die soet sap biggel oor jou tong en ander monddele.
Stil-stil word die boodskap aan jou oorgedra dat die vrug van die wingerdstok
darem baie lekker is. Hierdie smaaksensasie is belangrik vir die mens: hoe kos
proe, bepaal immers wat en hoeveel ons eet. In hierdie aflewering van ons
gewilde reeks oor die menslike liggaam gaan ons op 'n ontdekkingstog na die vyf
sinne: die gevoel, die sig, die gehoor, die smaak en die reuk...
__________________________________________________________________
DAAR was eenmaal 'n jong prins wat die
wêreld platgereis het op soek na 'n ware prinses. Nêrens kon hy egter só 'n
vrou vind nie en toe gaan hy maar terneergedruk terug na die paleis toe.
Maar een stormagtige nag -- só word in Hans Christian
Andersen se sprokie Die Prinses en die Ertjie vertel -- klop 'n jong
meisie teen die paleishekke. Sy vra of hulle nie asseblief vir haar skuiling kan
gee nie.
En sy beweer dat sy 'n ware prinses is.
Die koningin, wat haar aanspraak betwyfel, sluip die
gastekamer binne, stroop die komberse, lakens en matras van die bed af en plaas
'n ertjie heel onder. Daarna stapel sy twintig matrasse op die bed, plus nog
twintig dik verekomberse.
Die volgende oggend vra die koningin die meisie of sy
goed geslaap het. Ag, kla die gas, sy het 'n vreeslike nag agter die rug. 'n
Harde klont in die bed het haar die hele nag gepla en haar lyf gekneus.
Die verheugde koningin gaan vertel vir haar seun dat
slegs 'n ware prinses só 'n delikate vel kan hê. Uiteindelik het hy toe gevind
wat hy die hele tyd gesoek het.
Die menslike vel is inderdaad hoogs sensitief. Dis
gedurig in verbinding met die buitewêreld en is dus met sensoriese middels
toegerus om die omgewing te ervaar -- hoewel dit darem 'n bietjie dik vir 'n
daalder is om te wil beweer dat enigiemand 'n ertjie deur 'n hoop matrasse en
donskomberse sal kan voel!
• DIE mens se gevoelsin, of tassin, is sy
belangrikste sin sover dit oorlewing aangaan. As die vel sy gevoel verloor, kan
die liggaam immers ernstig beseer word.
Mense wat melaats is -- 'n siekte wat die vel en
senuwees aantas -- beseer of brand hulself soms sonder dat hulle dit besef.
Senu-ente in die vel en deur die hele liggaam
registreer pyn. Verskeie soorte orgaantjies wat reseptors genoem word en ook
deur die liggaam versprei is, registreer sensasies soos aanraking, drukking,
hitte en koue, en waarsku ons wanneer ons in gevaar verkeer of wanneer iets ons
kan beseer.
Sekere dele van die liggaam -- die lippe, punt van
die neus, agterkant van die nek, binne-arms, vingers, tone en voetsole -- is
gevoeliger vir aanraking as ander dele.
Om aan te raak en aangeraak te word is belangrik vir
'n mens se emosionele welsyn. Omhelsings, hande vashou en sagte strelings help
byvoorbeeld om bande te smee.
• ONS sig stel ons weer in staat om die
wêreld om ons te sien, om afstande te skat, te lees en baie ander dinge te
geniet.
Die oogbal het drie lae: die buiteoogvlies of sklera,
wat die "wit" van die oog is; die oogvaatvlies of choroid, wat
pigmente bevat wat weerkaatsing verminder; en die oognetvlies of retina, 'n
laag agter in die oog wat ligsensitiewe selle bevat.
Die voorkant van die oog word beskerm deur 'n
deursigtige horingvlies of kornea en bindvlies of konjunktiva. Die gekleurde
deel van die oog, die reënboogvlies of iris, kan uitsit of krimp om die
hoeveelheid lig te beheer wat die oog binnedring. Die gaatjie in die middel van
die iris is die pupil. Agter die iris is die lens, wat lig op die retina
fokusseer.
Die watervog, 'n waterige stof agter die kornea, en
die glasliggaam, 'n jellieagtige stof agter die lens, gee die oog sy vorm.
Wanneer lig die oog deur die pupil binnedring, vorm
dit 'n beeld op die retina. Die beeld is onderstebo -- hoewel die brein dit
regstel en ons dus nie die wêreld onderstebo ervaar nie.
Agter in die oog is 'n blinde kol. Dit is van hier af
dat die senuvesels na die optiese senuwee loop.
Die retina bestaan uit miljoene gespesialiseerde
senuweeselle genaamd stafies en keëls.
Stafies word oral in die retina gevind, buiten by 'n plek
wat die fovea genoem word. Hulle het te doen met swart-wit visie (skakerings
van grys), en stel jou in staat om in dowwe lig te sien.
Keëls hou verband met kleurvisie. Hulle kom hoogs
gekonsentreerd voor by die fovea.
Die stafies en keëls absorbeer ligstrale en veranderd
dit in elektriese impulse. Senuweevesels wat aan die stafies en keëls vas is,
kombineer om die optiese senuwee te vorm, wat na die brein toe loop.
• ONS gehoorsin laat ons deur middel van
spraak met mekaar kommunikeer en maak ons bewus van potensiële gevare. Dit
verskaf ook plesier. Dit stel ons byvoorbeeld in staat om na musiek te luister.
Bowendien help ons ore ons fisiek om ons ewewig te handhaaf.
Die menslike oor het drie hoofdele: die buite-oor,
middeloor en binne-oor.
Die buite-oor bestaan uit die oorskulp -- die vlesige
flap aan die kant van die kop wat klankgolwe versamel en in die kop inlei -- en
die oorkanaal , 'n deurgang na die middeloor.
Aan die einde van die kanaal is 'n oortrom, wat
vibreer wanneer klankgolwe dit tref.
Die middeloor is 'n kamertjie agter die oortrom. Drie
beentjies -- hamer, aambeeld en stiebeuel
-- strek daaroor. Die buis van Eustachius verbind die middeloor met die
agterkant van die neus. Dit hou die lugdruk aan weerskante van die oortrom
dieselfde.
Vibrasies van die oortrom loop met die drie klein
beentjies langs na die ovale venster, 'n membraantjie wat na die binne-oor lei.
Die binne-oor bestaan uit die halfsirkelkanale en 'n
winding van buise wat die koglea genoem word. Drie met vloeistof gevulde buise
kronkel deur die koglea. Die onderste deel van die middelste buis in uitgevoer
met sensoriese haarselle wat die orgaan van Corti uitmaak -- die eintlike
hoororgaan.
Klankvibrasies veroorsaak golwe in die vloeistof en
dit stimuleer die haarselle om boodskappe na die brein te stuur. Die brein
vertolk hierdie boodskappe as klank.
Die menslike oor is ook 'n balansorgaan. Wanneer 'n
mens jou kop
beweeg, word vloeistof in die halfsirkelkanale
verplaas, wat haarselle stimuleer om boodskappe na die brein te stuur. Die
brein gee dan die liggaam die opdrag om in 'n rigting te beweeg wat die
ewewig sal korrigeer.
• DIE smaaksin vertel ons wanneer kos goed
of sleg is.
Verskillende dele van die tong het smaakknoppies wat
verskillende smaaksensasies waarneem: suur aan die kante, soet in die middel,
bitter agter en soet en sout by die punt.
Op die tongoppervlak is daar 'n groot aantal klein
uitsteekseltjies, die papille of papillae. Die smaakbekers in die papille is
die eintlike smaakorgane. Rondom die omwalde papille is slymgevulde voortjies,
en die smaakbekers lê ingebed in die walle wat die voortjies omring. Elke
smaakbeker bevat 'n aantal reseptorselle, wat die verskillende soorte
chemikalieë in kos waarneem en boodskappe met senuvesels na die brein stuur.
• REUK en smaak gaan saam. Partykeer dink
ons ons proe iets, terwyl ons in der waarheid besig is om dit te ruik.
Die reuksin het bepaald vroeër 'n belangriker rol
gespeel -- toe die jagters van die voortyd hul prooi moes uitruik en aan kos
moes ruik om uit te vind of dit eetbaar was.
Vandag word die reuksin meer vir die plesier ingespan
as vir oorlewing, soos byvoorbeeld wanneer ons aan blomme ruik. Die reuksin het
ook ander voordele. Geure kan die mond laat water: die speekselkliere stimuleer
om speeksel af te skei, wat nodig is om kos in die mond af te breek en te
bevogtig. Reuk kan ons ook teen gevare waarsku. Wanneer ons 'n rokie ruik, weet
ons immers daar moet 'n vuurtjie wees -- om die ou spreekwoord te vervorm.
Reuke word deur twee reukorgane in die gehemelte van
die neusholte waargeneem. Die reukorgane, wat in der waarheid uitgroeisels van
die brein is, bestaan uit spesiale gevoelselle met sensoriese hare genaamd
cilia daaraan. Die gevoelselle word beskerm deur 'n laag slym, wat in die neus
gemaak word.
Wanneer jy 'n bietjie parfuum in die lug spuit, los
reukmolekules in die slym op en word dit deur die cilia waargeneem, wat
senuboodskappe na die brein stuur.
Die mens kan tot 3000 soorte geure ruik, maar net mense wat hul reuksin in hul werk gebruik -- soos wynproewers -- het hul brein geleer om werklik goed tussen verskillende reuke te onderskei.
__________________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
__________________________________________________________________
Ons Wonderlike
Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan