__________________________________________________________________
IN die ou, ou dae, voordat die mense van
die Weste Christene geword het, het hulle steeds iets bly soek om te aanbid --
iets groters as hulself in die groot en onbegryplike heelal. In die son, die
maan, die weerlig en die donder… in al hierdie dinge het hulle "gode"
gevind voor wie hulle die knie kon buig. Namate die Christendom egter oor
Europa versprei het en talle mense gekersten is, is gepoog om dié afgodediens
te vernietig. Tog het baie aspekte van daardie heidendom tot vandag toe behoue
gebly, nie die minste nie in die name van die dae van die week. Elke dag is aan
’n mitologiese god of godin opgedra…
•
VER terug, in die newels van die Oudheid, was daar vir die mense van die
heidendom niks wat helderder, mooier en ontsagwekkender was as die son nie.
Getrou aan die mens se aard om iets te aanbid wat groter en glorieyker as hy
self is, het die sonnegloor hulle dus bekoor. Vir hulle was dit ’n materiële
manifestasie van God, en die eerste dag van die week is Sondag genoem. Hoewel
die son nie meer aanbid word nie, het die ou paganistiese naam bly steek, selfs
vir die Christelike Sabbat.
•
MAANDAG was vir die mense van die ou dae die heilige dag van die maan.
In die Romeinse mitologie was Diana, die dogter van Jupiter, die godin van die maan.
Die naamgewing van die weekdae het by die antieke Egiptenare begin, wat die
planete vernoem het. Die latere Romeine het die sewe dae van die week genoem na
die son, die maan en die vyf planete wat destyds bekend was. Elke dag is as
heilig beskou vir die Romeinse god wat met die bepaalde planeet verbind is. Die
dae is genoem Son se dag, Maan se dag, Mars se dag, ensovoorts. Hierdie stelsel
is ook omstreeks die begin van die Christelike era gebruik. Die name Dinsdag,
Woensdag, Donderdag en Vrydag, soos ons hulle vandag ken, kom egter van Noorse
gode.
•
DIE naam Dinsdag kom van Tyr, die Noorse god van oorlog. Lank gelede,
volgens die ou mite, was daar ’n nare wolfgees met die naam Fenris wat die
aarde geterroriseer het, en die mense wou hê dat hy gevang moes word. Die
geeste van die berge het ’n ketting gemaak van die wêreld se moeilikste
bekombare dinge -- die geluid van ’n kat se voetstappe, die baard van ’n vrou,
die wortels van ’n berg, die stemme van visse, die hunkeringe van ’n beer en die
speeksel van voëls. Fenris het die ketting een kyk gegee en geweier dat dit om
sy nek gesit word tensy een van die gode as waarborg sy hand in Fenris se bek
sit. Net Tyr was dapper genoeg. Die ketting is aangesit en toe Fenris agterkom
dat hy vas is, het hy uit woede die god se hand afgebyt.
•
WOENSDAG kom van Wodan of Odin, die oppergod van die Skandinawiërs.
Hierdie ietwat eksentrieke god sou in ’n paleis van goud en silwer gewoon en
twee rawe gehad het wat hy oor die aarde laat vlieg het wanneer hy nuus van die
wêreld wou hê. Hy is omring deur skone juffers wat elke dan en wan afgegaan het
aarde toe om die siele van gevalle krygshelde te versamel. Terwyl die siele
vrolik feesgevier het, het Wodan na hul oorlogsverhale geluister en heuningbier
gedrink. In die begin van die Christelike era het die Germane die vierde dag
van die week Wodan se dag genoem, wat mettertyd Woensdag geword het.
•
Vir die ou Noormanne was die vyfde weekdag die heilige dag van Thor, hul
god van donder. Thor, of Donar by die Germane, was die seun van Wodan en die
grootste, sterkste, mees energieke god van almal -- en daarom sou Donderdag ook
’n dag van mag en krag wees. Hy was veral gewild by die landbouers, want is dit
dan nie hy wat hulle die reën stuur en hul grond vrugbaar maak nie? Die
dondergod word uitgebeeld waar hy deur die wolke ry in ’n kar wat deur twee
bokke getrek word, gereed om toe te slaan met sy hamer. Vir die antieke
Noormanne was die hamer net so simbolies as wat die kruisbeeld vandag vir die
Rooms-Katolieke is.
•
VRYDAG is genoem na Frigga, die vernaamste van die Germaanse godinne. Sy
was die tweede vrou van Wodan (Odin) en die ma van Donar (Thor), en daar word
vertel dat Vrydag aan haar toegesê is sodat sy nie op haar man en seun jaloers
moes wees omdat sekere dae aan hulle behoort het nie. In die latere Germaanse
mitologie word Frigga dikwels met Freja, die godin van die liefde, verwar.
•
SATERDAG kry sy naam van die Romeinse god Saturnus. Daar het nie baie
mites oor Saturnus behoue gebly nie, maar dit lyk asof hy as ’n god van
vrugbaarheid en die landbou beskou is. Elke Desember is hy vereer met ’n fees
wat Saturnalia genoem is. Dit het vyf tot sewe dae geduur, en in dié tyd het
skole en sake-ondernemings gesluit, terwyl slawe en hul base as gelykes beskou
is en eenders aangetrek het. Booswigte kon ook nie gestraf en oorlog nie
verklaar word nie. Hierdie feestelikheid, wat met die gee van geskenke gepaard
gegaan het, is deur die Christene in Kersfees omgeskep.
__________________________________________________________________
VAN die vroegste tye af het die mens danse gebruik om
uiting aan sy emosies en gevoelens te gee. Dit was 'n vorm van gebed, 'n ritueel
en 'n vorm van vermaak. Etniese danse en volksdanse weerspieël die tradisies en
kulture van volkere regoor die wêreld. Maar partykeer dans mense ook darem net
vir die pret.
Op die eiland Kreta in die Egeïese See het jong
Miceense dansers omstreeks 1000 vC gevaarlike maar skouspelagtige danse met
bulle uitgevoer.
Ballet: Selfs al lê sy oorspronge doer in die negende
eeu nC, het ballet nie voor die veertiende eeu 'n gechoreografeerde vorm van
vermaak geword nie. In die sestiende eeu is die ballet de coeur (met danse en
liedere) in die Franse hof uitgevoer, en die comédie ballet en opéra ballet het
in die sewentiende eeu ontwikkel. Die Koninklike Dansakademie is in 1661
gestig. 'n Nuwe styl, die romantiese ballet, is met La Sylphide ingevoer, 'n
ballet wat in 1832 deur Filippo Taglioni vir sy dogter Maria geskep is. Moderne
ballet het hierna ontwikkel en is in 1911 deur die Ballets Russes bekend
gestel.
Sedertdien is talle style saamgevoeg in wat
kollektief die moderne dans genoem word; die danser en choreograaf Martha
Graham het hier van die grootste invloede uitgeoefen.
Kleppers genaamd kastanjette word veral deur
Spanjaarde in hul danse gebruik. Kastanjette kan van hout, been, ivoor, ens.
wees en is in die vorm van halwe kastaiingdoppe.
__________________________________________________________________
DAVY, SIR HUMPHRY:
Tienduisende lewens is oor die afgelope byna 190 jaar gered deur 'n enkele eenvoudige uitvindsel -- die veiligheidslamp wat mynwerkers teen brandbare gasse beveilig. Verstommend genoeg het die uitvinder -- die Engelse skeikundige sir Humphry Davy -- geweier om 'n patent daarop uit te neem of 'n wins daaruit te maak...
• IN 1942
het 'n geweldige ontploffing 'n klein steenkoolmyndorpie in China geruk en die
lewens van 1500 mynwerkers geëis. Dit was die ergste steenkoolstof-ontploffing
wat die wêreld nog belewe het.
Voorsorgmaatreëls maak die ontginning van steenkool
vandag baie veiliger as in die verlede en enorme ontploffings soos dié van die
1942-ramp is betreklik skaars. Een van die baanbrekers wat steenkoolontginning
minder gevaarlik gemaak het, was sir Humphry Davy, die Engelse skeikundige wat
die veiligheidslamp vir mynwerkers uitgevind het.
Gasse wat in ondergrondse myne ophoop, skep 'n groot
gevaar. Die sogenaamde myngas, wat hoofsaaklik uit 'n mengsel van metaangas en
lug bestaan, is veral berug. Metaangas word in die natuur gevorm wanneer plante
verrot en steenkool vorm. In klein hoeveelhede is dit onskadelik, maar vyf tot
vyftien persent daarvan in die lug is hoogs plofbaar.
As steenkoolstof in die lug ontvlam, kan dit eweneens
verskriklike ontploffings tot gevolg hê. Tot met Davy se uitvindsel het
steenkoolgrawers lampe met oop vlamme gebruik om die plek te verlig waar hulle
gewerk het. Maar dit was gevaarlik, omdat die vlamme partykeer die myngas aan
die brand gesteek het -- met noodlottige ontploffings daarna.
In 1815-16 het Davy 'n paraffienlamp vervolmaak
waarin die vlam in 'n draadgaas-silinder gehul was. Die gaas het lug in die
lamp ingelaat, maar gekeer dat die hitte van die vlam ontsnap en die myngas
laat ontvlam. Met hierdie eenvoudige uitvindsel kon die werkers in
steenkoolmyne nou sonder vrees vir ontploffings met hul werk voortgaan.
Mynwerkers gebruik deesdae elektriese lampe, maar
Davy se lamp word steeds gebruik om vir die aanwesigheid van metaangas te
toets. As die gas wel aanwesig is, raak die vlam binne-in die gaas groter -- en
die mynwerkers weet dat hulle vinnig uit daardie gebied moet padgee.
• NIE alle
stowwe kan warmte ewe goed gelei nie. So gelei silwer en koper byvoorbeeld
warmte duisend of meer keer beter as hout. 'n Houthandvatsel van 'n metaalpan
gelei dan ook die warmte soveel swakker as die metaal dat 'n mens maklik aan
die handvatsel kan raak wanneer die pan op die stoof is.
In Davy se veiligheidslamp is die vlam heeltemal
omring deur fyn koper- of geelkoper-draadgaas. Die kopergaas -- 'n goeie geleier
van warmte -- versprei die warmte so vinnig dat die verbrandingsgasse van die
vlam wat deur die gaas dring, in so 'n mate afgekoel word dat hulle nie meer
buite die gaas kan brand nie.
Gasse is swak geleiers van warmte. Een voorbeeld wat
die swak geleidingsvermoë van gasse toon, is dié van die waterdruppel wat 'n
hele tydjie op 'n warm stoomplaat ronddans voordat dit uiteindelik heeltemal
verdamp. Waarom verdamp die druppeltjie dan nie dadelik nie? Die oomblik
wanneer die druppel met die verhitte stoomplaat in aanraking kom, word 'n
isolerende stoommantel daarom gevorm. Dit vertraag die verdere verdamping van
die vloeistof binne die stoommantel.
• DAVY word
vandag waarskynlik die beste onthou vanweë sy veiligheidslamp. Maar dié groot
wetenskaplike het hom ook met ander ontdekkings onderskei.
Hy is onder meer beroemd vir sy proefnemings met
distikstofmonokside (laggas) as 'n narkosemiddel, sy isolering van die elemente
kalium en natrium, die ontdekking van boor en die feit dat diamante 'n vorm van
koolstof is.
Hy is in 1802 as professor in skeikunde aan die Royal
Institution in Londen aangestel. In 1812 is hy tot ridder geslaan en ses jaar
later 'n baronet gemaak. Hy het in 1820 voorsitter van die Royal Society
geword.
__________________________________________________________________
D-DAG
Dit
was die grootste inval vanuit die see van alle tye -- tweehonderdduisend
Geallieerde soldate se oorname van die Normandiese strande. Daarmee is 'n
vasstrapplek gekry op die Nazi-besette Europa, wat uiteindelik tot die einde
van die Tweede Wêreldoorlog gelei het...
DIS vroegoggend, 6 Junie 1944.
Duisende Geallieerde soldate plons uit hul landingsvaartuie in die vlaksee,
storm na die strande van die Normandiese kus van Frankryk. Hulle is almal deel
van die grootste inval vanuit die see van alle tye.
Binne ure is hordes van hierdie
dapper troepe dood.
Toe hierdie artikel laas hersien is
(einde 2003) was dit byna sestig jaar sedert die mees ambisieuse operasie van die
hele Tweede Wêreldoorlog geloods is: die sogenaamde "Operation
Overlord" in die deur Duitsland besette Europa.
Vanoor die Engelse Kanaal is die
Nazi-besette Frankryk by Normandië binnegeval met 'n taakmag groter as enigiets
in die geskiedenis. Sowat 4000 skepe, 11 000 vliegtuie, die grootste deel van
die Britse vloot en duisende valskermtroepe het aan die reuse inval deelgeneem.
Die doel van die operasie was om
Europa te bevry en uiteindelik na die hart van Duitsland self op te ruk. As dit
sou misluk, sou dit beteken dat die oorlog nog jare kon voortwoed, met miljoene
wat nog sou sterf ná die massas mense wat reeds dood was.
Waar "Operation Overlord"
die kodenaam van die inval was, was "D-Day" die kodenaam van die
geheime dag waarop dit sou begin. Dit was aanvanklik beplan vir 5 Junie 1944.
Die "D" in "D-Day" staan eevoudig vir "the day of the
attack."
Brittanje en Amerika het reeds van
'n inval begin praat van die oomblik toe Amerika in Desember 1941 tot die
oorlog toegetree het. Die VSA het geglo dat die oorlog net gewen kon word met
'n inval oor die Kanaal en daarna 'n intog in Duitsland. Genl. Dwight D.
Eisenhower is as opperbevelhebber van die operasie aangestel.
Die Duitsers het geweet 'n inval is
onvermydelik, maar het geen benul gehad waar dit sou gebeur nie, en die Britte
het hulle ook nog doelbewus op 'n dwaalspoor gebring met kamma-voorbereidsels
aan die kus oorkant Calais. Intussen was die Duitse veldmaarskalk Erwin Rommel
egter besig om sy "Atlantiese Muur" aan die Franse kus te bou.
Die weer was stormagtig op 5 Junie
en Eisenhower is genoodsaak om die inval uit te stel. Uiteindelik het die
lugvloot en armada in die donker op die Normandiese kus toegesak, waar die
lugsoldate eerste geland en die Duitsers teruggehou het. Teen dagbreek van 6
Junie het oorlogskepe die strande gebombardeer. Toe, om 06h30, bestorm die
eerste Britse, Amerikaanse, Kanadese en Franse aanvalstroepe en tenks die
strande en neem dit oor.
Die aanval het die Duitsers
onvoorbereid betrap. Trouens, Hitler het daardie oggend laat geslaap en niemand het hom durf wakker maak nie. Teen die tyd dat hy sy
bevele kon gee, het die Geallieerdes hulle reeds op die strande gevestig en is
talle troepe en groot hoeveelhede ammunisie afgelaai.
Die Duitsers het verbete weerstand gebied
en die Geallieerdes plek-plek hewig onder skoot gehad. Nogtans was die vyf
vernaamste strande aan die einde van die lang, lang dag oorgeneem.
Die inval in Normandië het die volmaakte
vastrapplek vir verdere militêre welslae geword. Teen 15 Augustus is Parys
ontset, en teen die einde van September is die Duitsers uit Frankryk en België
verdryf.
Met Japan aan die spartel en
Russiese troepe wat in die ooste opgeruk het, was die einde van die oorlog in
sig.
__________________________________________________________________
DIESEL, RUDOLF
RUDOLF DIESEL (1858-1913) was die Duitse meganiese ingenieur wat die dieselenjin uitgevind het. Hy is in Parys gebore en het sy opleiding in Engeland en aan die Politegniese Skool in München, Duitsland, ontvang.
Terwyl hy in Parys in
beheer van ’n verkoelingsinstallasie was, het Diesel in binnebrandmasjiene
belang begin stel. In 1893 het hy sy idees oor die onderwerp in Die Teorie
en Konstruksie van ’n Rasionale Hitte-motor beskryf.
Diesel se eerste enjin het opgeblaas en dit het byna die
uitvinder se dood gekos. Ná baie
mislukkings het hy in 1897 ’n werkende model ontwerp. Diesel het die Verenigde
State in 1912 besoek en mense daar vertel van sy enjin en sy baie moontlikhede
in die skeepvaart en nywerheidswese.
Hoewel sy uitvindsel hom ryk moes gemaak het, het gedinge
oor patentregte en, na bewering, gewetenlose sakelui die grootste gedeelte van
Diesel se rykdom weggemelk. Hy het aan sy einde gekom toe hy op ’n
geheimsinnige wyse oorboord geval het terwyl hy besig was om die Engelse Kanaal
op ’n stoomboot oor te steek.
Diesel se dieselenjin is ’n binnebrandmasjien waarin die
brandstof ontsteek word deur hitte wat van saamgeperste lug verkry word. Dit is
soortgelyk aan die petrolenjin in sy konstruksie en werking, maar het geen
vergasser ("carburetor") of vonkproppe nie en gebruik sogenaamde
"diesel" as brandstof. Dieselbrandstof is ’n vloeistof wat
hoofsaaklik saamgestel is uit koolwaterstowwe afkomstig van petroleum.
Dieselenjins kan gebruik word om sulke toestelle soos
kragopwekkers en pompe aan te dryf, asook treine se lokomotiewe, vragmotors,
busse, trekkers en selfs skepe en duikbote. In die meeste van die voertuie word
dieselenjins soos petrolenjins aangewend -- om die wiele of skroef
("propeller") te laat draai. In lokomotiewe sit dieselenjins egter
kragopwekkers aan die werk. Elektrisiteit van hierdie generators gaan na
elektriese motore wat die wiele laat draai.
Die grootste dieselenjins is so kragtig soos groot
stoomenjins en sekere stoomturbines. Skepe ter see word deur diesels aangedryf
wat baie duisende perdekrag opwek.
_____________________________________________________
’N DINOSOURUS was enige lid van ’n
groep van sowat 1300 reptiele wat in die jong dae van die aarde gelewe maar toe
skielik uitgesterf het -- volgens die wetenskaplikes 65 miljoen jaar gelede.
Die geleerdes reken egter dat daar een dinosourus-linie is wat nog tot vandag
toe leef, naamlik die voëls.
Dinosourusse het allerhande groottes
gehad en sekeres was kolossaal. Party was plantevreters, ander was karnivore.
Oorblyfsels van dinosourusse is,
sover bekend, die eerste keer in die 1820’s in Engeland ontdek. Teen die 1840’s
was etlike genera reeds bekend sodat die groot vergelykende ontleedkundige
Richard Owen die naam Dinosauria aan hulle gegee het (Grieks vir
"vreeslike akkedis"). Dit was egter nie voor die ontdekking van
volledige gefossileerde dinosourus-geraamtes in die 1880’s dat besef is dat
dinosourusse meestal op twee agterpote geloop het nie -- ’n baie ongewone
houding vir ’n reptiel, maar tipies van die voëls.
Soos die meeste lewende reptiele en
voëls het baie dinosourusse (indien nie almal nie) neste gebou en eiers gelê.
Daar is nie afdoende getuienis of hulle warmbloedig was of nie. Behoue geblewe
voetspore en lang ledemate toon nietemin dat hulle baie vinnig kon hardloop.
Die skielike uitsterwing van die
dinosourusse is steeds nie bevredigend verklaar nie. Daar is wel die teorie dat
die aarde deur ’n enorme ruimtelike voorwerp soos ’n komeet of asteroïde getref
is wat die klimaat sodanig verander het dat dit hul voortbestaan onmoontlik
gemaak het. Maar hoe is dit dan dat ander organismes soos krokodille,
skilpaaie, visse, voëls en amfibieë só ’n kataklisme met slegs geringe verliese
oorleef het?
_____________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
_____________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan