___________________________________________________________________
Die
geboorte
van 'n
eiland
Die een oomblik was die see 'n toonbeeld van kalmte.
Die volgende het reuse golwe teen die vissersboot geslaan. Paniekbevange het
die skipper en vissers hulle na die dek gehaas... om een van die natuur se
ontsagwekkendste skouspele te sien: die geboorte van 'n eiland!
• Klik hier as jy kortliks by "Kort begrip"
wil lees hoe vulkane eilande skep.
____________________________________________________________________
DIT was 'n ontsagwekkende toneel wat hom
daardie oggend voor die vissers afgespeel het. Toe hulle nog so ewe rustig in
die see aan die suidweskus van Ysland vaar, bars 'n eiland sommer net hier voor
hul oë uit die water.
Te midde van 'n kokende see en swaweldampe het die
manne van die klein Yslandse vissersboot Isterfull gesien hoe rook en stoom
honderde meters in die lug uitgolf.
En hoe 'n reusagtige swart hoop magma uit die blou
oseaan verrys om fors en magtig sy plek bo die deining in te neem.
Dit was op 14 November 1963 dat die eiland Surtsey só
gebore is. Dit het wetenskaplikes in staat gestel om vir die eerste keer die
ontstaan van 'n eiland te bestudeer, en om na te vors hoe die plante- en
dierelewe hulle algaande op só 'n barre nuwe stuk land begin vestig.
Selfs voordat die lawa heeltemal afgekoel het, het
navorsers reeds gesien hoe seevoëls daar neerstryk. Dit was asof hulle kom kyk
het of dit 'n goeie plek is om later huis op te sit.
En voordat die swaweldampe heeltemal opgehou het met
uitborrel, het korsmosse al hul verskyning op die rotse begin maak. En toe
bring die voëls sade soontoe. En 'n stuk dryfhout bring die eerste spinnekop.
Kort voor lank het Surtsey (genoem na Sutur, die
mitologiese vuurgod van die Yslanders) sy eie unieke ekosisteem gehad... was hy
'n lewende, bedrywige, selfonderhoudende wêreldjie -- en die mens het niks met
sy skepping te doen gehad nie.
• NIE alle
vulkaniese uitbarstings in die see het eilande tot gevolg nie, slegs daar waar die
aarde genoeg vulkaanrots daarvoor uitspuug. Die aarde se jongste eiland is ook
nie Surtsey nie, maar Lateiki. Dié is in Junie 1979 deur Tonga (noord van
Nieu-Seeland) geannekseer.
Sommige eilande is rondom een of twee vulkaniese
openinge opgebou (soos Tristan da Cunha met sy een keël), terwyl ander (soos
Tahiti) deur 'n reeks keëls gevorm is.
Nie alle eilande het 'n vulkaniese oorsprong nie.
Grotes soos dié van die Britse Eilande, Nieu-Seeland en die Seychelle is bloot
'n voortsetting van die landmassas naby hulle, maar hulle word tog deur die see
van die hoofland geskei. Hulle staan bekend as kontinentale eilande.
Party eilande is "enkelinge"; ander kliek
heel gesellig saam in argipels (bv. die Kanariese Eilande en Fidji). Heel klein
eilandjies word weer gevorm deur die erosie en woelinge van die see (kyk
artikel oor die see as beeldhouer). 'n Eilandjie
soos Robbeneiland aan die Kaap is ook maar
net 'n deel van die Skiereiland se geologiese kompleks en was eenmaal deel van
die hoofland. Jy sou droogvoets van Tafelberg af tot by die huidige
Robbeneiland kon geloop het.
Maar dis by die ontstaan van vulkaaneilande dat die
groot dramas plaasvind. En ironies genoeg is hierdie landjies met al hul
geboortelike bravade reeds van hul begin af gedoem om weer onder te gaan.
Want is hul lewensduur geologies gesproke nie
jammerlik kort nie? Dis veral só as die vulkaanrots waaruit hulle gevorm is,
sag is. See, wind en weer sal hulle van meet af stadigaan aftakel.
Dis selfs moontlik om die ouderdom van só 'n eiland
te bepaal deur na sy samestelling te kyk. Melkbaarde soos Tristan da Cunha het
volmaak gevormde keëls en kraters en 'n gebrek aan diep sand. Hardebaarde soos
St. Helena het hul keëls deur erosie verloor en die grond is vrugbaar.
• MAAR
vulkaaneilande kan darem ook 'n rare klein bondgenootjie hê wat hulle teen die
ewige aanslag van die see help beskerm. Dit is die koraalpoliep wat die
koraalriwwe bou.
Lesers wat al byvoorbeeld op Mauritius was, sal weet
hoe hierdie eiland knus en rustig beskut word deur 'n pantser van koraal waar
hordes kleurryke visse rondswem en eksotiese plante wieg.
Koraal, wat 'n soort kalksteen is, maar ook
allerhande "takkerige" vorms kan aanneem, is die geraamtetjies van
die poliepe wat, namate hulle doodgaan, die een op die ander gestapel word.
• JONG
vulkaan-eilande is onherbergsaam, die ene steriele rots en vulkaan-as. Hoe word
hulle dan verander om lewe te onderhou?
Een van die eerste skakels in die lewensketting is
die mis van die seevoëls, waarin swamme en bakterieë kan gedy om die grond te
verryk.
Hierna kom die korsmosse, mosse, lewermosse. Die
grond ondergaan 'n verdere verryking as hierdie mosse ontbind.
Intussen is die lug ook vol drywende saadjies en
spore, insekte en spinnekoppe. Baie van hulle dryf natuurlikerwys tot honderde
kilometers ver op lugstrome, ander word deur die wind opgeskep en voortgedra.
Landvoëls raak tydens storms verwar en beland op die
nuwe eilande. Daar laat hulle saadjies van die vasteland agter wat in hul mis
was of aan hul vlerke gekleef het. Seevoëls -- veral meeue -- en vlermuise is
die grootste koloniseerders van afgeleë eilande. Op die Asore en Kanariese
Eilande is baie soorte vlermuise wat ook in Europa en Afrika aangetref word.
• NUWE lewe
kom ook al dobberend op die golwe by die maagdelike vulkaniese eilande aan.
Baie plantsade, soos kokosneute, dryf op die seestrome na sulke afgeleë plekke.
Daar is ook een soort sofora (van die pronk-ertjie-familie) op Gough-eiland wat
van die rivieroewers in Suid-Chili kom.
Dryfhout is nuttige vaartuie vir eiers en selfs
volwasse ongewerwelde diere.
Hoewel dit nie sommer gebeur dat groot diere 'n seereis op 'n stuk dryfhout oorleef nie, is daar op 'n plek soos die Galapagos (links van die bopunt van Suid-Amerika) wel krappe, skilpaaie en likkewane.
Die feit dat die krap (Geograpsus lividus) daar uit die water land toe gekom en die likkewane hulle tot die see gewend het om seegras te kan vreet, toon hoe die diere hulle in dié afgesonderde wêreldjie moes aanpas.
Alles baie interessant, maar pragtige
aanskouingslesse in aanpassing en die natuur se kolonisasie wag steeds op
toekomstige geslagte wat sal kan dophou wat verder met die nuwe eiland Surtsey
gebeur.
Moeilik bereikbaar en deur stormwinde geteister --
met loodregte kranse en 'n verlate, byna steriele atmosfeer -- mag slegs
kiemvrye wetenskaplikes daar tussen die nuwe lewe loop en dan moet hulle letterlik
in hul spoor trap.
Sodat nie net die geboorte van 'n eiland nie, maar sy
hele groei en ontwikkeling nagespeur kan word. En sodat ons meer kan verstaan
van ons wonderlike wêreld.
____________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Huisgenoot se Wonderlike
Wêreld op CD, 2004