__________________________________________________________
uit die
dood van 'n rots
Tot in die uithoeke van haar enorme ryk maak Moeder
Natuur haar vertoonstukke. Pagodes, torings, naalde en brûe van rots word deur
verwering gevorm -- ook ander interessante rotsformasies soos dié in ons eie
wêrelddeel in die Vallei van Verlatenheid by Graaff-Reinet. Só word selfs
imposante berge van die aarde onophoudelik omgevorm en weggevreet. Alles deur
die proses van verwering wat uiteindelik barre rotse in lewegewende grond
verander...
__________________________________________________________
IN 'n mikrosekonde van die ewigheid word 'n
berg gebore en sterf hy. Hoë kranse wat jy vandag sien, is dalk net die
grynsende oorblyfsels van dit wat eens 'n imposante landmassa was.
Só word die berge van die wêreld aanhoudend
weggevreet, selfs terwyl hulle gevorm word. Die skuldige? Verwering.
Verwering is die ontbinding en verbrokkeling van
rots. Dit word veroorsaak deur die wisselwerking van die klimaat en biologiese
faktore op die struktuur en chemiese samestelling van die rots. Verwering kan
as die teenoorgestelde beskou word van die prosesse waardeur berge gevorm word.
Vergeleke met die werking van riviere, gletsers,
winde en branders, dra die klimatiese, chemiese en biologiese aftakeling nie
veel by tot die formasie van asemrowende landvorms nie. Maar moenie die
belangrike proses van verwering onderskat nie. Dis verantwoordelik vir die
afbreek van rots en berei dit voor om weggevoer te word en neerslae elders te
vorm. Die eindresultaat is die vorming van grond.
So magtig is dié proses dat dit, soos ons gesien het,
mettertyd hoë berge kan laat verbrokkel. En wanneer dit met eroderende elemente
soos lopende water of wind kombineer, kan verwering vorm gee aan die vreemdste
natuurlike boë en toringspitse op aarde.
In droë wêrelddele veroorsaak die verskille in dag-
en nagtemperature dat die onderskeie minerale in rotse in verskillende tempo's
uitsit en krimp. Boonop bak die buitenste lae van die rots in die fel hitte van
die son, terwyl die binneste lae koel bly. Dit lei tot spanninge binne-in die rots,
wat meebring dat die ontblote dele afkrummel of afsplits.
Soms word groot landgebiede wat voorheen onder
geweldige druk was weens massas rots wat bo-op gelê het, deur erosie blootgelê.
Bevry van hierdie "las", sit die rots na bo uit en bars -- en massiewe
blokke materiaal breek van die moederrots af weg.
Kom die reën, loop water in rotsskeure in. En as die
temperatuur dan tot die vriespunt daal,
soos dikwels snags gebeur, vries die water in die skeure en vorm yskristalle
wat, namate hulle groei, geweldige druk teen die rotswande uitoefen.
Die herhaalde bevriesing en ontvriesing van die water
werk soos 'n koevoet om klein stukkies rots af te breek in 'n proses wat
verbryseling genoem word. Sulke verbryselde rotsstukkies is gewoonlik skerp en
hoekig.
Ewe vernietigend vir rots is soutverwering in droë
klimate. Tydens droogtes word grondwater na die oppervlak van die rots getrek,
waar dit verdamp om klein soutkristalletjies agter te laat. Dié kristalle groei
en oefen druk uit op die omliggende sandsteen, wat verkorrel. Die
sandkorreltjies word later deur die wind weggewaai en die reën weggespoel.
Soutverwering is verantwoordelik vir die interessante
nisse, vlak grotte, rotsboë en putte wat in sandsteenformasies gevind word. In
die suidwestelike VSA was baie van dié diep nisse die tuistes van Indiane, wat
nie net daar skuiling teen die elemente gevind het nie, maar ook beskutting
teen aanvalle.
Maar nie alle verwering word deur lewelose kragte
veroorsaak nie. In woude dring plante en boomwortels in sandgevulde hoeke in
rotse in en splits mettertyd die rots bloot deur te groei. Plantwortels wat
ondergrondse water deur barste in die rotsbodem soek, het 'n soortgelyke
skeurkrag. Sommige plantwortels, veral dié van korsmos, kan die rotse selfs
oplos.
Verskeie grawers in die diereryk, soos erdwurms,
molle, hase, miere en meerkatte, dra tot die proses van verwering by deur in
die grond te dolwe, dit op te breek en die rotse aan die atmosfeer bloot te
stel.
Sommige rotse verweer omdat hul bestanddele so vatbaar
vir chemiese verwering is. In dié proses word nuwe stowwe gevorm. Dié is
oplosbaarder en fyner van tekstuur. Dis hulle wat die meeste van ons
grondsoorte vorm.
Wanneer gasse in die atmosfeer met rots in aanraking
kom, verbind sommige met die minerale en veroorsaak 'n chemiese verandering in
die rots.
Suurstof verbind dikwels met minerale en wanneer daar
yster in die rots is, word dit roesrooi gekleur. Wonderlike voorbeelde hiervan
kan gesien word in die toringspitse en dongaveld in Bryce Canyon, Utah, in die
VSA.
Onoplosbare minerale soos kalksteen word opgelos deur
reënwater wat met koolsuurgas (koolstofdioksied) in die lug verbind het om 'n
swak suur te vorm. Die kalksteen word stadig weggevreet, weggevoer en slaan
weer elders neer om miskien asemrowende ondergrondse spelonke soos die
Kangogrotte by Oudtshoorn te vorm.
Die belangrikste produk van chemiese verwering is
grondvorming. Planeet Aarde se grond is vir die mens van lewensbelang. Daarin
groei en floreer die plante waarvan ons so afhanklik is.
En in groot mate het grond die verloop van ons
beskawing bepaal -- sonder die vroeë ontwikkeling van die groot
landboubeskawings sou ons geskiedenis stellig heeltemal anders gelyk het...
____________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD,
2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan