____________________________________________________________
Landbou
deur die eeue
-- uitvindsels wat die
boere gehelp het
Landbou was nog altyd die ruggraat van die
Suid-Afrikaanse volkshuishouding -- soseer dat daar selfs vroeër van die
Afrikaners as die Boere gepraat is! Maar eintlik is boerdery die hele wêreld
deur 'n lewensnoodsaaklike bedryf, want die mens moet tog eet... en die meeste
van die kos wat ons inneem, kom immers oorspronklik van plase af...
____________________________________________________________
UIT die eenvoudige graafstokke en
skoffelpikke van vervloë dae het verstommende arbeidsbesparende landbouwerktuie
ontwikkel. Dié het so doeltreffend geword dat ons boere vandag voedsel op 'n
geweldige skaal kan produseer.
Die boere van lank gelede het primitiewe gereedskap
en hul eie spierkrag gebruik om kos te produseer. Geleidelik het landboukundige
uitvindsels daartoe gelei dat diere vir plaaswerk ingespan is. Van die 1800's
af het die vooruitgang van die wetenskap ook die landbou totaal hervorm en osse
en perde is deur ander kragbronne vervang.
Vanweë beter masjiene en toerusting was baie minder
plaaswerkers nodig, wat vanselfsprekend ook die produksiekoste laat daal het.
Daarbenewens het die verbetering van plantvariëteite en kunsmisstowwe beteken
dat die opbrengs op 'n spesifieke stuk grond nou twee en soms byna drie keer
meer kan wees as vantevore.
Hieronder word vertel hoe van ons bekende
plaaswerktuie in gebruik gekom het.
• IN die
vroegste tye het boere stellig nie die grond omgeploeg nie. Hulle het eenvoudig
met stokke gate in die grond gesteek en saad daarin gegooi. Toe hulle egter
agterkom dat gesaaides beter groei in grond wat opgebreek en omgedolwe is, is
graafstokke en skoffelpikke hiervoor ontwikkel. Hierdie gereedskap word vandag
nog deur sekere primitiewe volkere gebruik.
Ploeë is sowat 5500 jaar gelede die eerste keer in
Mesopotamië en Egipte gebruik. Die vroegste ploeë was tweetand-gereedskap van
hout of brons wat met tou geheg was. Die een ent het 'n skerp punt gehad en is
deur een werker in die grond gehou; die ander ent is deur 'n tweede werker
getrek.
Later is osse gebruik om die ploeë te trek, en jukke
is ontwerp sodat die osse in spanne kon werk.
Ploegskare (lemme) van yster het sowat 2500 jaar
gelede hul verskyning in Europa gemaak. Hulle was baie swaarder as houtskare en
het dieper in die grond ingesny.
Twee belangrike toevoegings tot die ploeg was wiele,
wat dit makliker gemaak het om dit te gebruik en te beheer, en die rysterbord,
'n geboë stuk hout wat die grond omgekeer het nadat dit onder gesny is.
Latere uitvindsels was onder meer die eerste ploeg
volledig van gietyster (R. Ransome, 1789) en die staalploeg (John Deere, 1830).
Stoomtrekkers is van die middel van die 1880's af gebruik.
Die eerste stoomlokomotiewe was nie geslaag nie.
Hulle was so swaar dat hulle die grond waaroor hulle beweeg het, saamgepers
het. Maar kort voor lank het twee nie-bewegende stoommasjiene ploeë oor die
land getrek aan 'n ketting wat tussen hulle gespan is.
Ná die ontwikkeling van die moderne trekker vroeg in
die twintigste eeu is ploeë wat deur diere en met stoom aangesleep is, in
ontwikkelde lande geleidelik vervang deur ploeë wat deur trekkers getrek is.
In 1902 het Dan Albone van Brittanje die eerste
doeltreffende petrolaangedrewe trekker gebou. Die volgende belangrike stap in
die ontwikkeling van die masjien was toe Henry Ford van Amerika in 1916 met die
massaproduksie van trekkers begin het. Trekkers het sedertdien baie kragtiger
geword en die ontwerpe baie beter.
Rubberbuitebande het die ou staalbande vervang. En
die hidrouliese hysmeganisme, bemeester deur Harry Ferguson van Noord-Ierland,
het dit moontlik gemaak om ploeë en ander werktuie vanuit die stuurstoel te
beheer.
• WEINIG meer
as tweehonderd jaar gelede is dors (die verwydering van graankorrels uit die
are) en wan (die uitwaai van die kaf uit die korrels) met die hand gedoen -- 'n
stadige en moeisame proses.
In die 1780's het Andrew Meikle, 'n Skot, die eerste
geslaagde dorsmasjien ontwerp om die graan van die are en kaf te skei. Tot
omstreeks 150 jaar gelede is graan meestal met sekels of sense afgemaai. Die
sekel het 'n kort handvatsel vir net een hand gehad en 'n mens kon met elke
swaai net 'n klompie are afsny. Die sens met sy lang handvatsel wat deur albei
hande gehanteer is, kon meer are op 'n slag bykom.
Meganiese maaiers het in die middel van die 1800's
hul verskyning gemaak toe Patrick Bell, 'n Skotse predikant, en Cyrus
McCormick, 'n Virginiese ingenieur, maaimasjiene ontwerp het. 'n Paar jaar
later het 'n ingenieur van Maine, Obed Hussey, 'n ewe doeltreffende meganiese
maaier gepatenteer.
Verskeie uitvindsels daarna het in 1836 tot die
eerste geslaagde stroper gelei. Ontwerp deur die Amerikaners Hiram Moore en John
Haskall, het hierdie masjien, wat letterlik met perdekrag gewerk het, die
gesaaides geoes, geskei en gerwe gebind wat reg was om in miedens gepak te
word.
Moore en Haskall se toestel was eintlik 'n
heruitvinding, want boere in die Romeinse Gallië (Frankryk) het 'n ruwe
weergawe van 'n stroper gebruik. Dit kon egter nie te geslaag gewees het nie,
want niemand anders het dit gebruik nie.
• IN DIE ou
dae het mense meel gemaal deur graan tussen twee plat of skottelvormige klippe
fyn te maak. Later het hulle graan met stampers en vysels gemaal. Die
uitvinding van die watermeul in die jare 100 vC en die windmeul in die 600's nC
het omwentelinge in die maak van meel teweeggebring.
Graan is tussen twee massiewe klipwiele fyngedruk wat
deur water of die wind aangedryf is. Watermeulens was dikwels ongewild by
boere, wat omgekrap was omdat hulle die meulenaars soveel moes betaal om hul
graan gemaal te kry. Honderde jare lank het party boere se vroue of knegte dit
dus bloot tuis gemaal.
Daarvoor is 'n handmeul gebruik, wat bestaan het uit
twee plat, ronde klippe waartussen die graan verpoeier is. Die boonste klip het
'n gat in die middel gehad waarin die graan gegooi is en 'n handvatsel waarmee
dit gedraai is.
• VANDAG se
enorme suiwelbedryf het sy bestaan te danke aan 'n aantal uitvinders van die
laat negentiende eeue wat die melkmasjien ontwikkel het. Die masjien het in die
twintigste eeu algaande melkery met die hand begin vervang en die werkkoste
gevolglik baie besnoei.
'n Vroeë melkmasjien is in 1862 deur 'n Amerikaner,
L. Covin, ontwerp. 'n Lugleegte is deur pomping geskep en die melk uitgesuig.
Die aanhoudende suigery het egter die koeie seergemaak. Moderne melkmasjiene is
só ontwerp dat hulle om die beurt suig en dan vir 'n rukkie weer ophou, nes
kalwers maak.
__________________________________________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik
hier
__________________________________________________________________________________________
Ons
Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan