____________________________________________________________
Slibberig, glibberig, vraatsugtig en traag... die
woord 'slak' is al genoeg om enige tuinier te vertoorn. En die slak se
skulplose neef, die naakslak, is ewe onwelkom in ons tuine. Waar jy kom, word
die slakke onder voete vertrap. Maar kyk goed na hierdie sogenaamde
'verpestings' op die plante: hul vernuftig gevormde skulpe, hul sonderlike
ogies vooraan hul voelhorings, die verstommende manier waarop hulle beweeg. Ook
húlle is deel van die wonderlike skepping. Lees verder, en stadig maar seker
sal jy ook met ander oë na die slak kyk...
____________________________________________________________
SKULPE by die waterkant, siersels in die
spierwit sand... Wie het nog nie langs die see geloop om die pragtige
kalkomhulsels van die oseaan se weekdiere op te tel en te bewonder nie?
Maar die nederige tuinslak is die stiefkind. Pleks
van bewonder te word, word hy versmaad. En met gifstowwe uitgeroei omdat hy
allerweë as pes en planteverwoester beskou word. Spore van slym laat hy na waar
hy ook al beweeg... en sy skulp is gewoonlik 'n bra doodse bruin of grys en sal
beslis geen prys vir skoonheid kan wen nie.
Dog die tuinslak is, waar hy natuurlikerwys voorkom,
wel 'n deel van die groot natuurplan. Saam met die naakslak speel hy 'n
kardinale rol in die ekologiese kringloop. Hy verskaf kos vir tallose amfibieë,
reptiele, voëls, soogdiere en ander slakke en naakslakke, en plaas onmisbare
chemikalieë terug in omloop.
In hul natuurlike habitat word die slakke se getalle
deur hul vyande in bedwang gehou. Hul teenwoordigheid in vreemde omgewings,
waar hulle onberekenbare skade aan oeste kan aanrig, is egter die gevolg van
die inmenging van die mens.
Die verwenste wingerdslak van die Wes-Kaap is
byvoorbeeld 'n immigrant uit Europa. En dan is daar die reuse Afrika-slak wat
'n vreeslike vernieler van peulpante en sitrusbome is. Omdat hy so groot is --
sowat 15 cm lank -- moet hy baie vreet. Hy teel ook ontsettend vinnig aan. Net
een slak kan tot vierhonderd eiers op 'n slag lê -- verskeie kere in 'n jaar.
Hy het nou, weens die mens se bedrywighede, na Madagaskar, Indië, die
Filippyne, Taiwan en Hawaii versprei.
Daar is wel 'n paar landslakke, veral die boomslakke
van die trope, wat mooi gekleurde en dikwels glansende skulpe het wat net so
pragtig is as sommige van die gesogte seeskulpe.
• DIE
opvallendste kenmerke van 'n tipiese tuinslak is die spiraalskulp en gespierde voet.
Binne-in die skulp is die viserale boggel, wat baie
van die organe bevat. Die liggaam begin by die vlesige kop, met sy twee paar
intrekbare voelhorings. Die langste paar bevat gewoonlik die oë.
Onder die voelhorings is die mond, met daarbinne 'n vyl-agtige
tong, die radula, wat plantmateriaal opskeur. Die groot gespierde voet
word gebruik om te beweeg. Die voet kan uit die skulp reik en weer daarin
terugtrek. Daar is 'n klier voor aan die bopunt van die voet, net onderkant die
mond, wat 'n gladmakende slym afskei.
By die meeste naakslakke bestaan die skulp uit 'n paar korreltjies of 'n dun plaat wat onder die mantel versteek is. Maar by slakke is die skulp 'n indrukwekkende kalkagtige struktuur wat die spysverteringstelsel, hart, niere en voortplantingsorgane huisves.
Die meeste slakke het 'n harde, dekselagtige
struktuur, die operkulum genoem, wat hulle kan gebruik om hulself
binne-in die skulp te verseël.
Binne-in die skulp is sekere vlesige weefsel wat die mantel
genoem word. Spesiale kliere in die mantel vervaardig die stof wat die skulp
word. Die mantelruimte word vir gaswisseling gebruik. Alle landslakke haal met
longe asem.
Die slak het 'n oop bloedstelsel, wat beteken dat die
bloed die bloedvate verlaat op pad na die weefsels, wat direk in bloed gebaai
word.
• SLAKKE en
naakslakke behoort tot die belangrike phylum Mollusca. Dit is die
naasgrootste phylum in die diereryk (die Arthropoda, wat insekte en
spinnekoppe bevat, is die grootste) en omvat 'n stuk of 80 000 lewende spesies.
Molluske of weekdiere is ekonomies van groot belang.
Seemolluske, soos mossels en oesters, is gunstelinge by die fynproewers van
seekos. En, ofskoon sekere mense nog bra neusoptrekkerig daarvoor is, word
landslakke ook op baie spyskaarte gevind.
Die skulpe van molluske word gebruik om talle nuttige
dinge te maak, van asbakkies tot juwele. In die ou tyd was dit selfs 'n
betaalmiddel. En die pêrels uit die pêreloesters is waarskynlik die
waardevolste weekdierproduk.
Ten slotte vorm molluske 'n belangrike skakel in die voedselkettings op land en in die water. Sonder hulle sou baie diere ander soorte kos moes vind.
Daar is ses klasse molluske. Die bekendste is
waarskynlik die Gastropoda, of buikpotiges, wat slakke en naakslakke
insluit. Die ander vyf klasse sluit weer in bekende seediere soos mossels,
pylinkvisse, tjokka en seekatte, maar ook minder bekendes.
Van die Gastropoda (uit die Grieks gaster vir
buik en podos vir voet) is daar meer as 35 000 spesies. Die lang voet
waarop hierdie diere gly, is inderdaad 'n onderskeidende kenmerk. Alle
landmolluske behoort tot hierdie klas, asook talle weekdiere van die water.
• DIE
buikpotiges van die land word in die meeste natuurstreke gevind, hoewel hulle in
die droë gebiede skaars is. Hul vermoë om hulle in die mikroklimate van hul
skulpe te verseël, het sekere spesies in staat gestel om hulle in
onwaarskynlike hougebiede te vestig.
Die woestynslak Helix desertorum woon
byvoorbeeld naby oases in die Sahara. Slakke is ook al op die besneeude pieke
van die Himalaja gevind.
Die meeste van die buikpotiges van die land word in
klam, vogtige, beskutte gebiede aangetref waar daar volop humus is. Hulle maak
hulle tuis in gras, boomstompe, onder klippe, op moerasagtige plekke, mos,
sandduine en in woud-afval. Party woon in ondergrondse holtes.
Hul verspreiding hang af van die beskikbaarheid van
kalsium en geskikte humus of ander kos, asook van 'n geskikte vogtigheid.
• VIR baie
mense is die slak die toonbeeld van stadigheid, altyd aan't voortskuifel met
die spreekwoordelike slakkegang en nie gebore in staat om haastig te word nie.
Baie mense reken hy is so traag omdat hy sy huis op
sy rug moet dra. Maar die skulp het niks te doen met die slak se gebrek aan
spoed nie. Trouens, die naakslakke het geen skulpe nie, maar is net sulke
harmansdruppe.
Die langsame beweging word deur die struktuur van die
voet bepaal. Dit lyk of die slak met sy lyf kruip, maar hy beweeg eintlik op sy
voet. Spiere binne-in die voet beweeg met 'n golfbeweging en stu die liggaam
vorentoe.
Huis, paleis...
• 'N SLAK se
skulp moet sy trots en vreugde wees. Die skulp bestaan gewoonlik uit drie lae
-- 'n buite-, middel- en binnelaag -- waarvan elk 'n sekere vorm van kalsiumkarbonaat
bevat.
By sekere buikpotiges ontbreek die buitedeel, en by
vele ouer skulpe het dit gewoonlik weggeslyt.
Die kalsiumkarbonaat van die binneste lae word deur
die mantel afgeskei. Die kleure kom meestal van pigmente wat terselfdertyd
neergelê word.
Die meeste buikpotiges het 'n enkele,
ongekompartementeerde skulp, hoewel sommige -- die naakslakke -- ná die
larwestadium geen skulp het nie. Daar is ook 'n paar slakke met 'n tweeledige
skulp.
In Maleia en Borneo is 'n groep slakkies waarvan die skulp
so klein is -- omtrent so groot soos 'n speld se kop -- dat dit nie die hele
liggaam kan herberg nie.
Die ouderdom van 'n slak kan geraam word deur na die
getal windinge in sy skulp te kyk: elke seisoen kom 'n paar by. 'n Slak met agt
kolke kan sowat twee jaar oud wees.
• DAAR is 'n
groot groep varswaterslakke in die damme, waterpoele, strome en riviere van die
tropiese en gematigde streke. Soos die landslakke haal die meeste van hulle met
longe asem. Hulle moet van tyd tot tyd bo die water uitkom om die lug te kry
wat hulle nodig het. Dan hoef hulle nie weer voor verskeie ure te kom asem skep
nie.
Baie varswaterslakke kan hulself swaarder of ligter
maak deur lug onder hul skulpe in te neem of vry te laat. Daar is egter 'n paar
varswaterslakke wat nie met longe asemhaal nie. Hulle het kieue soos die
seeslakke.
____________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Huisgenoot se Wonderlike
Wêreld op CD, 2004