___________________________________________________________________
-- die
veelbewoë stukkie land in die waai van die baai
Vir baie Suid-Afrikaners het
hy die simbool geword van die triomf van die menslike gees oor enorme lyding en
ontberings. Maar presies waar is Robbeneiland en hoe lyk sy geskiedenis?
___________________________________________________________________
DIE veelbewoë Robbeneiland, wat so 'n kardinale rol gespeel het in die
swart bevrydingstryd in Suid-Afrika, is 'n eilandjie in Tafelbaai. Dit lê sowat
8 kilometer van Kaapstad en is net sowat 3,5 km lank en 2 km breed. Die naam is
afgelei van die talle robbe (robben in Nederlands) wat in vervloeë dae
daar voorgekom het.
Maar sy geskiedenis strek veel verder terug as die
Nederlandse era. Geologies was Robbeneiland in die gryse verlede ’n deel van
die Afrika-vasteland. Mense het baie duisende jare gelede reeds daar gewoon,
toe die seekanaal tussen die eiland en die Kaap nog nie bestaan het nie. ’n
Mens kan jou indink hoe die antieke Afrika-bewoners droogvoets van Tafelberg na
Robbeneiland sou kon geloop het.
Die Nederlanders was ook nie die
eerste Europeërs op die eiland nie. Portugese het hoeka reeds daar aangedoen
voordat die Engelse admiraal Raymond dit in 1591 besoek het. Eers daarna,
in 1601, het die Nederlandse seevaarder Joris van Spilbergen gevolg. Dit was etlike dekades voordat Jan van
Riebeeck in 1652 in die Kaap voet aan wal gesit het.
Met die koms van die Europese
setlaars is gepoog om 'n rob- en visbedryf op Robbeneiland te ontwikkel. Omdat
die eiland so afgesonderd is, is dit egter gebruik as 'n plek waarheen
ongewenste mense verban kon word -- mense met ongeneeslike siekes, soos melaatses en
kranksinniges (van 1846 tot 1931), maar ook die Khoikhoi-leier Herry so vroeg
as 1658 weens beweerde veediefstal.
Van Riebeeck het selfs sy veekuddes
na die eiland "verban" om hulle teen diefstal te vrywaar. Die kuddes
het mooi op die eiland aangeteel totdat 'n veesiekte uitgebreek het.
'n Latere politieke gevangene op
Robbeneiland was die Xhosa-leier
en -profeet Makana. Sy verhaal is
interessant, des te meer omdat dit nie meer so bekend is nie.
Makana is teen die einde van die
1700's gebore en was van betreklik lae stand, maar deur sy persoonlikheid en sy
leerstellings (hy was nie amptelik 'n Christen nie, dog het die bestaan van God
erken) het hy dit reggekry om groot gesag oor die Xhosas uit te oefen. Die
blankes het hom Links genoem, omdat hy linkshandig was.
Hy het in 1819 gehelp om die aanval
op Grahamstad aan te voer. Nadat hy verslaan is, het hy hom aan landdros (later
sir Andries) Stockenstroom oorgegee en is hy vir internering na Robbeneiland
gestuur. In 1820 het hy probeer ontsnap, maar in die see verdrink.
Sy invloed, word vertel, was so
sterk dat die Xhosas meer as vyftig jaar ná sy verdrinking geweier het om te glo
dat hy werklik dood was.
Robbeneiland het later 'n
sleutelposisie beklee in die verdediging van Kaapstad en groot installasies is
in die Tweede Wêreldoorlog daar gevestig. Weens sy slegte rekord vir strandings
is 'n ligtoring op die eiland opgerig.
Ná die oorlog het die eiland as 'n
opleidingsentrum vir die Suid-Afrikaanse Vloot gedien. 'n Gereelde bootdiens is
tussen Kaapstad en Robbeneiland ingestel, en besoekers kon permitte kry om die
eiland te besigtig.
Maar in 1961 is besluit om die
eiland onder die jurisdiksie van die Departement van Gevangenisse te plaas. Die
eiland was daarna dekades lank nie meer vir die publiek toeganklik nie en het
'n beskermde seegrens van sowat 1,5 km gehad.
Dit is hierdie plek van afsondering
waarheen oud-president Nelson Mandela in die jare sestig saam met andere verban
sou word.
Maar hoe het hierdie verbanning
eintlik gebeur?
In Junie en Julie 1963 is sekere
toerusting gevind in Rivonia, die deftige noordelike voorstad van Johannesburg.
Die toerusting was bestem om in 'n burgeroorlog in Suid-Afrika gebruik te
word. In wat as die Rivonia-verhoor bekend sou staan, is tien mans aangekla.
Daar was drie blankes -- Denis Goldberg, Lionel Bernstein en James
Kantor -- en een Indiër, Ahmed Mohamed
Kathrada. Die ses swartmense was Nelson Mandela, Walter Sisulu, Govan Mbeki,
Raymond Mhlaba, Elias Molsoaledi en Andrew Mhlangeni. Die saak is deur regter
Quartus de Wet verhoor.
Altesaam 173 getuies is deur die staat geroep en ses van die beskuldigdes het onder eed getuienis afgelê. Mandela, Sisulu, Goldberg, Mbeki, Molsoaledi en Mhlangeni het skuld erken. Mandela is in Junie 1964 lewenslange gevangenisstraf opgelê. Die ander, buiten Kantor wat ontslaan is, het ligter vonnisse gekry.
Tot sover die Rivonia-verhoor. Mnr. Mandela en andere
se verblyf op Robbeneiland, waar
hy self klippe moes kap in 'n kalkmyn, sal in die geskiedenisboeke aangeteken
staan as ’n tragedie in die Suid-Afrikaanse geskiedenis, uit watter hoek ’n
mens ook al daarna kyk. Mnr. Mandela is eers in 1982 van Robbeneiland na die
Pollsmoor-gevangenis oorgeplaas en in 1990 vrygelaat.
Mnr. Mandela ly blykbaar steeds aan
die uitwerking wat die wit kalksteen op sy visie gehad het en word vandag nog
deur flitsende kameraligte verblind.
Vir die teenstanders van apartheid het
Robbeneiland die simbool geword van die triomf van die menslike gees oor enorme
lyding en ontberings. In die buiteland was daar ook groot meelewing met die
eiland se politieke gevangenes.
Mnr. Govan Mbeki, vader van pres. Thabo Mbeki, is in 1977,
terwyl hy nog op Robbeneiland was, met ’n eredoktorsgraad in die sosiale
wetenskappe vereer. Dit is deur die Universiteit van Amsterdam aan hom toegeken
vir sy boek The Peasants’ Revolt, wat reeds in 1964 in Engeland uitgegee
maar in Suid-Afrika verbied is.
Sedert 1997 is
Robbeneiland met sy gevangenis ’n museum. Die eiland is nie langer vir die
publiek gesluit nie, en bote vol besoekers vaar gereeld soontoe vanuit die
Waterfront in Kaapstad. Opvoedkundige programme vir skole, maar ook
volwassenes, word deur die museum aangebied, terwyl navorsing oor die eiland
voortgesit word.
Baie is ook reeds
gedoen om die wildlewe van toeka se dae te herstel, met baie pikkewyne en nog
wat, en die noordelike dele is tot ’n voëlreservaat verklaar.
En die klippe wat uit Robbeneiland se steengroewe gebreek
is, pryk steeds in ’n gebou soos die ou Kasteel in die Kaap. Op die eiland het
gevangenes in vervloeë dae ook skulpe op die strande versamel en gebrand om
kalk aan die nedersetting op die vasteland te verskaf.
Maar dié is sommer ’n nietigheid. Robbeneiland se eintlike
bydrae tot die Suid-Afrikaanse geskiedenis is veel groter as wat jy sou verwag
van ’n rotsagtige lappie grond in die waai van die baai in die winderige Kaap.
___________________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
___________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD,
2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan