____________________________________________________________________
Daardie
vlooi
in jou
kooi...
Daar is talle verskillende soorte vlooie -- elk met
dié of daardie spesifieke voorkeur. Ons kry mensvlooie, hondvlooie, katvlooie,
rotvlooie, konynvlooie en nog 'n duisternis ander tipes. Hulle krioel ook op
voëls, selfs op pikkewyne, maar nie op see-soogdiere soos walvisse en dolfyne
nie. En, vreemd genoeg, ook glad nie op skape nie…
____________________________________________________________________
DAAR was 'n tyd toe hulle mense verskriklik
gebyt het. Trouens, in die Middeleeue, word vertel, was vlooie so 'n
pestilensie dat die hoëlui vlooiboordjies om hul nekke gedra het sodat die
lastige bloedsuiertjies daarop moes versamel. Die vlooiboordjies was gemaak van
dierepelse of vere.
En elke nou en dan sou die deftiges hul diensknegte
gevra het om die boordjies te vat en die vlooie buite gaan afskud.
Dit was glo die oorsprong van die versierende pels,
wat vandag nog deur vroue om die skouers gedra word...
Vlooie is nie net irriterend nie, maar dra ook
siektes soos die gevreesde builepes oor. Dit was eweneens in die Middeleeue dat
miljoene mense in Europa en die Ooste aan hierdie sogenaamde ''Swart Dood''
beswyk het.
In die moderne samelewing is vlooie -- dankie tog --
darem nie meer so 'n faktor nie. Dis nou buiten die klompie verdwaaldes wat van
ons honde en katte afspring en, by gebrek aan hul gunsteling-bloed, 'n mens sal
bydam.
Want daar is natuurlik talle verskillende soorte
vlooie, elk met dié of daardie spesifieke voorkeur. Só kry ons dan mensvlooie,
hondvlooie, katvlooie, rotvlooie, konynvlooie en nog 'n duisternis ander tipes.
Hulle krioel ook op voëls, selfs op pikkewyne, maar nie op see-soogdiere soos
walvisse en dolfyne en, vreemd genoeg, ook glad nie op skape nie. Ons kan tereg
wonder wat daar dan aan skape se wolvagte kan wees wat dié insekte so met
weersin vervul.
'n Mens sou ook wel kan dink dat 'n rotvlooi altyd op
'n rot leef, 'n katvlooi op 'n kat en 'n hondvlooi op 'n hond. Maar dit gebeur
nie altyd so nie. Die meeste vlooie kan hul gewone draers verlaat en desnoods
van die bloed van ander soorte diere lewe. Mensvlooie kan byvoorbeeld goed
regkom op varke en konynvlooie selfs op wolwe.
Een uitsondering is die vlooi van 'n swaeltjie wat geen
ander dier, ook nie 'n mens, se bloed kan veel nie. In 'n wetenskaplike
eksperiment is 'n uitgehongerde swaeltjie-vlooi op 'n mens se arm geplaas. Hy
het gretig begin suig, maar byna onmiddellik weer opgehou. Die vlooi kon nie
mensbloed drink nie.
Maar hoe weet 'n vlooi dan op watter soort gasheer hy
hom bevind? In sy sensitiewe toerusting, wat hom dadelik die geringste
verskille in geluid, lig, reuk, trillings, warmte, lugstrome en ander onbekende
faktore laat bespeur, het die insek in der waarheid 'n uitstekende gids. Boonop
onderskei hy tussen die chemiese komponente van verskillende soorte asems.
En sodra hy besluit het om sy bloedlus op, sê maar,
jou kuit te bevredig, staan hy ferm deur met sy kloue vas te skop en stel hy sy
dun, naaldagtige stiletdril in aksie.
Hierdie suigmond het aan sy buitekant klein na agter
gerigte tandjies, waarmee die vlooi die oppervlak van jou vel onseremonieel
stukkend draai. Daarna lig hy sy agterlyf op en dryf hy sy skerp stilette in
die wond in totdat dit 'n klein bloedvaatjie bereik. Die saagtand-suigmond word
op en af gewikkel sodat die tandjies die opening wyd genoeg kan maak.
Vervolgens spuit hy in die wond 'n bietjie speeksel,
wat 'n stof bevat wat verhinder dat jou bloed stol. Dis juis hierdie speeksel
wat die wond so laat jeuk en brand, dikwels ongelukkig eers nadat die vlooi hom
trommeldik gefuif het.
Die bloed word 'n hele ruk lank rustig in 'n
kanaaltjie in sy suigmond opgesuig voordat die ongewenste kalant in salige
voldaanheid na 'n veilige kombers, mat of private hoekie verkas -- en jy begin
om jouself te krap soos 'n bobbejaan met die jolliejeuk!
• OMDAT die
vlooi die grootste deel van sy aktiewe lewe al kruipende deur woude van
mensehare, dierpels of voëlvere moet deurbring, is sy gesegmenteerde liggaam
ter wille van beweeglikheid heelwat hoër as wat dit breed is -- so asof hy van
weerskante platgedruk is.
En praat van atleties! Met sy spronge sou die vlooi
enige wêreldrekord in hoog- en verspring aan skerwe laat spat het as hy so
groot soos 'n mens was. Daar is selfs al bereken dat hy dan met dieselfde
springvaardigheid meer as 150 meter ver en 90 meter hoog sou gespring het.
Maar hoe spring 'n vlooi? Dis alles danksy 'n
rubberagtige balletjie in die heupgewrig van die agterpote. Die vlooi gebruik
groot spiere om die balletjie op te wen. 'n Snellerspier word getrek en -- zip!
-- die opgegaarde energie word deur die pote uitgewip.
Só 'n sprong sou werklik gevaarlik kon wees. Die
stuwing wat ondervind word, is immers honderd keer die swaartekrag van die
aarde, meer as in 'n vuurpyl op pad maan toe. Gelukkig vir die vlooi werk sy
buitenste dop soos 'n drukpak.
Vlooie ondergaan 'n volledige metamorfose. Die
roomwit eiertjies word in stowwerige plekke gelê en broei ná drie tot tien dae
uit. Die wurmagtige, blinde larwes het bytende monddele, maar byt, dit doen
hulle nooit nie.
In hul skynbaar troostelose bestaan ploeter die
larwes oogloos rond en vreet enige afval-materiaal van plante of diere, soos
droë stukkies vel, rofies of droë bloed in die neste of woonplekke van hul
gashere. As hulle gesteur word, rol hulle hulle op in 'n spiraal.
Nadat 'n larwe twee keer vervel het, is hy volgroei
en kwyl hy vir homself 'n syagtige draad. Hy buig hom in 'n U-vorm, spin 'n
sykokon rondom hom en bly in sy omhulsel vir sy papiestadium.
Maar sy uiteindelike ontsnapping uit die kokon kan
nog 'n hele ruk in die toekoms lê. Die natuur sorg naamlik dat hy nie uitkom
voordat daar 'n goeie kans is dat 'n lewende gasheer in die nabyheid is nie.
Die vlooi het 'n ingeboude meganisme wat hom aan die slaap hou totdat trillings
hom tot aksie laat oorgang.
Vibrasies soos voetstappe of harde geluide laat hom
uit sy kokon kruip. As 'n met vlooie besmette huis lank leeg gestaan het,
prikkel die gewerskaf van nuwe intrekkers die vlooie om te voorskyn te kom en
die nuwe gashere te ''verwelkom''.
Vlooie kan tot vier maande sonder kos (bloed) bly,
maar die wyfie moet eers bloed suig voordat sy eiers kan lê. Hulle kan tot
agttien maande lank leef.
Ondanks vlooie se slegte reputasie -- wat hulle
natuurlik verdien -- het mense ook al pret met hulle gehad. Vlooisirkusse het
vroeër mense verstom wat kom kyk het hoe vlooie allerhande toertjies doen soos
om met swaardjies te veg, te dans en karretjies te trek.
Dit was natuurlik alles 'n illusie. Vlooimeesters het
bloot klein draad-harnassies om hul lyfies vasgemaak en hul wanhopige pogings
om te ontsnap gebruik om die indruk te wek dat hulle slim truuks verrig.
Hoeveel vlooisirkusse daar nog oor is, indien enige,
is 'n ope vraag. Maar vir mense wat 'n studie van vlooie maak, is hul
natuurlike leefwyse baie interessanter as enige van die kammakastige
slimmigheidjiies wat hulle in 'n piepklein sirkus-arena kan uithaal.
__________________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
__________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD,
2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan