___________________________________________________________

 

Die mens en sy liggaam (7)

 

Menslike liggaam:

die dood

 

In baie boeke of artikelreekse oor die menslike liggaam word die laaste hoofstuk weggelaat: die einde van daardie liggaam. Tog is die kennis daarvan belangrik: oor presies wat gebeur wanneer die liggaam sterf en hoe verskillende soorte volkere die dood ervaar. En dis 'n onderwerp wat ons nie hoef te ontstel nie. Die dood... dis immers ook 'n integrerende deel van die lewe. Ons weet mos dis nie vir ons die slot nie, maar die onafwendbare oorgang na 'n oneindig ryker belewenis...

___________________________________________________________

 

DIS die jaar 1308. John Duns Scotus, die befaamde Skotse teoloog en filosoof, word wakker. Rondom hom is alles pikswart. Hy bewe van die koue. Waar is ek? wonder hy.

 

Eina! Hy probeer regop sit, maar stamp sy kop teen iets hards. Onseker voel-voel hy om hom rond. Hy is binne-in die een of ander soort kis. Kan dit 'n doodkis wees? Met al sy krag beur hy teen die deksel. Eers beweeg dit nie, maar dan gee dit mee, gly af en land met 'n dowwe slag op die vloer.

 

Duns Scotus klim uit. Hoewel die kamer donker is, kan hy agterkom dat hy in die een of ander soort grafkelder is. Dit ruik na ou-ou grond, na ontbinding. Hy skuifel na die muur toe en begin rondtas na die deur. Hy kry dit en probeer dit oopmaak.

 

Hy trek aan die handvatsel. Niks gebeur nie. Hy hamer op die hout. Steeds niks. Hy ruk en slaan en skreeu en skop en krap. Niks.

 

'n Paar dae later word die kelder oopgemaak. John Duns Scotus word op die klam vloer aangetref, sy hande verskeur soos hy die deur probeer afbreek het. Hy is per abuis lewend begrawe.

 

   WAT is die dood? Vanselfsprekend: die einde van die lewe. Elke lewende organisme gaan dood. Alle dele van die liggaam sterf egter nie terselfdertyd af nie. Die breinselle gaan byvoorbeeld dood vier minute nadat die hart ophou klop het. Hare en naels groei partykeer steeds ure nadat die dood ingetree het.

 

Volgens die konvensionele be­grip sou die dood intree wanneer iemand ophou asemhaal en sy hartklop verstil. Maar nadat masjiene ontwerp is wat die asemhaling en hart aan die gang kan onthou, het 'n nuwe konsep ont­wikkel: die sogenaamde "breindood".

 

Volgens dié begrip kan iemand slegs dood verklaar word wanneer die breinstam -- dié deel van die brein wat funksies soos die hart­klop en asemhaling beheer -- ophou funksioneer het.

 

   ONS insig in die fisiologie (die leer van die natuurlike lewensverskynsels) maak dit vandag vir ons makliker as in die verlede om vas te stel of iemand dood is.

 

Die verskriklike verhaal van John Duns Scotus was hoegenaamd nie uitsonderlik nie. Geskiedkundiges reken dat talle ongelukkiges dieselfde lot te beurt geval het.

 

Mense was doodbang dat hulle lewend begrawe sou word, en die geliefdes van 'n oorledene het dikwels heelnag by die lyk gewaak om te kyk of daar nie dalk tekens van lewe was nie.

 

In die Münchense Waaklykhuis, wat laat in die agttiende eeu tot stand gekom het, is die lyke 72 uur lank in 'n sittende posisie gestut. Aan hul vingerpunte is klokkies aangebring wat sou lui as die liggaam sou beweeg.

 

Wat tydens sterfte gebeur

   IN vandag se ontwikkelde wêreld gaan die meeste mense in hospitale en ander inrigtings dood. Partykeer is daar meer mediese apparate om hulle as wat daar familielede is. Ons sien duisende kamma-sterftes in rolprente en op die televisie, maar baie van ons sal in ons hele lewe nooit 'n ware sterfte aanskou nie. As dit so is, is dit straks tot ons nadeel. Die Engelse skrywer Somerset Maugham het geskryf: ''Om te sien hoe ander daardie finale reis onderneem het, is die enigste hulp wat ons het wanneer ons die reis self aanpak.''

Deesdae sien ons nie veel van daardie finaliteit nie en talle het ongelukkig die godsdienstige ankers verloor waarop vorige geslagte so uitmuntend kon steun. Meer as ooit tevore is die dood vir baie mense die groot onbekende.

As die dood skielik kom, kan 'n blakend gesonde liggaam binne enkele oomblikke in 'n toestand beland waarin hy nie meer kan aanhou lewe nie. Die meeste eindes kom egter stadig met 'n geleidelike ineenstorting van die liggaamstelsels.

As die dood naby is, raak die asemhaling onreëlmatig, met vinnige, diep asemtogte gevolg deur baie stadiges. Dit word deur reseptore naby die hart en in die harsingstam veroorsaak, wat traag op veranderings in die suurstof en koolstofdioksied in die bloed reageer.

Die asemhaling kan raserig wees omdat die persoon te swak is om te hoes en die slym uit die keel en lugweë te kry. Hoë bloeddruk kan vog van die bloed deur kapillêre wande van die longe dwing, wat dan gekongesteer raak.

Die laaste paar asemtogte wanneer die dood intree, gaan dikwels gepaard met 'n rasperige geluid wat die doodsroggel genoem word. Dit word deur spasmas in die spiere van die stembande veroorsaak.

Af en toe sal 'n geweldige verstywing in die strottehoofspiere 'n skielike blafgeluid tot gevolg hê.

Onmiddellik voor die dood is daar dikwels 'n kort tydjie wat as die agonale fase bekend staan (uit die Griekse agon-, wat worsteling beteken). Die spiere kan weens suur in die bloed in spasmas begin ruk, en soms is daar 'n kort skudding of opwelling van die bors of skouers.

Asemtogte kan hewige snakke word. Die doodstryd is angswekkend vir mense wat dit aanskou, maar die sterwende is gewoonlik te siek om daarvan bewus te wees.

Wat ná die dood gebeur

 

   NÁ die dood vind daar baie veranderings in 'n liggaam plaas. Vir party mense is dit skrikwekkend om daaraan te dink, maar só 'n ontbinding is noodsaaklik, anders sou die wêreld vol kadawers gewees het.

 

Nadat die dood ingetree het, daal die temperatuur van 'n liggaam vinnig tot dié van die omgewing. Die spiere raak ontspanne en die bloed, wat nie meer sirkuleer nie, versamel in die laer dele van die liggaam. Dit veroorsaak 'n perserige kleur op die vel, wat dit gekneus laat lyk.

 

Ná sowat ses uur, wat kan wissel na gelang van die omstandighede, verstyf die spiere. Hierdie toestand, wat rigor mortis of lykverstywing genoem word, duur sowat dertig uur.

 

Rigor mortis kan dadelik intree indien die liggaam ten tyde van die dood onder spanning verkeer het. Dit het al dikwels gebeur dat mense wat hul eie lewe geneem het, dood gevind is met die selfmoordwapen nog ferm in hul hand geklem.

 

Daar is die gru-verhaal van 'n Britse offisier wat in die Krim-oorlog (1853-'56) onthoof is. Die lykverstywing het so vinnig ingetree dat sy koplose liggaam steeds op sy perd voortgestorm het, met sy swaard nog stewig in sy hand.

 

Miskien was dit die makabere inspirasie vir die ou Afrikaanse digter A.G. Visser toe hy sy bekende Die Ruiter van Skimmelperdpan geskryf het (oor 'n bom wat in die oorlog 'n vlugtende man op 'n perd "soos 'n swaadslag" onthoof het en wie se koplose spook toe daarna net nie rus kon kry nie):

 

Aan die saalboom krampagtig die hande verstyf,

   Met 'n laaste stuiptrekkende krag,

En die bene geklem soos 'n skroef om sy lyf,

   Op die perd sit die grusame vrag.

 

Ná 'n paar dae begin die liggaam vergaan. Die ontbinding is gouer in 'n warm, vogtige klimaat as in 'n koeler, droër wêreld. In yskoue toestande ontbind die liggaam nie.

 

Die eerste organismes wat 'n kadawer begin vreet, is mikrobes soos bakterieë en swamme, wat binne-in die spysverteringskanaal woon terwyl die persoon nog lewe. Namate hulle die liggaam verteer, word gasse opgewek wat die maag laat opswel en partykeer selfs laat oopbars.

 

Die stank van 'n ontbindende liggaam bogronds lok die wyfies van brommers en huisvlieë wat 'n plek soek om hul eiers te lê. Die maaiers (vlieglarwes) broei ná etlike ure uit en stel ensieme vry wat die liggaamweefsel afbreek om 'n sopperige vloeistof te vorm.

 

Die maaiers leef van die voedingryke "sop", word papies en kom uiteindelik as volwasse vlieë te voorskyn. Ander organismes wat na 'n ontblote kadawer aangelok word, is onder meer verskillende soorte motte en kewers.

 

Hantering van die dooies

 

   OOR die hele wêreld heen en van die vroegste tye af het verskillende volkere die stoflike oorskot van hul gestorwenes volgens hul eie tradisies en gelowe gehanteer.

 

Lyke is (en word vandag nog) meestal begrawe, veral deur Christene, Jode en Moslems. In ou Rome was daar die sogenaamde katakombes, ondergrondse begraafplase in die vorm van gange met openinge in die wande vir die gebeentes van gestorwenes.

 

Verassing of lykverbranding is nog 'n bekende manier om gestorwenes ter ruste te lê, veral by die Boeddhiste en Hindoes. Dié praktyk het ook in party Westerse lande toegeneem, hoewel daar steeds in sekere kringe sterk verset daarteen is.

 

Ander maniere waarop lyke by verskillende volkere ter ruste gelê word, is om hulle op bote die see in te neem of selfs in die veld vir die aasvoëls te los. Die Australiese inboorlinge het die gebruik gehad om hul dooies aan bome te laat hang. Sekere Tibetane dom­pel hul dooies in die water en party mense van die koue Noorde los hul lyke binne-in igloes.

 

Die bewoners van die Salomons-eilande plaas weer hul dooies op die riwwe vir die haaie om te vreet.

 

Wat ook al met die lyke gedoen word, is die dood gewoonlik 'n baie hartseer tyd vir die oorledene se familie en vriende.

 

Niks is ook so seker soos die dood nie. En tog is dit juis hierdie sekerheid wat tot blywende nalatenskappe in byvoorbeeld die kunste, musiek en die letterkunde gelei het.

 

Selfs die enorme vooruitgang wat op die ge­bied van die geneeskunde gemaak is, verteenwoordig 'n strewe na die onsterflike.

 

Kan jy glo?

 

   Teen die agtste eeu nC was soveel lyke al in die katakombes ingeprop dat die beendere van die dooies deur die kerkvloere en
-mure gesteek het.

   Party dokters glo dat die menslike liggaam eintlik in staat is om 150 jaar te kan lewe.

   Sekere Indonesiese stamme het een­maal die sopperige vloeistof van ontbin­dende kadawers met rys gemeng en geëet. Hulle het geglo dit gee hulle magiese kragte.

   Op sekere eilande in die Stille Oseaan word die skedels van die dooies as drinkbakke gebruik.

 

_______________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

_______________________________________________________

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan