___________________________________________________________

 

Simbiose (a): Mutualisme en kommensalisme

 

Verstommende vertellings van helpmekaar in die diereryk

 

Dierbare bondgenote

 

As twee hande mekaar was, lui die oud gesegde, word altwee skoon. Maar só 'n samewerking kry 'n mens ook in die diereryk -- tussen heeltemal ongelyksoortige skepsels...

 

   Klik hier vir Simbiose (b): Parasitisme.

   Kyk ook simbiose tussen diere en plante -- klik hier.

___________________________________________________________

 

OOR die Nylkrokodil en die krokodilvoël het die ou Griek hom kennelik verwon­der. Kyk dan net hoe pik die voël die bloedsuiers van die tandvleis van die reptiel af.

 

En die krokodil, wat in die water met die parasiete besmet geraak het, lê oopbek en laat die voël maar begaan. Trouens, hy is só dankbaar vir dié diens dat hy sy geveerde lakei nooit sal opvreet nie.

 

Praat van twee hande wat me­kaar was... dit gebeur ook in die dierewêreld, was die man se waar­neming. Die ou Griek van wie ons hier vertel,  was die historikus Herodotus, wat sowat 2500 jaar gelede gelewe en hierdie saambestaan van die krokodil en die Afrika-voël beskrywe het.

 

Maar mense wat sy ver­slag destyds gelees het, het hom nie geglo nie. Die idee dat diere mekaar só kan help, het darem net te vergesog geklink. Jare later is egter getoon dat krokodilvoëls inder­daad bloedsuiers tussen die tande van krokodille uitgaps -- en dat só 'n saamboerdery van verskillende diere hoegenaamd geen vreemde verskynsel is nie.

 

Waar twee diere saamleef tot die voordeel van een van hulle of van albei, word van simbiose ge­praat. Dit kom van die Griekse syn, wat saam beteken, en bios, wat met bestaan vertaal kan word. Daar is drie vorms van simbiose:

 

As altwee diere deur die verhou­ding bevoordeel word, staan dit bekend as mutualisme. Word slegs een bevoordeel en die ander party nie geraak nie, word dit kommensalisme genoem. Indien een party voordeel trek tot nadeel van die ander, is dit parasitisme.

 

In die eerste van ons reeks van twee dele oor simbiose, kyk ons na 'n paar voorbeelde van mutualis­me en kommensalisme. In die ander afdeling ondersoek ons parasitisme.  >> LINK >>

 

'n Nar wat nie grappies maak nie

 

   BAIE steekdiere van die see lewe op interessante maniere saam met ander diere, wat op hul beurt deur eersgenoemde se ste­kels beskerm word.

 

Die narvis van die koraalriwwe vertoef byvoorbeeld dikwels by die groot see-anemoon, waar hy tus­sen die wriemelende tentakels deurgly. Hy is immuun teen die anemoon se steke, terwyl ander visse gevang en opgevreet word., Hy waag dit selde ver van die ane­moon af, omdat dié hom beskerm teen roofdiere wat nie naby die stekels durf kom nie.

 

Die gasheer word weer bevoor­deel deurdat die narvisse prooi vir die anemoon aanlok. Die nar vreet ook soms die dooie weefsels en af­val van sy gasheer.

 

Een soort narvis gaan selfs 'n stap verder. Wanneer 'n roofvis die anemoon nader, spring die nar onder die tentakels uit en wys sy tande om die indringer te verjaag.

 

Ander diere wat die beskerming van steekdiere opsoek, sluit in die kleintjies van die kabeljou, skelvis en marsbanker, wat onder die sambrele van jellievisse wegkruip, en 'n klein blou en silwer gestreep­te vissie wat 'n groot deel van sy lewe tussen die stekelige tentakels van die bloublasie verwyl.

 

En daar is 'n soort kluisenaarkreef wat selfs 'n groot anemoon bo-op sy dop saamdra. Namate die kreef groei, moet hy 'n groter woonplek gaan soek. Wan­neer hy 'n nuwe skulp kry wat hom pas, hou hy die leë skulp met sy knypers vas, verwyder die ane­moon met sy ander pote en plaas dit op sy nuwe tuiste.

 

'n Kreef in die Indiese Oseaan het 'n anemoon op elke poot. As 'n roofdier hom pla, smyt hy 'n vuis vol stekende tentakels in sy gesig.

 

Skoonmaakdiens

 

   BAIE diere maak ander soorte diere skoon deur die parasiete te vreet wat op hulle woon.

 

In die see is daar, sover bekend, meer as veertig soorte visse en minstens ses soorte garnale wat só 'n skoonmaakdiens lewer. Sonvisse wat bo-op die water dryf, ont­bloot hul sye sodat seemeeue kan afduik om die visluise te verwyder.

 

Op koraalriwwe is daar -- glo dit -- selfs klein "diensstasietjies" waar visse kan inswem om deur sogenaamde lipvisse en garnale "versorg" te word.

 

Die lipvis, met 'n blou en wit ge­streepte "uniform", dans voor sy klant, wat sy kieudeksels oophou en sy bek in 'n posisie van aan­vaarding.

 

Dis dan 'n hele gewerskaf soos die lipvis stukkies dooie vel, swamme en visluise van sy klant afknaag en wonde skoonmaak -- reg in die bek inswem en weer deur die oop kieudeksels uitkom.

 

Baie visse besoek hierdie skoonmaakplekke gereeld. Hoe­wel die skoonmakers tot 300 klante in ses uur kan bedien, vorm die visse dikwels toue om hul beurt af te wag!

 

Op die Galapagoseilande is 'n kreef wat bosluise van die iguanas verwyder en 'n vink wat die reuse skilpaaie versorg.

 

Die vink bied sy dienste aan deur lewendig op en af voor die skilpad te wip, wat weer sy geneentheid om skoongemaak te word sal betoon deur sy nek uit te strek en sy dop op te lig.

 

Dan spring die vink aan die werk. Hy inspekteer die nek en bene vir onplesierige parasiete en verwyder dié wat hy kry. Intussen staan die skilpad doodstil.

 

Bosluis-besigheid

 

   DIESELFDE soort diens be­staan op die vasteland van Afrika, waar 'n aantal voëls "agen­te" gebruik om insekte op te jaag wat hulle dan vreet. Die bekende bosluisvoëls swerm gewoonlik om die pote van graasdiere soos beeste, bokke, buffels, seekoeie en olifante.

 

Namate die groot diere deur die gras beweeg, steur hulle die sprinkane wat opvlieg om weer 'n paar meter verder in die gras te verdwyn. Wanneer die insekte só versit, gryp die bosluisvoëls hulle.

 

Dis darem nie net die voëls wat by dié verhouding baat vind nie. Die voëls wei ook dikwels op die rûe van die weidiere om hul bosluise weg te pik.

 

Nog 'n Afrika-voël, die renostervoël, het selfs 'n hegter verbintenis met die graasdiere. Hy vreet niks anders as die bosluise, vlooie en maaiers wat hulle op sy vennote tuis gemaak het nie, en sy liggaam is volmaak toegerus vir sy soort lewe.

 

Sy snawel is plat sodat hy sy kop eenkant toe kan draai, diep in die hare van sy gasheer kan indring en die bosluis behoorlik kan beetkry. Sy kloue is besonder lank sodat hy stewig aan die gasheer kan vasklou, selfs wanneer dié vinnig beweeg. Sy stert is kort en styf en verleen steun wanneer hy die dier van die kant af beklouter.

 

Sonder hierdie diens sou graas­diere nooit ontslae geraak het van bosluise aan die ore of maaiers by die stert nie. Gevolglik laat die gashere die voëls toe om te loop waar hulle wil. Die renostervoël is so tuis op sy gasheer dat hy selfs paringsvertonings op sy lewende verhoog lewer.

 

Behalwe dat hulle bosluise verwy­der, waarsku die renostervoëls ook hul vennote wanneer gevaar dreig. Eers uiter hulle sagte waarskuwingskrete wat harder word na gelang die gevaar -- dikwels grootwildjagters -- nader kom.

 

Byevreters vreet ook die insekte wat deur graasdiere opgejaag word, maar doen niks in ruil vir die groot diere nie -- 'n voorbeeld van kommensalisme.

 

Rit op 'n tapyt

 

   SUID-AMERIKA se rare ai, of drievingerige luiaard, het nie net alge in sy pels nie, maar word ook dikwels deur 'n swetterjoel malende motte vergesel. Vroeër is gedink dat die motte die alge vreet, maar vandag weet ons dat hulle die ai se haarkleed as 'n be­wegende tapyt gebruik om van een broeigebied na 'n ander te verhuis.

 

Aangesien die ai blykbaar geen voordeel uit die verhouding trek nie, is dit 'n voorbeeld van kommensalisme.

 

Só is daar ook 'n dosyn soorte vis, die sogenaamde remoras, wat 'n suigskyf bo-op die kop het. Hul­le heg hulself met dié suier aan 'n haai of waterskilpad vas en word só rondgedra. In ruil vir dié vervoerdiens vreet hulle die parasiete wat hulle op die gasheer tuis gemaak het. As die gasheer 'n prooi­dier gevang het, maak die remora homself los en vreet die stukkies afvalvleis.

 

In die oerwoude van Costa Rica is weer 'n muisie wat 'n soort taxi vir kewers is. Met hul buitengewoon groot kake kleef die kewers aan die ore en nek van die knaagdiere wanneer dié snags deur die bosse skarrel.

 

Dit lyk of hierdie vennootskap muis sowel as kewer bevoordeel. Bedags verlaat die kewers die muis se pels en vreet die vlooie in sy neste om die muis gesonder te hou.

 

Boer se vriende

 

   MIERE sluit van die merkwaar­digste vennootskappe met an­der organismes in die diereryk. Die bekendste van alle miervennote is die plantluise, wat in troppe aangehou en deur die miere vir hul heuningdou "gemelk" word, kom­pleet nes suiwelboere en hul beeste. Die plantluise word in ruil deur die miere versorg.

 

Daar is die mooi voorbeeld van een soort Ameri­kaanse mier en 'n plantluis wat van mieliewortels leef. In die winter word die luiseiers in die mierneste bewaar.

 

Wanneer die eiers in die lente uitbroei, is die mieliewortels nog nie op die spyskaart nie en word die jong luisies deur die miere na die wortels van ander plante afgedra. Wanneer die mielies bekwaam is, dra die miere die plant­luise na die mieliewortels.

 

Daar is 'n meer ongewone ver­houding tussen die Australiese groenboommier en die ruspe van die blou  eikevlinder. Die miere vreet gewoonlik ruspers, maar maak 'n uitsondering met hierdie een, wat vanuit 'n tepel op sy rug 'n suikeragtige vloeistof afskei wat ook heuningdou genoem word, asook aminosure vanuit sy vel.

 

Toegewyd versorg die miere die rusper. Hulle maak 'n skuilte vir hom waar hy oornag. Hulle vergesel hom waar hy ook al gaan vreet en hardloop rasend om hom soos wafferse swaar gewapende vegters en verdryf sy vyande met mieresuur.

 

   Klik hier vir Simbiose (b): Parasitisme.

 

__________________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

__________________________________________________________________

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan