van die
insektewêreld
Wee die arme mens. Hordes insekte is agter sy bloed
aan. En asof dit nie genoeg is nie, dra hulle in dié proses ook nog die
dodelikste siektes aan hom oor…
___________________________________________________________________
en haar
bloedvete met
die mens
ZOEI-I-I-I. Zip. Die skrilste fyn
skreeutjie in die somernag-ure, skielik kortgeknip in jou oor. lewers sit 'n
muskiet en proe-proe aan jou vel om gou 'n aartjie oop te boor vir 'n druppel
van jou bloed.
Die "byt" voel jy dalk eers wanneer dit
lankal te laat is. Weg is die muskiet met haar buikvol. Hier lê jy met die
gejeuk.
Of, as dit 'n malaria-muskiet was, is jy miskien
besmet met 'n invalsmag van die parasiet Plasmodium falciparum, wat
binne twee weke die rooi bloedliggaampies m jou bloedstroom gaan aanval. Daar
gaan die parasiete vermeerder en twee tot drie dae later sal die selle oopbars.
'n Nuwe broeisel parasiete word dan vrygestel. Nuwe bloedselle word besmet. Jy
is dodelik siek met 'n hoë koors...
Malaria, geelkoors, knokkel-koors, harsingontsteking
-- en nog sowat tagtig virussiektes wat aan muskiete gewyt word -- het
waarskynlik al meer menselewens geëis as al die oorloë in die geskiedenis. Daar
is 'n stuk of 2500 soorte (waarvan 500 in Suidelike Afrika voorkom) van die
wêreld se dodelikste insek. 'n Aantal van hulle is die siektedraers.
Nie lank gelede nie is nog gesaghebbend gesê dat meer
mense steeds deesdae sterf weens siektes wat deur muskiete oorgedra is as weens
enige ander oorsaak.
Wat nie alom bekend is nie, is dat dit slegs die
wyfies is wat die lydende mens takel. Die mannetjies is deur die bank sedige
vrugtesap- en nektar-drinkers. Dan is daar darem ook party soorte muskietwyfies
wat nooit bloed soek nie. Die bloedsuiende tipes het egter die proteïen nodig
om eiers te produseer.
Die wyfiemuskiet se vlerkies het duisende skubvormige
hare op die agterrande en vlerk-are wat die kenmerkende zoei-geluid maak as sy
vlieg. Die mannetjie hoor haar gonsery met sy twee pluimvormige voelers. Só
vind hy haar in die donkerte om met haar te paar. In die maand of wat dat sy
leef, kan sy dan vier of vyf keer eiers lê, wat sy telkens bevrug met die
manlike saad wat sy in haar liggaam berg.
Dis baie interessant dat die verskillende
muskietspesies elk hul eie tyd het waarin hulle bedrywig is, en dan wel sowat
twee uit elke 24 uur. Dit is dus nie dieselfde soort wat jou vroegaand en dan
weer laat in die nag byt nie. Verskillende soorte byt selfs op verskillende
hoogtes bo die grond.
Voorts waag sommige muskiete dit nooit verder as 500
meter van hul geboorteplek nie, terwyl ander weer tot 30 kilometer in een nag
kan aflê agter 'n slukkie mensebloed aan. Nie almal is egter kieskeurig nie.
Sommige byt honde, beeste, hoenders, olifante, paddas, slange -- noem maar op
-- en die mens is dan maar 'n toevallige slagoffer.
Daardie wyfiemuskiet is al 'n lugvaartkundige wonder
genoem. Sy kan onderstebo, agteruit, selfs sywaarts vlieg -- en skielik versnel
of stadiger vlieg om 'n klappende hand te ontduik. Party soorte kan selfs in 'n
reënbui vir elke druppel koes en droog anderkant uitkom.
Wat dit is wat muskiete na die mens toe aantrek, was
nog altyd so iets van 'n raaisel. Temperatuur is een rede. Navorsing dui daarop
dat 'n muskiet wisselings van tot 0,05 grade C in die lugstrome om die mens kan
aanvoel.
Hoewel muskiete nie in die donker kan sien nie, het
hulle baie gevoelige sensors. Hiermee vang hulle jou reuk op aan die
koolsuurgas wat jy uitasem en die melksuur aan jou vel. En as jy vir hulle
lekkerder ruik as iemand anders, is JY die een wat môre rooi gebyt is.
Die "byt" is eintlik 'n steek, en die
muskiet doen dit met haar steekbuis -- 'n lang snoet waarin klein messies is
waarmee sy 'n gaatjie maak, en twee buisies. Sy steek die snoet net 'n
millimeter of wat onder jou vel in een van jou haar-aartjies in. Dan begin sy
die bloed uitsuig.
Maar eers spuit sy speeksel in die een buisie af wat
'n teen-stolmiddel bevat sodat die bloed nie op pad na haar maag stol nie. Dit
is hierdie speeksel wat jou agterna laat jeuk.
Die muskiet drink haar binne 'n minuut trommeldik
voordat sy wegvlieg om êrens eiers te gaan lê.
Ons het die aanvallende wyfie gehoor, maar nie gevoel
nie, want haar vlytige vlerkies klap 200 tot 600 keer per sekonde, terwyl sy
maar 'n piepklein brokkie van 'n gram weeg. Wanneer sy nou met haar vrag bloed
wegvlieg -- dikwels meer as vyf milligram en twee tot drie keer swaarder as sy
self -- het sy genoeg voeding om 75 tot 500 eiers voort te bring, na gelang van
die spesie.
Dis die begin van 'n volgende geslag van hongerige
muskiete. En baie meer venynige klein bloedsuiers. Wee die mens...
• • • •
Die
blindevlieg -- wat eintlik
uitstekend
kan sien
DIE blindevlieg blind? Nooit gesien nie.
Onder 'n mikroskoop sal jy sy yslike oë kan sien wat 'n groot deel van sy kop
uitmaak. Blindevlieë kan trouens baie goed sien om daardie byte te byt wat 'n mens
in byvoorbeeld vleiagtige gebiede so lelik les kan laat opsê.
Soos by muskiete is dit ook net die wyfies wat bloed
suig, terwyl die mannetjies doodtevrede met 'n vegetariese nektar-dieet is.
Anders as muskiete boor hulle egter nie so heel sagkens in jou vel dat jy dit
eers agterna voel nie, maar word 'n gaatjie soos met 'n skêr deur die kragtige
kake daarin geknip.
Want as die blindevlieg jou byt, loop die bloed
letterlik. Die bloed word deur die insek se lang, plat en hol bolip opgesuig.
In die boek Ons Eie Insekte deur E. Holm en W.M. de
Villiers (Tafelberg-Uitgewers) word van hierdie "vampier" onder die
insekte vertel dat dertig wyfies van een sekere soort na berekening op een dag
100 cc bloed uit 'n perd kan suig.
Blindevlieë het twee groot vlerke waarmee hulle baie
vinnig kan vlieg, na bewering selfs vinniger as wat die vinnigste perd kan
hardloop. By die groot soorte wat tot 30 mm lank kan wees, is bereken dat byna
twee liter lug per sekonde deur die vlerke beweeg terwyl hulle vlieg!
• • • •
Die
weeluis -- so
'n lae
luis!
PARTY mense noem horn 'n weeluis en ander
'n wandsluis, maar die Engelse "bed bug" is miskien die beskrywendste
benaming vir hierdie bloedsuier wat bedags in donker skeurtjies en sulke
plekkies wegkruip en net snags uitkom -- pure Dracula.
Want die sindelikste mense -- en partykeer dié wie se hoenderhokke naby die huis is -- het al soggens wakker geword en 'n paar sulke kalante in die bed gekry nadat hulle hulle in die nag doodgelê het!
Die weeluis (orde Hemiptera) is nie 'n ware
luis (orde Phthiraptera) nie, want hy leef nie soos laasgenoemde pal op
sy gashere nie, maar kuier net snags 'n rukkie by die een of ander warmbloedige
skepsel vir sy sopie. Eintlik is hy bloot 'n plat, vlerklose stinkbesie, en
soos ander stinkbesies het hy stinkkliere aan die onderkant van die bors wat 'n
olierige, onwelriekende stof afskei.
Die weeluis (die volwasse insek kan wel 'n jaar lank
sonder kos bly) se byt laat 'n klein rooierige merk op 'n mens se vel agter.
Nie lank gelede nie is nog geglo dat weeluise nie siektes versprei nie, maar
intussen is vasgestel dat hulle wel 'n soort geelsug kan oordra.
Van die wêreld se sowat 36 soorte weeluise (waarvan
sommige mensebloed verkies en ander op vlermuise, voëls en selfs varke teer),
is tien in Suid-Afrika bekend.
• • •
•
soos 'n
neet
DAARDIE kopluise wat so nou en dan nog kop
uitsteek in party skole -- tot groot ontsteltenis van al die grootmense -- was
vroeër baie meer algemeen as vandag.
As lid van die luisfamilie waarvan daar sowat 3100
bekende soorte ter wêreld is, groei hy uit 'n eier (neet) wat deur die wyfie
aan die hare van 'n slagoffer vasgeplak is. Die uitdrukking "klou soos 'n
neet" vertel al klaar hoe moeilik dit is om luise van 'n besmette persoon af
te kry.
Die luisfamilie word onderverdeel in bytluise (wat
die vere, hare, velskubbe en gestolde bloed van hul gashere vreet) en die
bloedsuiers, waarvan die kopluis een is.
Luise is baie kieskeurig omtrent hul gashere, ken
hulle veral aan hul reuk en lig gaamstemperatuur uit, en versprei waar gashere
liggaamlike kontak het. 'n Groot interessantheid omtrent luise is dat daar meer
wyfieluise as mannetjies is, en as mannertjiesskaars word, kan die wyfieseiers
lê wat uitbroei sonder dat hulle gepaar het.
• • •
•
kampioen
DIE vlooi is 'n ding wat byt, volgens 'n
grappige liedjie van vanmelewe, en ons voorouers wat nie ons soort higiëne
geken het nie, het dit terdeë geweet. Die vroue het eenmaal selfs vlooistokke
gedra -- sierlik gekerfde ivoor-stawe waarmee hulle alte elegant die jeukplekke
onder hul omvangryke kledingstukke kon bykom.
Vlooiboordjies, stukke pelse of vere wat die vlooie
kon opvang, was ook gewild onder die deftige mense van die Middeleeue. Wanneer
hierdie nekstukke vol geraak het, is dit aan 'n dienskneg gegee wat die vlooie
buite moes gaan afskud. Daardie vlooiboordjie was glo die oorsprong van die
pels wat vandag nog om die skouers gedra word.
Daar is sowat duisend bekende soorte vlooie op aarde.
Benewens mensvlooie is daar vlooie vir honde, katte, vlermuise, rotte, miere,
konyne en nog wat, maar hulle is ook nie almal vreeslik kieskeurig nie. As 'n
hond- of 'n katvlooi kos moet hê om te bly lewe, sal hy enige bloed bydam wat
hy kan kry. Joune inkluis.
Vlooie was in die Middeleeue die verspreiders van die
verskriklike builepes, die sogenaamde "Swart Dood", wat miljoene
mense afgemaai het. Die vlooie het besmette rotte se bloed gedrink en dan weer
die mense aangesteek. Die gevaar van builepes bestaan vandag nog.
Wanneer 'n vlooi jou byt, word proteïene in die klein
wondjie ingespuit, en dis dit wat die allergiese swelsel en gejeuk veroorsaak.
Anders as byvoorbeeld by muskiete is dit nie net die
wyfies wat byt nie, en baie mannetjies het eers 'n goeie bloedmaaltyd nodig
voordat hulle 'n wyfie die hof maak. Ná die brassery soek hy huppelend vir horn
'n bruid op sy gasheer, wat nogal 'n taak kan wees so tussen die baie hare op,
sê maar, 'n hond.
Maar dis interessant dat vlooie glad nie van skape
hou nie. Jy soek hulle wel verniet op seelewende soogdiere soos die walvis, en
dit kan 'n mens verstaan, maar wat se weersin sou 'n vlooi nou in 'n skaap hê?
Vlooie lewe nogal lank (tot twee en 'n halwe jaar],
maar dit is natuurlik as springers dat hulle hulle besonderlik onderskei. As
vlooie so groot soos mense was en hul vaardigheid kon behou, sou hulle tot 150
meter ver en 90 meter hoog kon gespring het.
Oplaas moet 'n mens nie dink dat 'n vlooi nie sy eie
sorge het nie. Daar is mikroskopies klein parasiete wat ook maar met sy gal
werk. En daar is 'n soort myt wat aan hom kleef, net soos die vlooi óns
ongenooide gas is. Die volgende (vertaalde) rympie van die Engelse satirikus
Jonathan Swift (1667-1745) sit 'n mens nogal aan die dink:
Die natuur se kenners sê die
vlooi
val kleiner vlooitjies weer
ten prooi
en dié word deur nog
kleineres gebyt,
en so aan tot in die
oneindigheid.
________________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD,
2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan