____________________________________________________________

 

WolkeOns wêreld van wolke: ’n fantasie-reis deur die vogtige lugstrome

 

Donker wolke,

silwer rande

 

’n Enkele vlieswolkie kan tot duisend ton vog bevat. En een somerse donderstorm kan straks net soveel energie loslaat as ’n dosyn atoombomme wat oor die aarde bars...

____________________________________________________________

 

PLANEET aarde... 'n wêreld in die newels. Bekyk hom soos 'n maanreisiger vanuit die buitenste ruimte en jy sien 'n massiewe spierwit wolke-kombers wat hiér uitgolf en krul en dáár in slierte uitrafel. Geen ander planeet in die sonnestelsel is in só 'n waterige waas gehul nie.

Dat die dampkring van die aarde druip van die vog, is nie verbasend nie. Water bedek meer as 70 persent van die oppervlak van die aardbol en verdamp so geredelik dat die Aarde gesien vanuit die ruimteatmosfeer gedurig swanger daarvan is. Feit is, selfs al is daar nie ’n enkele wolkie in sig nie, hang daar oral waar jy gaan of staan tonne water bo jou kop.

Hierdie water is onsigbaar as waterdamp. Eers as die omstandighede reg is, kan die waterdamp kondenseer en dan kry ons dou, ryp, mis of wolke (met of sonder reën, sneeu, hael), afhangende van verskillende faktore.

As die lugstrome se bewegings nie kondensasie laat plaasvind nie -- en in Suid-Afrika het ons baie ondervinding daarvan -- kom daardie verskriklike droogtes wat vee en gesaaides laat vrek en geruïneerde boere van die plase dwing. Oral in die atmosfeer is water. Maar dit kan die plase nie bereik nie!

Waterdamp uit die oseane, mere en riviere kan deur konveksiestrome opgesuig en duisende kilometers ver gedra word voordat dit kondenseer en na die aarde toe terugval. Maar partymaal gebeur dit dat sterk lugstrome die gekondenseerde reëndruppels daarbo vashou en só verhinder dat dit reën -- totdat dit as 't ware in een groot geplons neerval wanneer die lugstrome verswak.

Dan kry ons 'n sogenaamde wolkbreuk met die gepaardgaande oorstromings. Ook dié ken ons in Suid-Afrika maar alte goed.

Waterdamp kan natuurlik ook hier vlak op die grond verdig, en dan kry ons dou, ryp of mis.

Kondensasie in vogversadigde lug vind plaas op die ontelbare stofdeeltjies wat in die atmosfeer voorkom. Honderde piepklein druppeltjies per vierkante sentimeter vorm dan saam 'n misbank of wolk. (Ook interessant: die doeltreffendste kondensasie-kerntjies is soutdeeltjies wat deur barsende lugblasies op die kruine van brekende branders gevorm word.)

Ons sê die aarde se dampkring is belaai met vog, maar dis darem nie die volle waarheid nie. Eintlik is dit slegs in die heel onderste lagie van die atmosfeer waar al die natterige neerslae en atmosferiese woelinge plaasvind. Dit is die sowat 11 tot 16 km van die troposfeer ("sfeer van verandering"). Die stratosfeer daar bokant, waar die stralers vlieg, is uiters droog en wolke kom baie, baie selde daar voor. Die hele res van die kurkdroë atmosfeer strek etlike honderde kilometers verder tot doer bo in die magnetosfeer.

Newels en ander neerslae wat op die oppervlak vorm

•   AS die aardoppervlak snags koud genoeg en die lug kalm is, kondenseer water uit die lug wat daarmee in aanraking kom, en dan dou dit op die aarde (of dit ryp as die temperatuur onder die vriespunt is). Sou bloot 'n ligte windjie waai, kan een van twee dinge gebeur.

Die lug teenaan die grond kan vermeng raak met warmer lug hoër op sodat dit nie die sogenaamde doupunt bereik en geen dou of ryp dus gevorm word nie.
Die lugmengsel kan egter ook steeds onder die doupunt bly, met die gevolg dat daar 'n kondensasie op die grond sowel as in die lug is. Die resultaat is newel of mis.

 

'n Verdere verkoeling sal die mis digter maak en 'n sterker wind sal dit opwaarts dwing. 'n Stewige bries kan die mis uitmekaarwaai of dit straks letterlik tot 'n wolk verhoog.

Uitstralingsmis word snags deur die hitte-uitstraling van die aarde veroorsaak. Daarvoor is 'n mooiweersnag nodig, met baie vog in die lug en 'n ligte windjie wat die afgekoelde lug bokant die grond so 'n bietjie aanstook.

 

Mis wat opgewek word deurdat lug van 'n warm na 'n koue oppervlak beweeg, word bewegingsmis of adveksie-mis genoem.

 

Mense in kusstede en -dorpe het veral rede om soms mis-troostig te wees. Walvisbaai en Luderitz het byvoorbeeld meer as driehonderd mistige dae in 'n jaar.

Ook motoriste weet hoe 'n mens as 't ware kan mis-tas in die mis. Dit kan trouens lewensgevaarlik wees, soos in 1971 toe vyftig voertuie op 'n mistige Britse hoofweg inmekaargeloop het en vyf mense dood en 45 beseer is.

Rookmis is weer 'n verskynsel in nywerheidsgebiede waar daar 'n abnormaal hoë konsentrasie van besoedelende stowwe in die lug is. Die rookmis is in der waarheid 'n mengsel van mis en rookdeeltjies. Dit word gevorm wanneer die lugvogtigheid hoog en die lug so kalm is dat rook en dampe naby hul bron versamel.

Wat is 'n wolk?

•   WESENLIK verskil dit nie van 'n misbank nie, afgesien daarvan dat dit natuurlik bo in die lug hang pleks van hier onder teen die grond. 'n Mens kan 'n wolk beskryf as 'n versameling waterdruppeltjies of yskristalletjies wat so lig is dat lugstrome keer dat hulle op die aarde neerplons. Wolke lyk wit omdat hulle die sonlig weerkaats. Die grysheid en donkerte wat ons partymaal sien, is die onderkante van wolke.

Wolke is geneig om te vorm waar vogtige lug opstyg en verkoel, soos by heuwels en berge. Sulke wolke kan verskillende vorms aanneem. Vir Suid-Afrikaners is die sogenaamde bergmis die bekendste, en die skouspelagtige "kleed" op Tafelberg is 'n volmaakte voorbeeld. Wolke vorm ook gereeld oor "warm kolle" op die grond waar kolomme van warm lug opwaarts spiraal.

Daar is drie hoofsoorte wolke -- cirrus, cumulus en stratus -- maar ook talle variasies van hierdie tipes.

Die hoogste wolke word cirrus-wolke genoem. Hulle is ligte, deurskynende veerwolke en lyk dikwels of hulle oor die hemelruim gespan is. Hulle bestaan uit yskristalletjies en bring nooit reën nie.

Die golwende mooiweerswolke van die tropiese en subtropiese streke staan bekend as cumulus-wolke. Hulle lyk soos opgestapelde wol, vandaar hul gewone naam: stapelwolke. Hulle is geneig om 'n kenmerkende basis te hê (die atmosferiese vlak waar water kondenseer), waarvandaan hulle opwaarts uitgolf.

Die cumulus-wolke wat in die somer bo die Hoëveld versamel, ontwikkel dikwels in die loop van die dag tot cumulonimbus-wolke (donderwolke). Namate die vogtige lug saampak, bereik die wolke 'n atmosferiese vlak waar hulle vries. Dit bring mee dat hulle uitsprei (en die kenmerkende aambeeld-vorm aanneem) om dan in reën uit te bars.

Stratus-woIke is weer die onreëlmatig gevormde wolke wat in die winter dae lank oor byvoorbeeld die Wes-Kaap voorkom en dikwels die lug soos 'n grys laken oordek. Hulle kom laer as 2000 meter bokant die seevlak voor. Namate die mikro-druppels in stratus-wolke verdig en 'n motreën miskien uitsak, raak die wolke donkerder en staan hulle bekend as nimbostratus-wolke.

 Kan die mens die wolke beheer? Die legende van Modjadji

•   DIE mens probeer al van die vroegste tye af om beheer oor die wolke uit te oefen. Primitiewe stamme het hoeka onder die dorre hemel gedans om die gode aan te por om tog vir hulle reënwolke te stuur. En in die agtste eeu het sekere Christen-gemeenskappe selfs die kerkklokke gelui om wat hulle as duiwels beskou het, uit die wolke te ban.

Vandag nog, hier in ons eie wêrelddeel, is daar die kultus rondom die veelbesproke Modjadji. Sy is die heerseres van die Lobedu, 'n stam wat naby Duiwelskloof in die distrik Letaba in Limpopo woon. Daar word ook na haar as die Reënkoningin of die "vervormer van die wolke" verwys. Volgens die tradisie het sy 'n geheimsinnige krag en "medisyne" om reën te maak.

Die Modjadji-verhaal is een van fassinerendste Afrika-legendes. Daar word vertel dat 'n prinses in die sestiende eeu tydens onluste uit die teenswoordige Zimbabwe gevlug en haar hier kom vestig het.

Die prinses het haarself toe Modjadji genoem. Stamgebonde mense het geglo hierdie "Reënkoningin" is onsterflik en selfs geharde krygsmanne het haar met groot ontsag bejeën. Die mistiek rondom Modjadji het bly voortleef. Daar word vertel dat geskenke steeds aan haar (dis nou die huidige opvolger van die Reënkoningin) gestuur word om haar aan te spoor om reën te maak.

Naby haar kraal is die Modjadji-broodboomreservaat met sekere van die oudste en grootste broodbome op aarde.

Wat ook al omtrent Modjadji gesê word, in die ontwikkelde wêreld kan die mens steeds nie die wolke beheer nie, maar sy vermoë om die weer te voorspel het tog al baie gesofistikeerd geword. Satelliete en elektroniese instrumente kan binne oomblikke inligting oor die weer herlei, en rekenaars kan 'n magdom van besonderhede blitssnel verwerk om met die voorspellings te help.

Op 'n baie beperkte skaal het ons darem reeds met die wolke kon peuter. Deur droë-ys of silwerjodied daarin te saai, is al met wisselende mate van sukses probeer om reën te maak.

Maar ook in die wonder van 'n wolk moet ons die grootheid van die Skepper herken, soos ook in hoeveel wolk-verse in die Bybel. "Ja, kan iemand die uitbreiding van die wolke verstaan...?" lees ons in die ou vertaling in Job 36, en 'n ent verder: "Ja, met volheid van water belas Hy die wolke, en Hy strooi ver en wyd sy ligtende wolk..."

____________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

____________________________________________________________

 

Huisgenoot se Wonderlike Wêreld op CD, 2004