___________________________________________________________

 

Die mens en sy liggaam (2)

 

Jou liggaam

-- die wondermasjien

 

Die simmetrie en belynings is werklik iets om te aanskou. Toegerus met ’n puik masjien en gesofistikeerde toebehore, bring hy jou boonop waar jy wil wees en herstel hy homself wanneer hy kapot raak. Wat meer sê, hy is jou lewe lank by jou. Waarvan praat ons? Kyk ’n slag na jou wonderlike liggaam...

___________________________________________________________

 

NEEM 95 000 km se bloedvate, vier of vyf liter bloed, ’n paar honderd beendere, 650 spiere en 300 miljoen lugsakkies. Voeg ’n klompie hefbome, pompe, blaasbalke, stampers, malers en nog wat by.

 

Plaas alles in ’n velsak van anderhalf vierkante meter en werk dit toe. Installeer ’n superrekenaar met ’n duiselingwekkende geheue, en bedek dit met 5 miljoen hare.

 

Stel nou die hele boksendais in sodat hulle in volmaakte harmonie saamwerk -- en wat het jy?

 

Niks minder nie as ’n wonderlike menslike liggaam.

 

Op hierdie en ander bladsye beskou ons sekere van die fantasiese dinge omtrent jou liggaam. Die artikels dek weliswaar nie alles nie -- maar is nietemin gewaarborg om te verstom!

 

’n Spanpoging

 

   JOU liggaam is opgebou uit miljoen miljoen mikroskopiese "steentjies" oftewel selle. Daar is baie verskilende soorte, en elk verrig ’n spesifieke taak in die liggaam.

 

Selle werk nie alleen nie, maar is met mekaar verbind om verskillende soorte weefsel te vorm, wat op hul beurt saamgevoeg is om organe soos die hart, longe, brein maag, vingers, arms en bene te word.

 

Soos die selle werk die organe ook nie alleen nie, maar span saam om hul funksies te vervul. Groepe "koöperatiewe" organe vorm ’n sogenaamde stelsel.

 

Jou maag kan byvoorbeeld nie op eie houtjie jou kos verteer en die voedingstowwe onttrek nie. Hy werk saam met jou tande, long, slukderm, ingewande, lewer en ander organe om jou spysverteringstelsel te vorm.

 

Daar is tien hoofstelsels in jou liggaam: jou vel, jou geraamte-,
spier-, spysvertering-, urine-, asemhaling-, bloedsomloop-, senu-, endokrien- (hormone) en voorplantingstelsel. Verder ondertoe word elk van die tien stelsels van naderby bekyk.

 

Die sel van binne

 

   DIERLIKE en menslike selle is opgebou uit verskillende sogenaamde organelle of selorgaantjies. Die selkern is die sel se inligtingsentrum en bevat die genetiese materiaal (oorgeërfde informasie) in die vorm van lang, draadvormige chromosome. Die kern grens aan die kernvlies, wat baie porieë het om kommunikasie tussen die kern en ander dele van die sel moontlik te maak.

 

In die middel van die selkern is die nukleolus, wat klein, ronde ribosome produseer. Die ribosome is miniatuur-proteïenfabriekies. Hulle is vas aan die ruwe endoplasmiese retikulum , wat ’n warboel van plat buisies en sakkies is wat met die kernvlies verbind is. Dit stel die verskillende dele van die sel in staat om met mekaar te kommunikeer. Verbind met die ruwe endoplasmiese retikulum is die gladde endoplasmiese retikulum, wat klein balletjies genaamd vesikels produseer. Die vesikels vervoer proteïene na die Golgi-orgaan, waar hulle in sy gevoude sakkies weggebêre word totdat hulle gereed is om uit die sel gestuur te word.

 

Die vesikels verlaat die sel deur ’n proses van fusie met die selmembraan. Partikels kom die sel op dieselfde manier binne.

 

Spesiale vesikels genaamd lisosome bevat ensieme wat stowwe afbreek, waaronder partikels wat die sel binnekom. Die mitochondria is die kragsentrales van die sel -- hulle gebruik suurstof en voedsel om energie op te wek wat in baie metaboliese prosesse gebruik word. Die meeste hiervan is chemiese reaksies wat in die jellieagtige selplasma plaasvind. Deur die selplasma loop proteïenfilamente, wat soos die sel se steiers is en dit vorm gee. Die filamente word in die sentriole gemaak, wat ook ’n rol in selverdeling speel.

 

Paspoortbeheer

 

   DIE selmembraan is ’n dun tweelaag-wand, wat die hele sel, die kern en al die organelle omhul. Dit laat slegs noodsaaklike stowwe deur. Sekere proteïene en kanale in die membraan laat suikers, aminosure en noodsaaklike ione soos natrium en kalsium deur. Ander proteïene dien as reseptors vir chemiese seine en sorg vir ’n chemiese "naamtekening" wat deur ander selle herken kan word, veral die immuunsisteem. Cholesterol-molekule help die membraan stabiliseer.

 

Jy is wat jy drink

 

   MINSTENS 65 persent van jou liggaam is water. Byna al die chemiese reaksies wat binne-in jou plaasvind, het water nodig. Die res van jou liggaam bestaan uit proteïen, koolhidrate, vette, soute en nukleïensure.

 

Alkant selfkant

 

   DIE menslike liggaam, soos dié van werweldiere, is weerskantig simmetries. Dit beteken dat die linkerkant ’n spieëlbeeld van die regterkant is, en omgekeerd. Kan jy aan enige dier dink wat nie weerskantig simmetries is nie?

 

Tien stelsels wat saamwerk

 

1. Lug kom in jou longe en verlaat hulle deur middel van ’n stelsel wat uit jou neus, lugpyp, brongieë, brongiole en lugsakkies bestaan. Suurstof dring deur die longwande in jou bloed in en koolstofdioksied kom uit.

 

2. Jou vel is ’n bedekking wat jou inwendige organe beskerm, skadelike stowwe uithou, keer dat jy opdroog en jou help om die regte temperatuur te behou. Dit is ook sensitief en laat jou weet wat in jou omgewing gebeur. Hare en naels is gewysigde vel-aanhangsels.

 

3. Jou spiere is met senings aan jou beendere geheg. Spiere steun die geraamte en stel jou in staat om te beweeg. Hulle vorm die "vleis" van jou liggaam.

 

4. Kliere regdeur jou liggaam stel chemiese boodskappers vry wat hormone genoem word. Dié beweeg deur die bloed om boodskappe elders in jou liggaam oor te dra. Hormone beheer die hoeveelheid sout, suiker en water binne-in jou. Hulle laat jou groei en van ’n kind in ’n volwassene verander. Hulle help jou om te reageer wanneer gevaar dreig of wanneer jy siek is. Laaste maar nie die minste nie, beïnvloed hulle die emosies, soos woede en vreugde.

 

5. Jou bloed vervoer suurstof en voedingstowwe na jou liggaamselle en verwyder afvalstowwe. Dit beweeg in ’n syfer agt deur drie hoofsoorte vate: slagare, are en haarvate. Dit word deur die hart gepomp.

 

6. Jou urine-stelsel, wat uit jou niere, ureters, blaas en uretra bestaan, beheer die hoeveelheid vloeistof in jou liggaam. Die niere suiwer die bloed van onsuiwerhede en maak urine om afvalstowwe weg te voer. Die urine word in die blaas geberg totdat dit die liggaam verlaat. (Ureter = buis wat urine van die niere na die blaas voer. Uretra = buis waardeur die urine uit die blaas uitgevoer word.)

 

7. Jou voortplantingstelsel is daardie deel van jou wat jou in staat stel om kinders te hê. By vroue produseer die eierstokke elke maand ’n eier. Tensy dit deur ’n manlike sperm bevrug word, word dit tydens menstruasie uitgeskei. By mans word sperma deur die testikels geproduseer.

 

8. Jou geraamte bestaan uit baie verskillende beendere -- die eintlike aantal hang van jou ouderdom af, want sekere beendere groei saam namate jy groter word. Jou geraamte is  ’n raamwerk vir jou liggaam en beskerm die inwendige organe.

 

9. Jou mond, slukderm, maag, ingewande, lewer en pankreas vorm jou spysverteringstelsel. Kos word afgebreek en voedingstowwe in die liggaam geabsorbeer. Afvalstowwe gaan na die rektum en word deur die anus na buite uitgeskei.

 

10. Jou senuwees is voortdurend besig om die wêreld binne- en buitekant jou deur middel van jou sintuie te monitor -- met organe soos jou oë, ore, neus, ens. -- en om boodskappe van en na jou brein en ander liggaamsdele te vervoer in die vorm van elektriese seine. Jou brein beheer die meeste van die dinge wat jy doen, of dit nou asemhaling of die vertering van kos of die neem van wiskundige besluite is.

 

Al bly ’n aap ...

 

   DIE liggaamstruktuur en selle van ape en ander primate, wat ook die sogenaamde vingerdiere (aai-aais), lemurs en spookdiertjies insluit, kom ooreen met dié van die mens. Hulle tree in verskeie opsigte boonop nogal "menslik" op. Sjimpansees is, nes mense, heel vaardig met hul hande. Hulle kan voorwerpe met die duim en vingers optel en dit as gereedskap gebruik. Trouens, molekulêre bioloë beweer selfs dat 98,5 persent van ’n sjimpansee se genetiese materiaal identies aan dié van die mens is.

 

Al bly ’n aap ’n lelike ding, hy’s lid van ’n skerpsinnige kring!

 

Dit wil egter nie sê dat daar nie ook groot verskille tussen mense en ape is nie. Die groot ape is byvoorbeeld fisiek baie sterker: ’n volwasse sjimpanseewyfie kan ’n volwasse man met haar een hand oplig. Sjimpansees het ook korter duime en is baie hariger.

 

Sjimpanseewyfies het net borste wanneer hulle voed en die mannetjies het bene in hul voorplantingsroedes. Sjimpansees het 24 pare chromosome, mense het 23. En natuurlik is mense veel slimmer.

 

Daar is duidelik iets in die 1,5 persent se andersheid in ons samestellings wat ons baie, baie verskillend maak. Iets wat die mens in staat stel om te kan lees en teoretiseer en in die buitenste ruimte rond te wandel, terwyl sjimpansees in die oerwoud rondploeter, bome klim en rysmiere eet wat hulle met takkies probeer vang.

 

Die eendersheid van totaal verskillende lewende wesens strek eintlik veel verder. Trouens, 'n tyd gelede het navorsers mense laat regop sit toe hulle verklaar het dat selfs die menslike genoom en dié van die nederige vrugtevlieg baie ooreenkomste toon.

 

Tot ’n skunnige neef van die mosterd-  en koolplante, ’n onkruid wat regoor die aarde langs spoorlyne en in tuine en velde groei, het sowat honderd gene wat baie met menslike siekte-gene ooreenstem. Dit sluit siektes soos oorerflike doofheid, blindheid en kankers in.

 

Wat beteken dit alles? Volgens een ontleding sal daar in die toekoms waarskynlik heeltemal anders gekyk word na die lewensvorms van die aarde, hul onafskeidbaarheid en intrinsieke eenheid en hoe hulle by mekaar aansluit op ons planeet. En hul ingebore andersheid. Dit wat ’n tarantula van ’n tier onderskei en ’n oester van ’n olifant.

 

En ’n aap van ’n mens, allerhande teorieë ten spyt. Feit bly, ape kan nooit as "komieklike  mense" deurgaan nie -- net so min as wat jou ou wolhaarhond in ’n wysgeer kan verander deur hom elke dag saam met jou skool toe te neem!

 

Kan jy glo?

 

   ’n Britse biochemiese maatskappy het ’n aantal jare gelede bereken dat die chemiese bestanddele in ’n menslike liggaam meer as R10 miljoen werd is. (Seker darem net as dit prakties herwin sou kon word.)

   Jy was omtrent ’n halfuur lank slegs een enkele (bevrugte) sel.

   Daar is genoeg yster binne-in jou om ’n spyker van 5 cm te maak. Dit is natuurlik nie skoon yster nie, maar in verbindings -- anders sou dit mos oproes!

   As jy 10 kg oorgewig is, moet jou bloed ’n ekstra 8000 km ver deur bloedvate loop.

 

________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

________________________________________________________

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan