____________________________________________________________

 

Weekdiere (1): Buikpotiges van die land en vars water

 

Met 'n slakkegang

 

Slibberig, glibberig, vraatsugtig en traag... die woord 'slak' is al genoeg om enige tuinier te vertoorn. En die slak se skulplose neef, die naakslak, is ewe onwelkom in ons tuine. Waar jy kom, word die slakke onder voete vertrap. Maar kyk goed na hierdie sogenaamde 'verpestings' op die plante: hul vernuftig gevormde skulpe, hul sonderlike ogies vooraan hul voelhorings, die verstommende manier waarop hulle beweeg. Ook húlle is deel van die wonderlike skepping. Lees verder, en stadig maar seker sal jy ook met ander oë na die slak kyk...

 

____________________________________________________________

 

SKULPE by die waterkant, siersels in die spierwit sand... Wie het nog nie langs die see geloop om die pragtige kalkomhulsels van die oseaan se weekdiere op te tel en te bewonder nie?

 

Maar die nederige tuinslak is die stiefkind. Pleks van bewonder te word, word hy versmaad. En met gifstowwe uitgeroei omdat hy allerweë as pes en planteverwoester beskou word. Spore van slym laat hy na waar hy ook al beweeg... en sy skulp is gewoonlik 'n bra doodse bruin of grys en sal beslis geen prys vir skoonheid kan wen nie.

 

Dog die tuinslak is, waar hy natuurlikerwys voorkom, wel 'n deel van die groot natuurplan. Saam met die naakslak speel hy 'n kardinale rol in die ekologiese kringloop. Hy verskaf kos vir tallose amfibieë, reptiele, voëls, soogdiere en ander slakke en naakslakke, en plaas onmisbare chemikalieë terug in omloop.

 

In hul natuurlike habitat word die slakke se getalle deur hul vyande in bedwang gehou. Hul teenwoordigheid in vreemde omgewings, waar hulle onberekenbare skade aan oeste kan aanrig, is egter die gevolg van die inmenging van die mens.

 

Die verwenste wingerdslak van die Wes-Kaap is byvoorbeeld 'n immigrant uit Europa. En dan is daar die reuse Afrika-slak wat 'n vreeslike vernieler van peulpante en sitrusbome is. Omdat hy so groot is -- sowat 15 cm lank -- moet hy baie vreet. Hy teel ook ontsettend vinnig aan. Net een slak kan tot vierhonderd eiers op 'n slag lê -- verskeie kere in 'n jaar. Hy het nou, weens die mens se bedrywighede, na Madagaskar, Indië, die Filippyne, Taiwan en Hawaii versprei.

 

Daar is wel 'n paar landslakke, veral die boomslakke van die trope, wat mooi gekleurde en dikwels glansende skulpe het wat net so pragtig is as sommige van die gesogte seeskulpe.

 

Bou van 'n slak

 

   DIE opvallendste kenmerke van 'n tipiese tuinslak is die spiraalskulp en gespierde voet.

 

Binne-in die skulp is die viserale boggel, wat baie van die organe bevat. Die liggaam begin by die vlesige kop, met sy twee paar intrekbare voelhorings. Die langste paar bevat gewoonlik die oë.

 

Onder die voelhorings is die mond, met daarbinne 'n vyl-agtige tong, die radula, wat plantmateriaal opskeur. Die groot gespierde voet word gebruik om te beweeg. Die voet kan uit die skulp reik en weer daarin terugtrek. Daar is 'n klier voor aan die bopunt van die voet, net onderkant die mond, wat 'n gladmakende slym afskei.

 

By die meeste naakslakke bestaan die skulp uit 'n paar korreltjies of 'n dun plaat wat onder die mantel versteek is. Maar by slakke is die skulp 'n indrukwekkende kalkagtige struktuur wat die spysverteringstelsel, hart, niere en voortplantingsorgane huisves.

 

Die meeste slakke het 'n harde, dekselagtige struktuur, die operkulum genoem, wat hulle kan gebruik om hulself binne-in die skulp te verseël.

 

Binne-in die skulp is sekere vlesige weefsel wat die mantel genoem word. Spesiale kliere in die mantel vervaardig die stof wat die skulp word. Die mantelruimte word vir gaswisseling gebruik. Alle landslakke haal met longe asem.

 

Die slak het 'n oop bloedstelsel, wat beteken dat die bloed die bloedvate verlaat op pad na die weefsels, wat direk in bloed gebaai word.

 

Klassifikasie

 

   SLAKKE en naakslakke behoort tot die belangrike phylum Mollusca. Dit is die naasgrootste phylum in die diereryk (die Arthropoda, wat insekte en spinnekoppe bevat, is die grootste) en omvat 'n stuk of 80 000 lewende spesies.

 

Molluske of weekdiere is ekonomies van groot belang. Seemolluske, soos mossels en oesters, is gunstelinge by die fynproewers van seekos. En, ofskoon sekere mense nog bra neusoptrekkerig daarvoor is, word landslakke ook op baie spyskaarte gevind.

 

Die skulpe van molluske word gebruik om talle nuttige dinge te maak, van asbakkies tot juwele. In die ou tyd was dit selfs 'n betaalmiddel. En die pêrels uit die pêreloesters is waarskynlik die waardevolste weekdierproduk.

 

Ten slotte vorm molluske 'n belangrike skakel in die voedselkettings op land en in die water. Sonder hulle sou baie diere ander soorte kos moes vind.

 

Daar is ses klasse molluske. Die bekendste is waarskynlik die Gastropoda, of buikpotiges, wat slakke en naakslakke insluit. Die ander vyf klasse sluit weer in bekende seediere soos mossels, pylinkvisse, tjokka en seekatte, maar ook minder bekendes.

 

Van die Gastropoda (uit die Grieks gaster vir buik en podos vir voet) is daar meer as 35 000 spesies. Die lang voet waarop hierdie diere gly, is inderdaad 'n onderskeidende kenmerk. Alle landmolluske behoort tot hierdie klas, asook talle weekdiere van die water.

 

Habitat

 

   DIE buikpotiges van die land word in die meeste natuurstreke gevind, hoewel hulle in die droë gebiede skaars is. Hul vermoë om hulle in die mikroklimate van hul skulpe te verseël, het sekere spesies in staat gestel om hulle in onwaarskynlike hougebiede te vestig.

 

Die woestynslak Helix desertorum woon byvoorbeeld naby oases in die Sahara. Slakke is ook al op die besneeude pieke van die Himalaja gevind.

 

Die meeste van die buikpotiges van die land word in klam, vogtige, beskutte gebiede aangetref waar daar volop humus is. Hulle maak hulle tuis in gras, boomstompe, onder klippe, op moerasagtige plekke, mos, sandduine en in woud-afval. Party woon in ondergrondse holtes.

 

Hul verspreiding hang af van die beskikbaarheid van kalsium en geskikte humus of ander kos, asook van 'n geskikte vogtigheid.

 

Met 'n slakkegang

 

   VIR baie mense is die slak die toonbeeld van stadigheid, altyd aan't voortskuifel met die spreekwoordelike slakkegang en nie gebore in staat om haastig te word nie.

 

Baie mense reken hy is so traag omdat hy sy huis op sy rug moet dra. Maar die skulp het niks te doen met die slak se gebrek aan spoed nie. Trouens, die naakslakke het geen skulpe nie, maar is net sulke harmansdruppe.

 

Die langsame beweging word deur die struktuur van die voet bepaal. Dit lyk of die slak met sy lyf kruip, maar hy beweeg eintlik op sy voet. Spiere binne-in die voet beweeg met 'n golfbeweging en stu die liggaam vorentoe.

 

Huis, paleis...

 

   'N SLAK se skulp moet sy trots en vreugde wees. Die skulp bestaan gewoonlik uit drie lae -- 'n buite-, middel- en binnelaag -- waarvan elk 'n sekere vorm van kalsiumkarbonaat bevat.

 

By sekere buikpotiges ontbreek die buitedeel, en by vele ouer skulpe het dit gewoonlik weggeslyt.

 

Die kalsiumkarbonaat van die binneste lae word deur die mantel afgeskei. Die kleure kom meestal van pigmente wat terselfdertyd neergelê word.

 

Die meeste buikpotiges het 'n enkele, ongekompartementeerde skulp, hoewel sommige -- die naakslakke -- ná die larwestadium geen skulp het nie. Daar is ook 'n paar slakke met 'n tweeledige skulp.

 

In Maleia en Borneo is 'n groep slakkies waarvan die skulp so klein is -- omtrent so groot soos 'n speld se kop -- dat dit nie die hele liggaam kan herberg nie.

 

Die ouderdom van 'n slak kan geraam word deur na die getal windinge in sy skulp te kyk: elke seisoen kom 'n paar by. 'n Slak met agt kolke kan sowat twee jaar oud wees.

 

Varswaterslakke

 

   DAAR is 'n groot groep varswaterslakke in die damme, waterpoele, strome en riviere van die tropiese en gematigde streke. Soos die landslakke haal die meeste van hulle met longe asem. Hulle moet van tyd tot tyd bo die water uitkom om die lug te kry wat hulle nodig het. Dan hoef hulle nie weer voor verskeie ure te kom asem skep nie.

 

Baie varswaterslakke kan hulself swaarder of ligter maak deur lug onder hul skulpe in te neem of vry te laat. Daar is egter 'n paar varswaterslakke wat nie met longe asemhaal nie. Hulle het kieue soos die seeslakke.

 

____________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

____________________________________________________________

 

Huisgenoot se Wonderlike Wêreld op CD, 2004