___________________________________________________________________
Elektrisiteit
-- pret
met krag
Jy sien sy werkinge in die lig wat brand, die ketel
wat kook, die rekenaar en die televisiestel. Trouens, hy is so deel van ons
moderne lewe dat 'n mens jou kwalik ons węreld sonder hom kan voorstel. Maar
wat is hierdie verstommende natuurkrag wat mense elektrisiteit noem nou
eintlik? Hieronder leer ons so iets van sy fantastiese geheimenisse -- en maak
sommer ook 'n bietjie pret met elektrisiteit...
___________________________________________________________________
WAT is elektrisiteit? Om dit te begryp moet
ons eers die struktuur van atome verstaan. Alle vaste dinge, vloeistowwe en
gasse rondom ons bestaan uit ontsettend klein ''boublokkies'' wat atome genoem
word. 'n Atoom kan beskryf word as 'n klein sonnestelseltjie, met klein
''planete'' wat duiselingwekkend vinnig daarom wentel. Die ''son'' in die
middel bestaan uit klein deeltjies wat as protone en neutrone bekend staan.
Die ''planete'' word elektrone genoem, en hulle
beweeg in verskillende sirkelbane om die ''son''. Maar elektrone in die
buitenste bane van metale kan heeltemal van die atoom wegbreek en binne die
metaal rondbeweeg. Hierdie ''vry elektrone'' is verantwoordelik vir dit wat as
elektrisiteit bekend staan.
Hoe word elektrisiteit in ons kragsentrales opgewek?
Wanneer 'n magneet vinnig in die rondte gedraai word binne-in 'n spoeldraad,
ontstaan daar 'n elektriese stroom in die draad. 'n Kragbron soos stoom word
gebruik om 'n turbine te laat draai, wat 'n magneet in 'n spoel laat tol.
Solank die magneet tol, kan ons net soveel elektrisiteit maak as wat ons wil.
• HOEWEL jy
nooit eksperimente met die gevaarlike elektrisiteit moet doen wat in ons huise
gebruik word nie, kan jy nog baie omtrent elektrisiteit leer deur klein
batteryselle vir proefnemings te gebruik. In sulke selle word krag deur middel
van chemiese werking opgewek.
Om jou eie sel te maak het jy nodig: twee stukke
draad van omtrent 15 cm, 'n klompie blink kopermuntstukke, tinfoelie,
kladpapier en soutwater.
1. Sny die foelie en kladpapier in klein vierkantjies
wat net so groot soos die muntstukke is.
2. Gooi oorgenoeg sout in 'n beker water en laat die
kladpapier 'n ruk daarin week.
3. Plaas 'n vierkantjie van foelie versigtig bo-op
een muntstuk, met 'n stuk sout kladpapier bo-op die foelie.
4. Herhaal hierdie drie lae in dieselfde volgorde
totdat jy 'n stapeltjie daarvan gemaak het.
5. Plaas die punt van die een draad onder die
stapeltjie en die punt van die ander draad bo-op die stapeltjie.
6. Raak nou liggies met jou tong aan die oop punte
van albei drade. Kan jy die prikkeling van elektrisiteit voel?
• 'N
EENVOUDIGE batterysel wat 'n flits se gloeilampie sal laat brand, kan met 'n
suurlemoen gemaak word.
In 'n sel is daar 'n sentrale chemikalie wat die
elektroliet genoem word, wat in verbinding gebring word met twee ander stowwe,
die sogenaamde elektrodes, wat gewoonlik van metaal is. As 'n draad en gloeilamp
aan die elektrodes geheg word om 'n stroomkring te skep, wek die chemiese
reaksie tussen die elektroliet en die elektrodes elektrisiteit op, wat dan
die lampie laat gloei.
Om 'n suurlemoen-sel te maak het jy nodig: 'n
brons-drukspyker, 'n skuifspeld van staal, 'n groot vars suurlemoen, 'n
gloeilampie en kragdraad.
Druk die drukspyker en skuifspeld aan weerskante in
die suurlemoen in. Heg twee stukkies kragdraad onderskeidelik aan die
drukspyker en skuifspeld en verbind albei met
'n gloeilampie met 'n baie lae stroomspanning (minder as 1 volt). Die
sap in die suurlemoen is die elektroliet en die drukspyker en skuifspeld is die
elektrodes. En siedaar, 'n liggie uit 'n vruggie!
• CHEMIESE
veranderinge kan elektrisiteit opwek. Elektrisiteit kan op sy beurt weer
chemiese veranderinge veroorsaak. Water is 'n eenvoudige chemikalie wat uit
waterstof en suurstof bestaan. As 'n elektriese stroom daardeur gestuur word,
word die water opgebreek in sy twee bestanddele, waterstof en suurstof, wat
albei gasse is.
Om hierdie proefneming te doen het jy nodig: 'n
batterysel, twee HB-potlode, konfytfles, sout, karton, kragdraad.
Konnekteer die batterysel met drade aan die punte van
die twee HB- potlode wat weerskante skerpgemaak is. Druk die ander punte van
die potlode in die water waarin 'n bietjie sout opgelos is. Die elektrisiteit
breek die water op in waterstof en suurstof, wat as borrels om elke potloodpunt
versamel.
____________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
_________________________________________________________________
Ons Wonderlike
Węreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan