____________________________________________________________

 

Hoe diere in die poolstreke en ander besneeude gebiede oorleef

 

Die koue

oorlog

 

Op die wit poolvlaktes waggel die ysbeer van horison tot horison in sy omswerwinge. Dit lyk nie of hy koud kry op die ys nie. Tog voer sy liggaam 'n ewige oorlog teen die vrieskoue. Sy wyfie het dan ook lankal 'n igloe-agtige lêplek onder die sneeu gemaak, waar ou meneer De Beer se spruite in die middel van die winter warmpies gebore gaan word. Ysbere is egter net een soort dier wat weet hoe om in die naarheid van die wêreld se onhergbergsaamste streke te bly lewe. Hieronder maak ons kennis met nog heelparty ander...

____________________________________________________________

 

'N TROP takbokke proes in die mis van die oggend voordat hulle oor die Kanadese vlaktes na warmer streke koers kry. 'n Relmuis krul hom knus op in sy nes om 'n ongehoorde sewe maande lange uiltjie te knip.

 

'n Robwyfie grawe 'n hol in die sneeu waar sy die winter met haar kleintjie gaan deurbring. Al hierdie diere is met dieselfde ding besig: 'n "oorlog" teen die koue.

 

In die poolgebiede en aangrensende streke met hul lang en koue winters -- wanneer die sneeu meters diep Iê en die kwik tot onder -40 grade C kan tuimel -- sou 'n mens kwalik verwag om nog iets aan te tref wat lewe. En tog is daar baie dieregemeenskappe in hierdie bevrore dele van die aarde.

 

Hulle is in hul diere-handel en -wandel uitstekend toegerus om die koue te kan koudsit en die wêreld vir hulself behoorlik warm te maak!

 

Uittog na die warm plekke

 

   EEN manier om die winter se koue en doodsheid te ontvlug, is om na warmer weivelde pad te gee. Die eerste ryp het nog skaars begin knyp, of trekdiere soos takbokke, bisons (wilde Amerikaanse buffels) en baie soorte voëls begin uitwyk.

 

Daar is baie plekke op aarde waar die magma so na aan die oppervlak Iê dat die onderaardse water verhit word en as stoom of warm bronne uit die grond bars. Hier is selde enige sneeu, en plantkos is volop. Jaar ná jaar is hierdie sogenaamde "hittekolle" dan ook die gewilde winterverblyf van duisende elke (Europese of Amerikaanse elande), vlieë, spinnekoppe en ander kreature.

 

Wat is die slaap 'n warm-soete ding

 

   SEKERE kleiner soogdiere wat nie op trek kan gaan nie, sluit letterlik hul oë vir die winter deur dit om te slaap. Hulle lewe in dié tyd van die opgegaarde vet onder hul velle.

 

Maar net twee uit elke drie van dié marathon-slaapkouse ontwaak op die ou end uit hul winterslaap. Sommige word daar reg in slaaphole deur roofdiere opgevreet, terwyl ander van die honger of siektes vrek.

 

Relmuise (Eng.: dormice) word as die wêreld se superslapers beskou. Hierdie knaagdiere van die Noordelike Halfrond slaap van die einde van September af regdeur tot die begin van Mei.

 

Benutting van die sneeu

 

   PARTY diere maak gebruik van die isolerende eienskappe van sneeu. Die temperatuur onder die sneeu is altyd baie hoër as die snerpende lugtemperatuur, en rob- en beerwyfies verwyl die koue maande met hul welpies in igloe-agtige lêplekke onder die sneeu. Die rooi vos gebruik weer die sneeu as vrieskas om sy vleis te bewaar.

 

Lemmings en wesels grawe deur die sneeu en maak hul neste van gras sowat 'n meter onder die grondoppervlak. Met hul liggame word die lugtemperatuur in die neste tot sowat 10 grade C verwarm, hoewel die kwik buitekant onderkant die vriespunt kan wees.

 

Gesinsreëling

 

   IN die koue wêrelddele is die diere se parings- en draagtyd sodanig dat die kleintjies aankom wanneer die toestande vir hul oorlewing die geskikste is. Soogdiere is hier langer dragtig as verwante spesies in die warmer streke, anders sou die kleintjies in die koudste tyd van die jaar gebore gewees het.

 

By die robbe en wesels is daar selfs sogenaamde vertraagde dragtigheid: die bevrugte eiers van die ma heg hulle nie aan die baarmoeder vas voordat die weerstoestande gunstig is nie.

 

Hoewel ysbeertjies in die middel van die winter gebore word, bring hulle die eerste paar maande saam met hul ma's in die ondergrondse hole deur. Wanneer hulle gereed is om die buitewêreld aan te durf, Iê daar 'n hele somer voor hulle.

 

Natuurlike isolering

 

   ALLE diere van die poolstreke en  aangrensende gebiede -- soos robbe,  walvisse,  pikkewyne en ander voëls -- het dik lae spek onder hul velle of goed beskermende pelse of vere. Die Weddeli-rob se vetlaag kan byvoorbeeld 10 cm dik wees. As die kos skaars word, kan die diere desnoods op die vet  teer.

 

Dit is nie die pelse of vere self wat hitte verskaf nie, maar die lugholtes daarin; lug is 'n swak geleier van hitte.

 

Voëls skei uit 'n klier naby die stert 'n waterdigte olie af wat op die vere versprei word. Die olierige oppervlak isoleer  die  vere teen koue of vogtigheid.

 

Bye het 'n merkwaardige manier om in die koue te oorleef. As die kwik onder 14 grade daal, koek hulle in die korf saam en woel as't ware die lug met hul vlerke om. Deur hierdie "sentrale verwarming" word 'n gelykmatige temperatuur van 18 grade in die korf gehandhaaf.

 

Die bye aan die buitekant van die "verhitter" is natuurlik kouer as dié in die middel, maar die swerm roteer stadig sodat die koue bye van buite telkens 'n beurt kry om binne warm te word.

 

Groottes en vorms

 

   DIE grootte en vorm van 'n dier is van wesentlike belang sover dit die behoud van liggaamshitte aangaan. Hoe groter die dier des te groter die uitstraling en hitteverlies.

 

'n "Bolronde" dier sal minder hitte as anders gevormde diere verloor, omdat sfere die kleinste oppervlaktes het. Pooldiere is geneig om ronder as ooreenstemmende spesies in warm streke te wees.

 

Diere verloor baie hitte deur hul uiterste ledemate. Die pote en ore van pooldiere is in die reël dus ook kleiner en meer gerond as dié van hul neefs in die trope.

 

Uitgedos in wit

 

   DIE pelse van baie diere in die koue streke word wit in die winter. Dit help om hulle te kamoefleer wanneer hulle in die sneeu jag maak op prooidiere wat op hul beurt self in wit uitgedos is.

 

Die ruie haarbedekkings van die vosfamilie word nie net wit om hulle onopvallend te maak vir die moontlike prooi nie, maar in die natuur is die vos selfs met 'n baie doeltreffender wapen bedeel -- sy geslepenheid.

 

Hy lewer 'n boeiende vertoning vir 'n gehoor van konyne deur te spring en te rol en te maak of hy sy eie stert vang. Die konyne verwonder hulle só dat hulle glad nie besef die sluwe ou vos is geleidelik besig om ál nader aan hulle te beweeg nie!

 

____________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

____________________________________________________________

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan