___________________________________________________________
Insek-kaleidoskoop (6): Sprinkane
vrate
Sprinkaan. Noem net die woord aan ’n saaiboer en hy
dink aan welige gesaaides wat binne ’n ommesientjie tot erbarmlike stoppels
weggevreet is. Daar is ’n stuk of sewe sprinkaanspesies wat groot verwoesting
saai en selfs hongersnood kan bring. Lees hieronder meer oor die fees van die
gevreesde vrate...
___________________________________________________________
OP 'n snikwarm dag hou 'n boer inspeksie in die veld. Alles lyk
vreedsaam. Dan hoor hy 'n veraf geritsel en gesuis. Aan die horison sien hy 'n
grys newel. Donderwolke? Rook?
Die geluid word harder. Sy skape
begin onrustig rondmaal. Die hemel verdonker en die grys wolk is op hulle.
Bruin sprinkane, hordes van hulle, onverskrokke, skynbaar besete van die
honger, bedek die land soos 'n golwende mantel en verslind elke blaartjie en
grasspriet in hul drif.
Dae lank hang hulle in die lug.
Saans gaan sit hulle op die gesaaides. Omtrent niks wat ooit groen was, bly oor
nie, nie eens die bas aan die bome nie. Die sprinkane lê hul eiers in die grond
-- die broeiende sade van 'n nog katastrofe later...
Dis 'n toneel wat sekere
Suid-Afrikaanse boere maar te goed ken. Elke af en toe moet bestrydingseenhede
maar weer opruk om van hierdie alles verterende sprinkaanhordes dood te maak. Die bespuitings kan miljoene rande kos.
Maar selfs Jan van Riebeeck moes al
in sy eerste somer aan die Kaap toesien hoe sy tuin deur dié klein verdelgers
verwoes is. En oor die eeue heen is baie swart stamme deur hongersnood bedreig
nadat hul oeste weggevreet is.
Ons laaste ernstige sprinkaanplaag
in die twintiger- en dertigerjare van die twintigste eeu het elf jaar geduur.
Tot daardie tyd kon die boere niks aan die insekte doen nie. Hulpeloos soos
hulle was, kon hulle hulle maar net op die sprinkaanvoëls verlaat, wat vinniger
as sprinkane kan vlieg en die insekte in die lug vreet.
•
WAT veroorsaak 'n sprinkaanplaag? En hoe
verskil dié trekswerms van die gewone sprinkaan wat ons in ons tuine sien?
Die skielike verskyning van swerms
was altyd 'n tergende geheim, totdat wetenskaplikes in 1921 ontdek het dat die
trekker en die alleenlopende korthoring-sprinkaan een en dieselfde insek is, al
lyk hulle so verskillend.
Die Suid-Afrikaanse bruinsprinkaan
het byvoorbeeld twee heeltemal verskillende vorms. Die alleenloper-voetgangers
is gewoonlik groen, bruin of grys; die swermvoetgangers het helder swart-en-oranje
patrone. (Dié staan bekend as rooibaadjies, omdat hulle in kolonne marsjeer soos die Britse rooibaadjie-soldate in die Eerste
Anglo-Boereoorlog.)
Sprinkane trek in die reël ná 'n
paar jaar van gunstige klimaatstoestande, met genoeg kos en water, asook die
regte temperatuur. Namate die voetgangers in 'n sekere gebied toeneem,
veroorsaak die verdringing dat hulle mekaar irriteer. Dit lei tot die
swermstadium. Die nimfe word donkerder, koorsiger en aktiewer.
Uiteindelik begin die hele menigte
marsjeer asof hulle deur 'n massapsigose voortgedryf word. Algaande word hulle
volwasse en ontwikkel vlerke en begin vlieg.
•
TREKSPRINKANE teister die
mens al van die vroegste tye af. Dink maar aan die sprinkane in die tyd van
Moses die agtste plaag van Egipte was.
Daar is sowat sewe spesies wat groot
verwoesting saai en hongersnood kan bring. In Suider-Afrika is die ergstes
die bruinsprinkaan en die rooisprinkaan.
Die woestynsprinkane is egter die
berugste vreters. Hulle word in die
woestyne van Noord-Afrika, die Midde-Ooste, Arabië, Pakistan en Indië
aangetref.
Ironies genoeg is die vernielsugtige
treksprinkane eintlik 'n ryk proteïenbron. Johannes die Doper het hulle geëet
en selfs vandag nog is hulle 'n smaaklike gereg vir die Algeryne.
Die statistieke oor swerms is
indrukwekkend. Die gewig van 'n groot swerm is al op 15 000 ton geskat en die daaglikse voedselinname is glo gelyk aan dié van 1,5
miljoen mense.
Ná 'n sprinkaan-inval vrek die diere
dikwels van die honger of omdat hulle gedwing word om giftige plante te vreet wat die sprinkane oorgeslaan het. Hongersnood
tref die mense. Deesdae kan regerings plae beheer deur gif te spuit, maar dit
maak ook ander diere dood.
•
IN die boek Joël in die Bybel word die verwoesting beskryf wat sprinkane saai: "Voor die koms van
die sprinkaanswerm is die veld soos die tuin van Eden; as hy verby is, is dit
'n onbewoonbare woestyn. Hy laat niks oorbly nie."
Sprinkane vreet meestal plante. Hul
monddele bestaan uit 'n paar skerp, getande bytkake bekend as mandibels, wat
sywaarts werk, bra soos 'n skêr, om stukkies plantmateriaal af te kou.
Agter dié lê twee maksillae of
onderkake. Aan die punt van elkeen
is 'n tweetal strukture, die galea en lacinea, wat help om die kos te hou en te
manipuleer. Elke maksilla het ook 'n gelede maksillêre taster wat sintuiglik is
en plantkos kan proe.
Agter die maksillêre tasters is die
labium of onderlip met sy labiale tasters. Die labium keer dat kos uit die mond
val terwyl dit gekou word en die tasters is ook sensories.
As jy van voor na die gesig van 'n
sprinkaan kyk, sien jy nog 'n struktuur, die labrum of bolip tussen die
mandibels. Dit beskerm die monddele daaronder en lei kos tussen die kake deur.
•
SPRINKANE is meesters van
insekvlug. Woestynsprinkane kan byvoorbeeld nege uur lank vlieg. Dié eienskap
bring mee dat sprinkane ver na kos kan soek, maats kan soek om te paar en van
hul vyande kan wegkom. Vlug is veral belangrik vir treksprinkane wat oor die
aardbol moet kan vlieg.
Volwasse sprinkane het twee paar goed ontwikkelde vlerke. Dié bestaan uit 'n dubbele laag uiters dun
chitien met 'n netwerk van are. Die voorvlerke word egter nie vir vlieg gebruik
nie, maar dien as beskermende bedekkings vir die ondervlerke wat soos 'n waaier
oopmaak en dikwels pragtig gekleurd is. Die bedekkings word weg van die
vliegvlerke gehou wanneer die sprinkaan vlieg en dien as balansorgane.
•
Daar is wêreldwyd meer as 10 000
sprinkaanspesies, waarvan ’n groot deel in die trope aangetref word.
Só is daar die klipsprinkaan wat vir
beskerming op doeltreffende kamoeflering staatmaak. Hy lyk soos klippe, dooie
blare, boombas of takke en kan gewoonlik net raakgesien word as hy beweeg.
Ook blaasopsprinkane se kleure laat
hulle met die agtergrond saamsmelt sodat vyande hulle miskyk. Hulle is meestal
groen, maar party is pienk en ander het aanskoulike vlekke. Die mannetjies maak
'n geluid baie soos dié van 'n groot blaasoppadda.
'n Ander soort, die
melkbos-sprinkaan, vreet, soos sy naam
aandui, slegs melkbosse.
Sprinkane behoort tot die superfamilie
Acridoidea in die orde Orthoptera. Die treksprinkaan word
geklassifiseer as Locusta migratoria.
•
VIR hul gewig en grootte is insekte die sterkste springers in die diereryk. En sprinkane blink uit
op dié gebied. As die mens byvoorbeeld die gewone veldsprinkaan se springvermoë
gehad het, sou hy 'n derde van 'n rugbyveld ver kon spring. Loodreg sou hy
bo-oor 'n vyfverdiepinggebou kon laat waai.
Sprinkane se agterpote is besonder
lank en groot en die hoek tussen die dy en skeen besonder klein. Wanneer die
hoek skielik vergroot word, skiet dit die sprinkaan in die lug op. Die agterpote
werk boonop saam en dit gee nog meer krag aan die spronge. Die agterpote het
sterk spiere wat fyn beheer word sodat die springkrag byna agt keer groter as die insek se gewig is.
Insekte spring om aan hul
vyande te ontsnap. Sprinkane spring altyd wanneer die serkus ('n groeisel
waarvan daar twee onderaan die agterlyf is) geprikkel word. Hierdie
gevoelsorgane reageer op die effense verandering in die lugdruk wat deur
klankgolwe of 'n naderende roofdier veroorsaak kan word. Wanneer die
prikkeling plaasvind, word impulse oorgedra na die senuwees wat die
springspiere beheer.
___________________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
___________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD,
2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan