___________________________________________________________
Die
piepklein woelwaters in
’n druppel
water
In ons waterryke wêreld -- selfs in ’n enkele druppel
natuurlike water -- is daar woelinge en wellinge en uitspattige lewe. Trouens,
honderde diertjies en plantjies kan in só ’n waterdruppel woon. Hulle is
dikwels so klein dat hulle slegs uit een sel bestaan...
___________________________________________________________
TAP ’n bietjie kraanwater in ’n proefbuis
en bestudeer dit goed. Tien teen een is die water baie skoon. Loop nou die veld
in en skep vir jou water in ’n vlei of dam, en jy sal miskien fyn beweginkies
daarin sien as jy goeie oë het.
Selfs in ’n enkele druppel is daar roeringe en lewe.
En as jy dit eers deur ’n mikroskoop beskou, sal jy sien watter magdom van lewe
daar nou werklik is. Trouens, daar kan honderde plantjies en diertjies in só ’n
waterdruppel woon, en party is so klein dat hulle uit net een sel bestaan.
In kraanwater is die organismes dikwels in die
suiweringsproses verwyder, of hulle is doodgemaak deur die chloor wat by die
water gevoeg is. Ons bepaal ons dus net by ons druppel vlei- of damwater. Dis
mos daarin dat die dinge gebeur!
• DIE basis
van die voedselketting in só ’n gemeenskappie is die eensellige alge. Hulle is
die eenvoudigste plantjies, maar soos die meeste plante kan hulle hul eie kos
uit sonlig en minerale in die water vervaardig.
Alle lewende wesens bestaan uit klein
kompartementjies wat selle genoem word, maar by die kleinste diertjies en
plantjies is daar net een sel. Die wonder van hierdie eenselliges is dat hul
enkele sel verskillende take kan verrig wat by meersellige organismes deur
onderskeie selle uitgevoer word.
Onder die wêreld se alge is daar sowat 20 000
plantsoorte, wat van die eensellige organismetjies in ons waterdruppel tot
reusagtige seewiere wissel. Maar hierdie heel verskillende plante het tog twee
dinge gemeen. Vir eers is hulle almal sonder wortels, stingels of blare.
Dan het hulle ook nie die ingewikkelde stelsels pype
wat ons in die meer gevorderde plante kry nie, met die gevolg dat hulle in die
water of op vogtige plekke moet lewe.
Daar is baie soorte eensellige alge. Baie van hulle
het ’n groen kleur. Een tipe vorm ’n groen skuim op damme en ’n ander gee ’n
groen skynsel aan die bas van borne.
(Terloops, die groen van alge is natuurlik chlorofil,
die pigment wat beslis een van die interessantste dinge in die natuur is. Maar
die interessantste nog is seker dat chlorofil en die rooi pigment van bloed
skeikundig byna-byna dieselfde ding is en slegs in een baie klein
besonderheidjie van mekaar verskil. As een magnesiumatoom in ’n molekule chlorofil
deur een ysteratoom vervang word, verander die chlorofil in rooi bloed!)
Diatome is goudbruin, eensellige alge wat baie in die
see en vars natuurlike water voorkom. ’n Diatoom -- dalk niks groter as ’n
vyfhonderdste van ’n sentimeter nie -- het ’n glasagtige skulp wat die sel deur
afskeiding skep. Die skulp bestaan uit twee dele, waarvan die een oor die ander
pas, soos die deksel van ’n pildosie.
Groot rotsagtige neerslae van hierdie skulpies word diatomiet
genoem. Dit word ontgin en het ’n menigte gebruike -- van die suiwering van
water tot die uitfiltrering van radioaktiewe stowwe uit vloeistowwe in
kernkraginstallasies.
• DIE tweede
skakel in die voedselketting is die eensellige diertjies (protosoë; enkelvoud:
protosoön), wat van die eensellige plantjies of van mekaar lewe. En watter
rykdom van vorms en soorte het hierdie mikro-organismes ook nie. Daar is meer
as 30 000 lewende spesies op aarde, en oral waar daar water en suurstof is,
tref ’n mens hulle aan.
Voortplanting van die protosoë vind gewoonlik plaas
deurdat die liggaampie splits of verdeel. Die twee dele skei van mekaar en
elkeen word ’n afsonderlike organisme.
Onder die bekendstes is die amebe, ’n eenvoudige
diertjie wat beweeg deur te vloei. Sy liggaam is ’n sakkie jellie waaruit
tydelike uitsteeksels, die sogenaamde pseudopodia of skynpote, vloei.
Maar baie protosoë het ’n ingewikkelder bou.
Nes die diatoomplantjies met hul diatomiet, is daar
ook eensellige diertjies wat in die aarde se verlede weer massiewe lae
kalksteen in groot oseane gevorm het. Die uitgebreide kalksteenformasies
("chalk") van Engeland, en nog kalksteenneerslae in ander wêrelddele,
bestaan hoofsaaklik uit die skulpies van verskillende soorte protosoë. In een
vierkantige blokkie kalksteen met sye van twee en ’n halwe sentimeter is sowat
’n miljoen sulke skulpies saamgekoek.
’n Menigte soorte eenselliges lewe egter nie vry soos
dié in ons waterdruppel nie, maar in die bloedvate, spysverterings- en ander
organe van mense en diere. Sommige veroorsaak ernstige en minder ernstige
siektes (malaria, slaapsiekte, appelkoosmaag, noem maar op).
Daar is egter ook baie onskuldige en selfs vir ons
voordelige mikroskopiese diertjies. Geweet dat daar tussen jou tande en in die
slymvliese van jou mond nie minder nie as sewe afsonderlike eensellige
parasiete woon? Selfs met warm vloeistowwe of tandepasta raak jy nie van hulle
ontslae nie. In ons
spysverteringskanaal is daar verskeie soorte wat die rol van skoonmakers speel
en op afvalprodukte, slym en dooie dermwandselle teer.
Daar is ook die wonderbaarlikste eensellige parasiete
wat in die spyskanaal van rysmiere en ander houtvretende insekte woon. Ons weet
dat hout se sellulose eintlik heeltemal onverteerbaar is, maar die mikro-gaste
verander dit só dat dit as voedsel opgeneem kan word.
Soortgelyke eensellige parasiete word in die
blaarpens van herkouers soos beeste, skape, bokke en antilope aangetref, wat ’n
vername rol speel om plantvoedsel se sellulose tot iets verteerbaars af te
breek.
Maar ons het ’n bietjie weggedwaal van ons
waterdruppel. Hoe ook al, droogtes of droë omgewings is die groot vyand van die
eenselliges en sodra dit droog word, skei hulle ’n soort omhulsel af en verkeer
dan in ’n rustoestand. Eers wanneer dit weer reën, ontplof die mikro-wêreld
nogmaals. In ’n nuwe druppel is daar dan ’n herbore uitbundigheid van lewe.
• DIE derde
skakel in die voedselketting is steeds piepklein skaaldiertjies en
insektelarwes, wat van die eenselliges lewe. Baie van die larwes word natuurlik
mettertyd groter insekte, veels te groot om in ’n druppel in te pas.
Maar aan die spits van die kleiner diertjies in die voedselketting-hiërargie is die watermyte, die oorwinnaars in die ekosisteem van ons waterdruppel. Hulle is nefies van die spinnekop, teel besonder vinnig aan, en hul pootjies beweeg vinnig in die water as hulle mikro-organismes jag en opvreet.
Almal klein diertjies in ’n kosmos wat vir die mens
verborge sou gebly het -- as ons nie
die mikroskoop gehad het om totaal verwonderd tot in hul wonderwêreld deur te
dring nie.
____________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD,
2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan