___________________________________________________________

 

Die natuurstreke van die aarde (1): Inleiding

 

Uit oerwoud

en vlakte...

 

Stomende oerwoude, wuiwende grasvelde, dor woestyne wat bly smag na 'n lekseltjie reën... die aarde is bedeel met die uiteenlopendste gebiede, so verskillend van mekaar dat dit 'n besoeker uit die buiteruimte totaal sou verwar. In hierdie reeks neem die Wonder-ensiklopedie jou op 'n besondere ontdekkingstog deur ons natuurstreke, met al hul eiesoortige eienskappe en unieke lewensvorms. In ons eerste artikel kyk ons oorkoepelend na die lewe rondom die aarde en in die volgende artikels word van die verskillende streke een vir een besigtig...

___________________________________________________________

 

ONS wonderlike wêreld is feitlik oral bedeel met lewe. Maar die plante en diere in die ysige poolstreke verskil hemelsbreed van dié by die stomende ewenaar. Dis die temperatuur en beskikbaarheid van water wat bepaal wát wáár kan bestaan. Hoe warmer en vogtiger dit is, binne perke, hoe rykliker is die plante- en dierelewe en hoe groter is die verskeidenheid.

 

Tog is baie van die lewensvorms rondom die wêreld uitmuntend toegerus vir die moeilikste omstandighede -- ysbere van die Noordelike Yssee het byvoorbeeld ekstra vetlae om die koue te kan verduur.

 

Namate 'n mens suid- of noordwaarts van die ewenaar af wegbeweeg, daal die hittegraad geleidelik, omdat die sonstrale verswak word deurdat hulle deur meer van die atmosfeer moet dring. By die ewenaar is die temperatuur elke dag sowat 25 tot 30 grade C. Naby die Suidpool, weer, kan die kwik in die hartjie van die somer tot bokant die vriespunt styg, maar die gemiddelde temperatuur is -50 grade -- baie kouer as jou yskas.

 

Hierdie temperatuur-"stroke" rondom die aarde sorg vir verskillende soorte plante en diere na gelang van die besondere toestande. Omdat seestrome en winde die temperatuur beïnvloed, en omdat die reënval verskil, is die stroke aan weerskante van die ewenaar nie identies nie.

 

Elke streek het sy eie klimaat en besondere diere wat daarvoor toegerus is.

 

   POOLYS-KAPPE: Aan die eindes van die aarde is die lewegewende vars water hard bevrore. Daar is dus geen landplante nie. Selfs die oppervlak van die see raak bevries en onder die ys is piepklein drywende plankton of visse, wat kos verskaf vir 'n paar groot diere wat op of naby die water kan lewe. Dit sluit in ysbere (van die Noordelike Yssee-gebied) en pikkewyne (van Antarktika).

 

   TOENDRA: Om die bevrore Arktika is boomlose landstreke wat toendra genoem word. Dié is in die winter met ys bedek, maar gedurende die kort somer skiet mosse en blomme op, wat kos vir rendiere, lemmings en ander diere verskaf.

 

   NAALDWOUDE: Suid van die toendra is wyd uitgestrekte gebiede van immergroen, keëldraende bome wat naaldbome genoem word. Hul naaldvormige blare weerstaan die vrieswinters.

 

   GEMATIGDE STREKE: Dié omspan 'n breë spektrum van gebiede -- in Suid-Afrika byvoorbeeld sowel die Wes-Kaap met sy Middellandse See-klimaat as die subtropiese Natalse kus. Ons weet goed hoe lyk ons eie natuurlewe. Dit verskil egter in belangrike opsigte van dié in die Noordelike Halfrond, waar bome soos eike hul blare in die winter verloor (ons het natuurlik ook bladwisselende bome, maar hulle is uit die noorde hierheen gebring). Die diere in die Noordelike Halfrond is onder meer Europese dasse, vosse, eekhorings en herte -- wat nogal dramaties verskil van ons springbokke, koedoes en wat nog alles.

 

Na "die Hoëveld, waar dit oop is", het die Afrikaanse digter Toon van den Heever destyds gehunker. Die Noord-Vrystaat en gewese Suid-Transvaal is "oop" en dis tipiese grasveld. Uitgestrekte grasvelde kom voor in die wêreld se gematigde en tropiese streke, in gebiede waar daar nie genoeg reën vir woude is nie. Dit sluit in die savannes van Afrika, die steppes van Asië, die prêries van Noord-Amerika en die pampas van Suid-Amerika.

 

   WOESTYNE: Die Namib en die Kalahari is woestyne van ons eie wêrelddeel. Daar is egter ook talle ander. Trouens, sowat 'n derde van die aarde se landoppervlak is woestyne of halfwoestyne. 'n Woestyn ontstaan wanneer meer water weens verdamping verlore gaan as die reën wat uitsak. Die plantegroei is yl, want net geharde grasse, kaktusse en doringbosse kan oorleef. Diere sluit akkedisse, woestynmuise en kamele in.

 

   TROPIESE WOUDE: Die warm, vogtige gebiede naby die ewenaar -- die tropiese woude -- het die rykste natuurlewe van al die streke. In hierdie "Tarzan"-oerwoude kan tien keer soveel plantsoorte wees, en honderd maal soveel diersoorte, as op 'n ewe groot gebied in die gematigde streek. Trouens, die tropiese woude het twee vyfdes van alle plant- en diersoorte.

 

Die natuur onder die ploeg

 

   AS 'n mens ons planeet vandag vergelyk met hoe dit 5000 jaar gelede was, is die veranderings enorm. Uitstrekte landstreke wat eenmaal "wild" was, word nou deur boere bewerk of is deur nywerhede oorgeneem.

 

En oor die groot- en kleinwild wat eenmaal op die Suid-Afrikaanse grasvelde gewemel maar verdwyn het, kan die natuurliefhebber net baie treurig raak...

 

In 'n reuse land soos Amerika is die gevolge van die "beskawing" soveel opmerkliker. Weg is die buffeltroppe op die ontsaglike prêries, en in die plek van die wilde grasse staan enorme lappieskomberse van landerye besaai met koring en ander gewasse.

 

Ook gematigde sone se woude, wat vroeër groot dele van Europa bedek het, is afgekap vir hout om skepe en huise te bou en meubels te maak. Boere het oorgeneem met landerye waarop rys, gort, beet, aartappels en ander kosplante gekweek word.

 

Die tropiese woude, die natuur se rykste spense, word eweneens in 'n ontstellende tempo afgekap vir timmerhout, nywerhede soos papierfabrieke, en om vir landerye en fabrieke plek te maak.

 

Selfs die poolstreke spring nie die mens se oorname vry nie. Radioaktiewe afval, word vertel, het reeds in die toendra op korsmosse versamel, waarop rendiere wei wat op hul beurt deur die Eskimo's en Laplanders geëet word. Wat die gevolge hiervan sal wees, sal ons nog moet sien.

 

Maar presies hoeveel natuurstreke het die aarde? Geleerdes verskil oor die getal, hoewel die meeste tussen ses en tien erken (die see word ook as 'n streek beskou). In hierdie reeks word ses beskryf.

 

As 'n mens na kaarte van hierdie natuurstreke sou kyk, kan jy verkeerdelik dink dat elkeen duidelike grense soos landsgrense het. In werklikheid gaan die een streek geleidelik in die ander een oor.

 

____________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

____________________________________________________________

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan