__________________________________________________________
As jy dalkies ooit in die yswoestyn van die aarde se verre noorde sou beland, sal jy miskien iewers 'n lywige muskusbees te sien kry... waar hy, goed gepantser deur sy pelsjas, sy ongenaakbare wêreld staan en betrag. Temperature kan tuimel en snerpende winde woed, maar hierdie geharde Arktiese soogdier kan die strafste winters sonder enige skuilte hoegenaamd oorleef. Lees hieronder hoe hy en ander diere van die koue streke dit regkry...
__________________________________________________________
EK en jy sal stokstyf vries as ons in ons
wêreld in die winternagte buite moet slaap in die skraal luggie en knypende ryp
van, sê maar, die Karoo.
Dink 'n oomblik aan die arme diere van die
poolgebiede en toendra. Jy ys sommer as jy hoor watter koue húlle moet
verduur...
Arme diere? Verduur? Wie't gesê hierdie diere kan die
koue nie verdra nie? Talle is immers so gepantser met dik bedekkings van pels
of vere, of isolerende vetlae, dat 'n mens rêrig kan wonder of hulle ooit weet
wat bibber beteken!
Trouens, baie van hierdie diere, soos poolvosse en
muskusbeeste, het sommer 'n dubbele laag hare. Die "onderbaadjie" bestaan
uit sagte, wollerige hare wat isolasie verskaf; die "bobaadjie" se
beskermhare is weer olierig en waterbestand.
By diere wat nie die onderste laag hare het nie, is
die buitehare baie dikker naby die punte as teenaan die vel, en hulle groei
oormekaar om die liggaamshitte vas te vang. Party soogdiere van die toendra het
selfs pels aan die voetsole. Vetlae, ook vir isolasie, word by robbe en
pikkewyne aangetref.
Koud kry? Wat wou!
Sommmige diere van die koue streke is ook lywige
lummels. Dink maar aan die ysbere en die kariboes. Hoe groter die dier hoe
kleiner is sy lyfoppervlakte mos in verhouding tot sy volume en hoe minder
hitte verloor hy dus, relatief gesproke.
Kleiner diere soos lemmings en poolhase verloor weer
die minimum hitte deurdat hulle klein stertjies en ore het (aanhangsels straal
hitte uit).
En pikkewyne en rendiere het 'n aansienlik laer
"normale" temperatuur in die ledemate as in die res van die liggaam.
Die weefsels in hierdie ontblote dele kan met minder hitte funksioneer as die ander
weefsels.
• UIT die
sowat honderd voëlsoorte wat op die toendra nes maak, bly slegs 'n handjievol
die hele jaar daar. Onder hierdie bittereinders tel die sneeu-uil, sneeuhoender
en raaf, wat almal wonderlik toegerus is om die snerpend-strawwe winters te
oorleef. Rawe oorwinter deur die reste van dooie diere te vreet, asook die
afval en vullis by mense se nedersettings. Sneeu-uile maak jag op verskeie
diertjies, soos lemmings.
Die sneeuhoender se pote is met vere bedek, wat
ekstra beskerming teen die koue bied. Met die koms van die herfs word sy
gespikkelde bruin somervere byna heeltemal wit -- 'n goeie kamoeflering in die
sneeu. As die weer buitengewoon guur is, grawe die sneeuhoender hom soms tot
binne-in sneeuwalle in vir beter beskerming. (Hy weet beslis nie wat dit
beteken om soos 'n verkluimde hoender te lyk nie!)
Ondanks wonderlik toereikende liggaamsbedekkings en
metaboliese aanpassings is baie toendra-diere tog nie toegerus om die
kombinasie van strawwe koue en min kos in die winter te weerstaan nie. Hulle
migreer (trek) of hiberneer (slaap deur die winter); party maak selfs 'n ligte
winterslaap deur, wat nie so diep soos die egte winterslaap is nie.
Bere slyt byvoorbeeld 'n deel van die lang winter
onder die sneeu in 'n soort wakker-slaap. Hulle teer in dié tyd op hul
liggaamsvet en bring hul kleintjies in die wêreld.
Die enigste ware hiberneerders van die toendra is die
grondeekhorings, wat in goed gedreineerde grond bly -- in droë gate wat hulle
vir hul nege maande lange winterslaap grawe. Hulle grawe ook waar die sneeu
uiteindelik die diepste sal saampak, om die slaapgate verder te isoleer. Met
hul liggaamshitte binne vasgevang, bly die winterwonings knus en warm.
Lemmings, veldmuise en wesels verwyl die grootste
deel van die winter onder die sneeu, waar hulle die betreklike warm en egalige
temperature benut en die uitloopsels van waterbiesies en grasse vreet.
Lemmings en veldmuise is 'n uitstekende voedselbron
vir roofdiere. Sou daar vir eersgenoemdes baie kos wees sodat hul getalle toeneem,
het roofdiere soos poolvosse, wolwe, wesels en sneeu-uile 'n geil seisoen en
teel hulle ook vinnig aan. As die veldmuise en lemmings in die somertyd al die
bessies opvreet, ly diere soos sneeuhoenders en kariboes daaronder en kan hulle
van hongerte vrek, wat weer kos verskaf vir aasvretende wolwe, bere en rawe.
Wanneer daar egter te veel veldmuise en lemmings is,
word die plantegroei vernietig en neem hul getalle af. Die roofdiere moet dan
wegtrek.
• MET die
koms van die somer raak die toendra vol lewe. Hordes insekte broei uit in die
poele gesmelte sneeuwater wat oral kol-kol op die landskap voorkom, en hulle
word die prooi van visse in groter damme.
Die insekte, vis en waterplante is weer wonderlike
feesmaaltye vir die baie trekvoëls wat die toendra besoek. Trekvoëls begin in
die vroeë lente aankom. Eerste op die toneel is die watervoëls, gevolg deur
kusvoëls en uiteindelik landvoëls.
Wanneer die voëls só op die toendra versamel om nes
te maak, te vreet en te verveer, groei die plante ook welig. Die gevleueldes lê
weg aan die plante -- hulle vreet die wortelstokke en styselagtige knolle op
die wortels inkluis, sowel as die blare en uitloopsels. Die uitdunning van die
plante bring mee dat meer lig die grond bereik, sodat dit warm word en die ysgrond
smelt. Op die koop toe bemes die voëls die grond.
Die kuikens van die meeste groter voëls wat op die
toendra nes maak -- ganse, swane en eende -- kan self kos soek pas nadat hulle
uitgebroei het. Die rol van die ouer is slegs om die kleintjies te beskerm en
hulle snags warm te hou.
'n Paar Arktiese voëlsoorte se kuikens kom egter
totaal hulpeloos uit die eier. Die swerms insekte in die kort somer stel die
voëlouers in staat om hul kroos honderde kere in die loop van die lang dag te
voed. Die toendra-landskap bied ook ideale wegsteekplekke vir hul neste.
Benewens die voëls is daar talle groot soogdiere wat
die toendra met die wisseling van die seisoene binnetrek en weer verlaat. Die
suidwaartse migrasie van die kariboe van die Kanadese vlaktes, wat in die
winter meer as 1 000 km ver van die toendra na die gebied noord van die groot
woudgordel trek, is wel bekend.
Hierdie groot troppe word gewoonlik deur troppe wolwe
gevolg. Swakker diere word gevang en gevreet. In die lente trek hulle weer
noord, en word hulle nogmaals deur die wolwe agtervolg. Deur van een plek na 'n
ander te trek, word die gevaar van oorbeweiding verminder.
Hoewel daar nie so 'n groot verskeidenheid van diere
soos in die meer herbergsame natuurstreke is nie, is daar nog verbasend baie in
die koue wêreld anderkant die boomgrens. Dis diere wat hulle
as 't ware op
gladde ys gewaag -- en gewen het! Die geharde Eskimo's van diereland.
____________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD,
2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan