___________________________________________________________________

 

Diere-sintuie (2): Gehoor

 

Kleine muisies,

grote ore...

 

Ons gehoor is glad nie so goed as wat ons dalk dink nie. As ons al die stille gille, getjank en getierelier van kommunikerende diere rondom ons kon gehoor het, sou dit waarskynlik oorverdowend gewees het...

____________________________________________________________

 

JY hoor die dreuning van die branding, of die weeklag van 'n voël, of 'n warrelwind wat so kirts-kirts oor die bossieveld kerjakker. Jy luister van ver af na dié geluide en jy dink jy hoor nogal goed.

 

Maar hoe goed, verwaande mens, hoor jy rêrig?

 

Het jy al ooit die skril krete van insekvretende vlermuise gehoor terwyl hulle vlieg? Of die steelse seine van 'n rot wat onder in die lang gras met 'n ander rot kommunikeer?

 

As ons na die duisternis stille gille, getjank en getierelier van diere-kommunikasie kon luister, sou dit waarskynlik oorverdowend gewees het.

 

Klanke word deur die vibrasies van 'n voorwerp veroorsaak. As iets vibreer, laat dit die omringen­de lug ook vibreer. Hierdie trillings beweeg as golwe in alle rigtings uitwaarts en word deur die brein onderskep, wat hulle as klank in­terpreteer.

 

Die aantal kere dat 'n vibrasie homself elke sekonde herhaal, staan bekend as die frekwensie. Die hertz (Hz) is die eenheid waarin frekwensie gemeet word. Een hertz staan gelyk aan een siklus per sekonde.

 

Mense kan klanke met 'n fre­kwensie van tussen sowat 20 en 20 000 Hz hoor. Enigiets daaron­der word as 'n vibrasie aangevoel en enigiets bokant dit word supersonies genoem.

 

Baie diere, daarenteen, kan frekwensies ver bokant dit hoor. Mot­te kan frekwensies van tot 240 000 siklusse per sekonde opvang en die dolfyn 'n verbysterende 280 000...

 

Bou van die oor

 

   SOOS by oë is daar ook baie verskillende soorte "ore". Voëls en soogdiere het groot oortrommels, slange het glad niks nie. Pleks daarvan vang dié pootlose reptiele die trillings deur die bene in hul liggame op. Insekte hoor weer deur middel van eenvoudige membrane aan hul pote of gewaar vibrasies in hul pote.

 

Die soogdier-oor word in drie hoofafdelings ingedeel: 'n buite-, middel- en binneoor. Die buiteoor, wat uit die oorskulp en oorka­naal bestaan, kanaliseer klankgolwe na die oortrommel.

 

Die middeloor is 'n kamer met drie klein beentjies wat die trillings van die oortrommel versterk en na die binneoor voer. Dié is 'n klein, spiraalagtige struktuur wat ontvangerselle bevat.

 

Wanneer die laaste van die klein beentjies beweeg, word die vloeistof in die spiraal in beroering gebring, wat veroorsaak dat die ontvangerselle senu-impulse na die brein stuur waar hulle as klank geïnterpreteer word.

 

Insekte

 

   PARTY insekte wat wel gehoor het, het 'n gespanne membraan wat nie in ore geleë is nie, maar op die bors, agterlyf of voorpote. Hierdie tromagtige orgaan tril as klankgolwe daarteen vasslaan.

 

Die langhoringsprinkaan is 'n voorbeeld van 'n insek met 'n gehoororgaan op die poot. Ander insekte hoor met hare of spesiale voelhorings wat vibrerende lugmolekules waarneem.

 

Paddas

 

   DIE wêreld sou alte koddig geklink het as ons padda-ore gehad het -- ingeskakel op die roepstemme van ander paddas en die gerase van hul prooidiere en roofvyande. Die meeste ander geluide word uitgeskakel.

 

Paddawyfies is besonder sensitief vir die paringsroepe van die mannetjies van hul spesie. Proefnemings het getoon dat sekere wyfies wat van een gebied na 'n ander geneem word, die liefdesliedere van die plaaslike mannetjies ignoreer omdat hulle dit eenvoudig nie hoor nie.

 

Grote ore

 

   DIERE wat op geluide staatmaak om hul prooi te vind, het gewoonlik groot oortrommels en dikwels ook groot oorskulpe. Laasgenoemde kanaliseer soveel klank as moontlik af na die oortrommel.

 

Die bakoorvos van Suidelike Afrika vreet op groot skaal termiete wat hy met behulp van sy reuse ore in hul ondergrondse tonnels kan hoor kriewel. Die vos weet presies waar die insekte is en grawe dan in die grond om hulle by te kom.

 

Die woestynvos van die Sahara-woestyn het reusagtige vlermuisagtige ore wat geluide baie goed opvang. Hulle help ook om hitte van die liggaam af weg te straal.

 

Voëls

 

   VOËLS het 'n bonte verskeidenheid van liedere en roepe, en hulle hoor min of meer binne dieselfde frekwensies as die mens. Maar an­ders as die mens het hulle nie uitwendige oorskulpe nie en die middeoor is ietwat anders saamgestel.

 

Die ore van die meeste voëls is met vere be­dek. Dit help om die windgeraas te demp terwyl hulle vlieg.

 

Uile is nie net bobaas-vlieërs nie, maar kan ook besonder goed hoor. Die hoë gepiep en sagte geritsel van muise en ander knaagdiertjies word so fyn waargeneem dat hulle sekuur op hul prooi kan toeslaan -- nie verder as een graad weerskante van die teiken af nie.

 

Dié uil se ore sit asimmetries langs die kante van die kop, en wanneer die voël 'n geraas aan die een kant hoor, vang die naaste oor dit 'n breukdeel van 'n sekonde voor die ander een op.

 

Die tydsverloop -- al is dit slegs een 30 000ste van 'n sekonde -- is genoeg vir die jagter om te bepaal van watter kant die geluid kom en om hom soontoe te wend.

 

Vlermuise

 

   DIE meeste vlermuise navigeer met behulp van 'n gehoorsisteem wat eggolokasie genoem word. Dit stel hulle in staat om hindernisse te vermy en prooi in stikdonkerte op te spoor.

 

Terwyl hy vlieg, maak dié vlermuis 'n string hoë geluide, wat teen voorwerpe in sy pad vasslaan en na sy groot ore toe terugkaats.

 

Die geluide word in 'n kegelvor­mige straal voortgebring, waarvan die deursnee bepaal word deur die vlermuis se bek of die vorm van die neusflap.

 

Sekere vlermuise kan laag oor die grond vlieg en selfs insekte op die grond raaksien. Ander ge­bruik dieselfde stelsel om oor die water te skeer en vis te vang. Hul trillings kan nie werklik die water binnedring nie, maar hulle kan die golwings waarneem wat deur bewegende visse gemaak word.

 

'n Paar soorte vlermuise maak van die sogenaamde Doppler-effek gebruik om hul prooi te vind. Wanneer 'n voorwerp in die rigting van 'n luisteraar beweeg, verskil die frekwensie van die golwe van dié wat gemaak word wanneer dit wegbeweeg.

 

Die geluide van vlermuise haal tot sowat 200 000 hertz (siklusse per sekonde). Dis is ver bokant  die perk van menslike gehoor.

 

Sekere vlermuise kan 'n muggie op 'n afstand van 20 m gewaar.

 

Dolfyne

 

  VLERMUISE is nie die enigste diere wat eggolokasie gebruik om hul weg te vind nie.

 

Die walvisagtiges bring talle ver­skillende klankgolwe voort om met ander lede van hul spesie te kommunikeer en om 'n "prentjie" te vorm van wat voor hulle lê. Hierdie golwe kaats terug van die omrin­gende voorwerpe.

 

Dolfyne maak twee uiterste soorte geluide. Lae klanke bied die soogdier 'n breë "uitsig" op die see voor hom. Hoë of ultrasoniese tone voorsien hom van 'n vlakby-beeld van sy prooi.

 

Walvisse maak ook klikgeluide met 'n lae frekwensie om algeme­ne inligting in te win. Klikklanke met 'n hoë frekwensie en fluitgeluide word gebruik vir onderlinge kommunikasie en om te jag.

 

Dolfyne se stelsel van geluide is so ingewikkeld dat geleerdes sê dit grens aan spraak.

 

Gehoor en balans

 

   DIE sin vir gehoor en balans is verweef, en die orgaan vir balans by gewerweldes is die binneoor. Elk van die drie met vloeistof gevulde, halfsirkelvormige buise in die binneoorse labirint is aan die einde met sensoriese hare bedek. Die hare reageer op die beweging van die vloeistof in die buise en verwittig die brein van die houding van die liggaam.

 

Ewewig by ongewerweldes word op verskillende maniere bewerkstellig. Baie vlieënde insekte hou hul balans met behulp van hul voelhorings, hare of ander organe. By weekdiere en skaaldiere is ewewigsorgane weerskante van die kop wat elk 'n sandkorrel be­vat en baie soos die messelaar se waterpas werk om hulle oor die liggaam se posisie in te lig.

 

____________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

____________________________________________________________

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan