___________________________________________________________

 

Afrika in die 20ste eeu

-- die winde van verandering

 

In die eerste vyftig, sestig en meer jare van die twintigste eeu was talle Afrika-lande nog in die hande van hul koloniale heersers in Europa. Maar die "winde van verandering" het oor die gewese donker vasteland gewaai, en een ná die ander het hulle hul onafhanklikheid geëis -- en gekry. Baiemaal was die voorspel tot die oorgang of die verandering self bloedig, partykeer wel vreedsaam. Aan die einde van die eeu was daar geen kolonie meer in Afrika oor nie. In hierdie artikel word gekyk na 'n aantal hooffigure uit die tyd van die sogenaamde vryheidstryde op die kontinent. Verder ondertoe kan jy lees hoe die aangesig van Afrika ná die Tweede Wêreldoorlog verander het...

___________________________________________________________

 

   Nelson Mandela  (1918-      ) was 27 jaar lank 'n politieke gevangene waarna hy in die dekade voor die eeuwisseling die eerste president van 'n nuwe, nie-rassige Suid-Afrika geword het. Suid-Afrika het in 1910 onder die Britse vlag tot stand gekom met die unifikasie van Kaapland, Transvaal, die Vrystaat en Natal. Mettertyd het hy saam met Brittanje 'n gelyke vennoot in die Statebond geword, waaruit hy later getree het. In 1994 het die land sy lank verguisde apartheidsbeleid begrawe met die hou van die eerste veelrassige verkiesing en hom daarna weer by die Statebond aangesluit.

 

   Jomo Kenyatta (ca. 1893-1978) was aanvanklik premier en toe die eerste president van Kenia. Hy het van 1963 af tot met sy dood regeer. Kenyatta was voor dit 'n aantal jare in die tronk omdat hy die Mau-Mau-guerrilla-veldtog teen die Britse bewind in sy land gelei het.

 

   Kwame Nkrumah (1909-'72) het in 1957 die premier van Ghana geword toe dié land die eerste kolonie in Afrika was wat onafhanklik geword het. Die koloniale heerser was Brittanje. Nkrumah se bewind is egter in 1966 in 'n staatsgreep omvergewerp. Hy het aanvanklik in die kollig gekom toe hy in 1950 'n veldtog van burgerlike ongehoorsaamheid en massa-aksie gelei het wat sy land (toe die Goudkus genoem) tot stilstand gebring het.

 

   Harold McMillan (1894-1986), Britse Konserwatiewe eerste minister van weleer, het in 1960 die Suid-Afrikaanse Parlement toegespreek en gepraat van die ''wind van verandering... wat deur hierdie vasteland waai''. Hy het Suid-Afrika gemaan het om hom daarby aan te pas.

 

   Kenneth Kaunda (1924-     ) het in 1964 die eerste president van Zambië (voorheen die Britse Noord-Rhodesië) geword. Nasionalisasie en die ineenstorting van die koperprys het egter mense laat noustrop trek, en verset teen Kaunda se eenparty-bewind het in 1991 tot 'n veelparty-verkiesing gelei waardeur hy van sy amp onthef is.

 

   Robert Mugabe (1925-     ) het in 1980 die eerste premier van Zimbabwe (aanvanklik die Britse Suid-Rhodesië) geword en is in 1987 tot president verklaar. Voor dit is hy tien jaar lank weens weerstandbedrywighede aangehou, waarna hy die bevrydingstryd vanuit Mosambiek gevoer het. In 1988 het Zimbabwe onder sy leiding prakties 'n eenparty-staat geword. Die grondslag is moontlik toe al gelê vir sy omstrede grondhervormings van die afgelope tyd waardeur baie blanke boere van hul plase gedwing en die ekonomie van die land besonder erg geknou is.

 

   Sam Nujoma (1929-     ) is die president van Namibië (sedert 1990) en stigter van Swapo (1957). Vanweë Suid-Afrika se destydse weiering om die beheer prys te gee oor Suidwes-Afrika, soos die land toe genoem is, het Nujoma met 'n bevrydingstryd begin wat later tot 'n ''bosoorlog'' vanuit Angola gelei het. Suid-Afrika het Suidwes-Afrika (voorheen 'n Duitse gebied) ingevolge 'n mandaat van die ou Volkerebond bestuur en hom verset teen enige pogings om hom daarvan afstand te laat doen. Uiteindelik (in 1990) is onafhanklikheid egter wel aan die land toegestaan.

 

'n Nuwe Afrika

 

NÁ die Tweede Wêreldoorlog begin die Afrika-kolonies, net soos die kolonies in Asië, hul onafhanklikheid eis. Europa, waar die oorlog groot verwoesting gesaai het, kan sy oorsese besittings nie behou nie.

 

Die Franse kolonie Algerië is selfs belowe dat hy ná die oorlog 'n aandeel in sy eie regering sou kry. Frankryk hou egter nie woord nie. In 1952 word olie in Algerië ontdek en Franse setlaars, wat hoop dat dit hulle ryk kan maak, raak des te meer vasbeslote om daar te bly. Oorlog breek in 1954 uit. Ná agt jaar van bittere guerrilla-gevegte gee Frankryk in 1962 Algerië sy onafhanklikheid.

 

Ghana (voorheen die Goudkus) is in 1957 die eerste Britse kolonie in Afrika wat sy onafhanklikheid verkry.

 

Maar in 'n land soos Egipte verloop sake weer heelwat anders. Reeds in 1922, ná nasionalistiese proteste, gee Brittanje erkenning aan Egipte as 'n konstitusionele monargie, maar behou hy nog sekere magte, waaronder beheer oor die Soedan. Die Britte wil graag vanweë die Suez-kanaal nog 'n sê in Egipte hê. Die kanaal (wat tussen 1854 en 1869 gebou is) is naamlik 'n kardinale kortpad tussen die Middellandse See en die Indiese Oseaan.

 

In 1952 neem kol. Gamal Abdel Nasser die bewind in Egipte oor. In 1956 plaas hy die Suez-kanaal onder Egiptiese beheer, wat die Britse en Franse belange bedreig. Later daardie jaar val Israel Egipte binne, wat Brittanje en Frankryk die kans bied om troepe te stuur om kwansuis die orde te herstel. Kwaai besware, onder leiding van die Verenigde Nasies, dwing hulle om hulle te onttrek.

 

Maar kardinaal in die Afrika-bevrydingstryde is die stryd teen apartheid in Suid-Afrika. Ná die Tweede Wêreldoorlog word Suid-Afrika, soos voorheen, polities steeds deur die wit minderheid bestuur. Hulle is die nakomelinge van Britse, Nederlandse, Duitse en Franse setlaars wat hulle in die vorige eeue hier gevestig het.

 

In 1948 kom die Nasionale Party aan die bewind. Hy stel amptelik 'n beleid van apartheid in, met verskillende regte vir die swart mense, Asiate, bruin mense en blankes in die land. Betogings teen apartheid by Sharpeville in 1960 lei tot die dood van 67 mense. Apartheid word jare lank internasionaal verdoem, maar in die jare negentig word dit deur Suid-Afrika afgeskaf. In 1990 word die swart leier Nelson Mandela ná 27 jaar in die gevangenis vrygelaat. Hy word in die eerste veelrassige verkiesing in 1994 tot president verkies. Thabo Mbeki volg hom in 1999 op.

 

Dan was daar ook die Rhodesiese stryd. In Suid-Rhodesië (vandag Zimbabwe) wou die blanke Rhodesia Front Party hê dat die land onafhanklik van Brittanje moes wees, maar hulle het die Britse eise verwerp dat hulle die mag met die swart mense moes deel. In 1965 verklaar Suid-Rhodesië hom eensydig onafhanklik. Die blanke regering bly tot 1979 aan die bewind toe dit uiteindelik 'n swart meerderheidsregering moes aanvaar. Die land aanvaar in 1980 die naam Zimbabwe.

 

Daarteenoor het Marokko se lang stryd om onafhanklikheid van Frankryk reeds in 1956 geëindig. Marokko het in 1976 feitlik die noordelike twee derdes van die voormalige Spaanse Sahara (Wes-Sahara genoem) geannekseer, en die res van die gebied in 1979, ná Mauritanië se onttrekking. 'n Guerrilla-oorlog waarin die Polisario-front  die sowereiniteit van Marokko bevraagteken het, het in 1991 tot 'n vuurstaking gelei. 'n VN-georganiseerde referendum oor Wes-Sahara se finale status is herhaaldelik uitgestel.

 

Liberië is reeds in 1847 vir gewese slawe van Amerika in die lewe geroep en is sedertdien onafhanklik. Hier het die burgerlike onrus van die laaste aantal jare van die 20ste eeu na die 21ste eeu oorgespoel.

 

Nigerië het in 1960 onafhanklik geword. Dit was een van die rykste Afrika-kolonies, maar is polities onstabiel. Die Kongo (Brazzaville) en Gaboen het in 1960 hul onafhanklikheid van Frankryk verkry.

 

Die Kongo (Kinshasa), voorheen Zaïre en oorspronklik die Belgiese Kongo, het in die jare vyftig hewige onluste ervaar. Die land het in 1960 onafhanklik geword, maar min is gedoen om hom daarop voor te berei. 'n Burgeroorlog het uitgebreek. Die Belgiese Kongo was België se enigste kolonie in Afrika. Dis tagtig keer groter as België self.

 

Kenia se blanke setlaars wou nie hê dat die land onafhanklik word nie. Tussen 1952 en 1960 het die Mau-Mau-rebelle hulle met geweld teen die Britse heerskappy verset. Onafhanklikheid is in 1963 onder Jomo Kenyatta verkry.

 

Angola het 'n lang stryd gevoer om hom van Portugal te bevry. Onafhanklikheid in 1975 het tot 'n ekonomiese ineenstorting en burgeroorlog gelei. Zambië (voorheen Noord-Rhodesië) het in 1964 onafhanklik van Brittanje geword.

 

Namibië was aanvanklik 'n Duitse gebied, maar dit is in 1915 deur Suid-Afrika beset, wat dit jare lank ingevolge 'n mandaat van die ou Volkerebond bestuur het. Ofskoon dit streng gesproke geen kolonie was nie, is dit deur baie mense as die ''laaste kolonie'' in Afrika beskou. In 1990 het Suidwes-Afrika (kortweg Suidwes), soos dit toe genoem is, die onafhanklike Namibië geword.

 

Baie grense van Afrika-lande is reguit lyne. Dit is omdat Afrika deur die koloniseerders verdeel is, sonder om op die tradisionele grense tussen die verskillende stamme ag te slaan. Dit het ná onafhanklikheid tot probleme gelei omdat baie lande twee of meer volkere met verskillende tale en godsdienste het. Ná onafhanklikheid het die state wat deur die Europeërs geskep is, egter oor die algemeen so gebly.

 

Nog Afrika-inligting

 

   Delfstofbronne: Afrika is ryk aan delfstowwe soos koper, olie, goud en diamante. Dis een van die redes waarom die Europese lande so teësinnig was om hul kolonies prys te gee. Hulle het die kolonies ook as potensiële markte vir hul eie fabrieksprodukte beskou.

   Die Horing van Afrika: Hierdie gebied in Afrika (Soedan, Eritrea, Ethiopië en Somalië) het dekades lank gely weens droogte en oorlog, wat verskriklike hongersnood tot gevolg gehad het. Eritrea het van 1962 tot 1991 'n onafhanklikheidsoorlog teen Ethiopië gevoer. Sowel Soedan as Somalië het 'n burgeroorlog beleef.

 

___________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

_______________________________________________________­____

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan