___________________________________________________________________

 

Ons wonderlike voëls (3): Snawels en pote

 

Gebek en

potig

 

Wat snap jy van 'n snawel? Gedink dis maar net om te kan vreet en pik? Of 'n voël se pote -- het jy gereken dis bloot om hom in staat te stel om te loop? Lees 'n bietjie hier...

___________________________________________________________________

 

Snawels

 

VOËLS is nie sulke kieskeuri­ge lekkerbekke nie. Baie van hulle vreet eenvoudig wat voorkom  --  of dit nou 'n blom of 'n blaar, 'n muggie of 'n vruggie is. Selfs visse of die karkasse van groot soogdiere is moontlike maaltye.

 

Om die beste van hierdie groot keuse te maak, is voëls dan ook gebek soos geen ander diere in die natuur nie. Hulle het snawels, wat uit ligte bo- en onderkake met 'n harde, horingagtige bedekking be­staan. Dié horingstof is meestal keratien, 'n veselrige proteïen wat ook in mensehare en -naels gevind word.

 

Hoewel die snawel oral hard lyk, is daar ook sagte dele, gewoonlik naby die punt, wat baie senuwees bevat. Dis sodat die voël sy kos kan opspoor, veral by spesies wat in modder of sand na hul maaltye soek.

 

Voëls se tandelose gebitte het verskillende groottes en vorms, wat elk 'n goeie aanduiding is van die soort kos wat die voël vreet en sy voedingsgewoontes.

 

Die saad- en graanvreters het gewoonlik kort, stomp, kegelvor­mige snawels wat as neutkrakers dien -- hulle druk die sade fyn en dop dit uit. Party saad- en graanvreters sluk egter die sade heel in, en hul snawels neig om meer ge­punt en soos knypers te wees.

 

Insekvretende voëls het gewoon­lik delikate, slanke snawels om brose insekte van blare en die grond af te pik. Dié wat ongewerwelde prooi tussen graswortels, onder boombas en in ondergrond­se skuilplekke soek, het lang, knyperagtige snawels wat hulle selfs in die grond kan insteek.

 

Sommige insekvretende voëls spesialiseer daarin om vlieënde insekte in die lug te vang -- hulle het kort, breë snawels wat wyd ooprek en uitstekende inseklokvalle uitmaak.

 

Van die verfyndste snawels be­hoort aan die voëls wat nektar vreet. Met hierdie lang, dun en dikwels geboë horingbekkies kan hulle tot diep in buisvormige blomme reik.

 

Vrugtevretende voëls het geen spesifieke snawelvorm nie. Party, soos papegaaie, het sterk haaksnawels om harde vrugte en neute te verorber, terwyl ander, soos neushoringvoëls, weer enorme, ge­kromde snawels het. Baie vrugtevretende voëls vreet ook sade en insekte.

 

Vleisvretende voëls wat kloue gebruik om hul prooi te vang, het vir die vreetslag gewoonlik snawels wat besonder sterk is sodat hulle stukke vleis en vel van dierkarkasse kan afskeur.

 

Watervoëls se snawels is uiter­mate lank -- soos hulle stellig moet wees, want hul bene is gewoonlik ook lank om hul lywe uit die water te hou.

 

Baie voëls gebruik hul snawels as 'n filter waar hulle die talle klein plantjies en diertjies opraap wat naby die oppervlak van vars water en soutwater leef. Waadvoëls het besonder lang, dun snawels wat dikwels krom is, en gebruik word om in sand of modder na klein diertjies te snuffel.

 

Visvretende voëls se snawels is spiesvormig om die prooi te kan steek, of knyperagtig om dit te kan oppik.

 

Sommige voëls vreet net sekere soorte kos, maar ander het 'n meer gevarieerde dieet. Laasgenoemdes het in die algemeen snawels wat nie net een doel dien nie, want hulle vreet verskillende soorte kos soos dit periodiek beskikbaar raak. Tipiese voorbeelde van sulke voëls is kraaie, wat enigiets vreet van lewende soogdiere en wurms tot sade, en meeue, wat floreer op enigiets van vis tot huishoudelike vullis.

 

Waarvoor snawels alles deug

 

   HOEWEL die voël sy snawel veelal gebruik om kos te kry en te vreet, speel dit ook 'n noodsaaklike rol in nesbou en vere skoonmaak. 'n Hele paar soorte voëls het selfs nog meer nut van hul wonderlike snaters.

 

Die kreefpoot-vormige snawel van die Suid-Amerikaanse toekan speel waarskynlik 'n rol in die vertoon tydens die hofmakery.

 

En papegaaie en parakiete gebruik ook hul snawels om mee te klim. Houtkappers gebruik weer hul dik, kegelvormige werktuie om hul nesholtes in verrotte bome te beitel.

 

• • •

 

Pote

 

VERSKILLENDE voëls het verskillende soorte pote waarmee hulle êrens vaste voet kry -- of hulle uit die voete maak! Party s'n is vir naellope wat amper ons voorste atlete sou beskaam. Baie voëls, soos hoenders, klou weer daarmee aan stellasies. Pote word egter ook gebruik om in water te waad, te krap, te veg of vas te gryp.

 

Maar wie sou kon dink dat sekere voëls ewe sjarmant hul pote soos hande gebruik? Of dat daar party is waarvan die pote so onder­ontwikkel is dat hulle sou sukkel om op te styg as hulle op die grond beland?

 

Net soos hul snawels hou voëls se pote ook meestal verband met hul eetgewoontes.

 

Watervoëls se spesiale pote stel hulle byvoorbeeld in staat om flink deur die water te beweeg op soek na kos. Baie van hulle het swempote of flappe van vel aan hul pote wat oop en toe gaan soos hulle swem.

 

Onder die swempotiges is eende, ganse, kormorane, meeue en albatrosse. Daar kan swemvliese tussen al vier die tone wees om hulle nou regtig voortreflik voort te stu, soos by kormorane, of tussen drie tone, soos by eende en meeue.

 

Bene wat agtertoe sit, is eie aan alle swemvoëls en veroorsaak 'n lompe gewaggel op die droë aarde.

 

   WAADVOËLS word aangetref in die meeste wêrelddele waar daar vlak waters met 'n ryke voedselspens is. Dis nie net hul snawels wat besonder geskik vir hul lewenswyse is nie, maar die meeste waadvoëls, soos kraanvoëls, ooie­vaars, reiers en ibisse, het pote wat toegerus is vir hul onderskeie eet­gewoontes in die vlak water.

 

Voëls soos flaminke en lepelaars het sulke lang bene om hoog en droog bo die water uit te toring dat dit lyk of hulle op stelte loop.

 

Die skraal, gespasieerde tone van reiers keer dat hulle te diep in die sagte modder insink.

 

Jakanas is waadvoëls in die oortreffende trap; die tone is regte langerade en versprei die liggaamsgewig sodat hulle alte gemaklik oor drywende plantegroei kan draf.

 

   VOËLS wat die meeste van hul tyd op die grond deurbring, is geneig om sterk bene met klein toontjies te hê.

 

Baie aardsgebonde saadvreters, soos die hoender, het sterk pote om in die grond vir kos te skrop. Voëls soos lewerikies en koesters, wat ook 'n deel van hul tyd op die grond deurbring, het buitensporige agtertoonnaels wat as klampe dien om hulle te help om hul ewewig te behou. Gaan sit hy egter op 'n tak, word die bene gebuig en dit laat die senings rek en trek die tone in.

 

Die volstruis, wat die spreekwoordelike hond uit 'n bos kan hardloop, is die enigste voël met net twee tone. Dié het sole met kussings om te keer dat hy in los sand insink.

 

   VOËLS wat in die bome klim en rondkruip, is ook almal spesiaal gepoot vir dié taak. Almal klou vertikaal en gebruik hul lang sterte as 'n stut.

 

Die houtkapper word stewig aan die kant van 'n boomstam geanker deur sy kragtige dyspiere, asook die tone waarvan twee vorentoe en twee agtertoe wys en wat almal in skerp, geboë kloue eindig. Jy moet mos kan klou soos 'n neet as jy besig is om in hout te beitel.

 

Die vermoë van voëls om hul tone om slaapstokke of takke te sluit, is baie belangrik. Alle sitvoëls het een agtertoon waarmee hulle kan vasgryp.

 

As 'n voël op die grond staan of loop, is die spiere en senings in die bene ontspanne en die tone gevolglik uitgesprei. Waar die voël egter op 'n tak gaan sit, word die bene gebuig en dit laat die senings rek en trek die tone in.

 

Baie voëls kan dus houtgerus aan die slaap raak met hul tone vas om die slaapstok sonder dat daar enige gevaar bestaan dat hulle sal afval.

 

   DIE voëls wat in die sneeu moet rondloop, se pote is ook merkwaardig knap daarvoor toegerus. Party van die korhoenders van die Noordpoolstreke kry in die herfs klein veeragtige aanhangseltjies aan die kante van hul tone sodat hulle, wanneer die sneeu begin val, 'n baie nuttige paar tuisgekweekte sneeuskoene het.

 

Die sneeuhoender, 'n lid van die korhoender-familie, het bene wat met vere bedek is en hom verder teen die koue beskerm.

 

Kragtige, skerp geboë kloue is eie aan roofvoëls wat moet oorleef deur blitsig op hul prooi toe te slaan. In die aanval buig die bene onder die geweld van die botsing en die kloue dring vanself diep in die lewensbelangrike organe van die slagoffer in.

 

Raar maar waar: Daar is 'n paar voëls wat hul pote as hande ge­bruik. Uile en valke gryp hul prooi vas terwyl hulle die vleis met hul snawels afskeur, en papegaaie, wat dikwels hul kos in hul kloue hou, kan selfs óf "regshandig" óf "linkshandig" wees.

 

Van die voëls wat hul pote ge­bruik om hulle te verdedig of aan te val, is voëlmannetjies soos hoenderhane en fisante met hul spore (skerp, horingagtige uitsteeksels aan die bene) goed bekend. En 'n skop van die kragtige tweetonige poot van 'n omgesukkelde volstruis is glo sterker as 'n perd s'n.

 

'n Baie gevaarlike wapen is ook die mes-agtige naels aan die binnetone van kasuarisse, voëls van die woude van Australasië. Hoewel hierdie voëls nie vinnig kan beweeg nie, skeur hulle mekaar met hul spigtige naels oop wanneer hulle baklei.

 

Dis verstommend, maar daar is sekere voëls wat omtrent geen pote het nie. Die pote van voëls wat selde neerstryk, soos pylstorm-voëls, is swak en klein omdat hulle dit so min nodig het in hul luggebonde lewe. Wanneer hulle wel aarde toe kom om te kom slaap, gaan sit hulle teen kranswande waarvandaan hulle weer kan opstyg.

 

Nagswaels, swaels en kolibries het miniatuur-pote en loop maar swaar. Trouens, die kolibrie vind dit haas onmoontlik.

 

Maar dan kan hulle miskien ook met reg sê: Ag wat, pote se voet! Op stuk van sake -- watter nut het  'n ledemaat as jy hom feitlik nooit gebruik nie?

 

___________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

_______________________________________________________­____

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan