____________________________________________________________
oorlog
Op die wit poolvlaktes waggel die ysbeer van horison tot horison in sy omswerwinge. Dit lyk nie of hy koud kry op die ys nie. Tog voer sy liggaam 'n ewige oorlog teen die vrieskoue. Sy wyfie het dan ook lankal 'n igloe-agtige lêplek onder die sneeu gemaak, waar ou meneer De Beer se spruite in die middel van die winter warmpies gebore gaan word. Ysbere is egter net een soort dier wat weet hoe om in die naarheid van die wêreld se onhergbergsaamste streke te bly lewe. Hieronder maak ons kennis met nog heelparty ander...
____________________________________________________________
'N TROP takbokke proes in die mis van die
oggend voordat hulle oor die Kanadese vlaktes na warmer streke koers kry. 'n Relmuis
krul hom knus op in sy nes om 'n ongehoorde sewe maande lange uiltjie te knip.
'n Robwyfie grawe 'n hol in die sneeu waar sy die
winter met haar kleintjie gaan deurbring. Al hierdie diere is met dieselfde
ding besig: 'n "oorlog" teen die koue.
In die poolgebiede en aangrensende streke met hul
lang en koue winters -- wanneer die sneeu meters diep Iê en die kwik tot onder
-40 grade C kan tuimel -- sou 'n mens kwalik verwag om nog iets aan te tref wat
lewe. En tog is daar baie dieregemeenskappe in hierdie bevrore dele van die
aarde.
Hulle is in hul diere-handel en -wandel uitstekend
toegerus om die koue te kan koudsit en die wêreld vir hulself behoorlik warm te
maak!
• EEN manier
om die winter se koue en doodsheid te ontvlug, is om na warmer weivelde pad te
gee. Die eerste ryp het nog skaars begin knyp, of trekdiere soos takbokke,
bisons (wilde Amerikaanse buffels) en baie soorte voëls begin uitwyk.
Daar is baie plekke op aarde waar die magma so na aan
die oppervlak Iê dat die onderaardse water verhit word en as stoom of warm
bronne uit die grond bars. Hier is selde enige sneeu, en plantkos is volop.
Jaar ná jaar is hierdie sogenaamde "hittekolle" dan ook die gewilde
winterverblyf van duisende elke (Europese of Amerikaanse elande), vlieë,
spinnekoppe en ander kreature.
• SEKERE
kleiner soogdiere wat nie op trek kan gaan nie, sluit letterlik hul oë vir die
winter deur dit om te slaap. Hulle lewe in dié tyd van die opgegaarde vet onder
hul velle.
Maar net twee uit elke drie van dié
marathon-slaapkouse ontwaak op die ou end uit hul winterslaap. Sommige word
daar reg in slaaphole deur roofdiere opgevreet, terwyl ander van die honger of
siektes vrek.
Relmuise (Eng.: dormice) word as die wêreld se
superslapers beskou. Hierdie knaagdiere van die Noordelike Halfrond slaap van
die einde van September af regdeur tot die begin van Mei.
• PARTY diere
maak gebruik van die isolerende eienskappe van sneeu. Die temperatuur onder die
sneeu is altyd baie hoër as die snerpende lugtemperatuur, en rob- en beerwyfies
verwyl die koue maande met hul welpies in igloe-agtige lêplekke onder die
sneeu. Die rooi vos gebruik weer die sneeu as vrieskas om sy vleis te bewaar.
Lemmings en wesels grawe deur die sneeu en maak hul
neste van gras sowat 'n meter onder die grondoppervlak. Met hul liggame word
die lugtemperatuur in die neste tot sowat 10 grade C verwarm, hoewel die kwik
buitekant onderkant die vriespunt kan wees.
• IN die
koue wêrelddele is die diere se parings- en draagtyd sodanig dat die kleintjies
aankom wanneer die toestande vir hul oorlewing die geskikste is. Soogdiere is
hier langer dragtig as verwante spesies in die warmer streke, anders sou die
kleintjies in die koudste tyd van die jaar gebore gewees het.
By die robbe en wesels is daar selfs sogenaamde
vertraagde dragtigheid: die bevrugte eiers van die ma heg hulle nie aan die
baarmoeder vas voordat die weerstoestande gunstig is nie.
Hoewel ysbeertjies in die middel van die winter
gebore word, bring hulle die eerste paar maande saam met hul ma's in die
ondergrondse hole deur. Wanneer hulle gereed is om die buitewêreld aan te durf,
Iê daar 'n hele somer voor hulle.
• ALLE diere
van die poolstreke en aangrensende
gebiede -- soos robbe, walvisse, pikkewyne en ander voëls -- het dik lae spek
onder hul velle of goed beskermende pelse of vere. Die Weddeli-rob se vetlaag
kan byvoorbeeld 10 cm dik wees. As die kos skaars word, kan die diere desnoods
op die vet teer.
Dit is nie die pelse of vere self wat hitte verskaf
nie, maar die lugholtes daarin; lug is 'n swak geleier van hitte.
Voëls skei uit 'n klier naby die stert 'n waterdigte
olie af wat op die vere versprei word. Die olierige oppervlak isoleer die
vere teen koue of vogtigheid.
Bye het 'n merkwaardige manier om in die koue te
oorleef. As die kwik onder 14 grade daal, koek hulle in die korf saam en woel
as't ware die lug met hul vlerke om. Deur hierdie "sentrale
verwarming" word 'n gelykmatige temperatuur van 18 grade in die korf
gehandhaaf.
Die bye aan die buitekant van die
"verhitter" is natuurlik kouer as dié in die middel, maar die swerm
roteer stadig sodat die koue bye van buite telkens 'n beurt kry om binne warm
te word.
• DIE
grootte en vorm van 'n dier is van wesentlike belang sover dit die behoud van
liggaamshitte aangaan. Hoe groter die dier des te groter die uitstraling en
hitteverlies.
'n "Bolronde" dier sal minder hitte as
anders gevormde diere verloor, omdat sfere die kleinste oppervlaktes het.
Pooldiere is geneig om ronder as ooreenstemmende spesies in warm streke te
wees.
Diere verloor baie hitte deur hul uiterste ledemate.
Die pote en ore van pooldiere is in die reël dus ook kleiner en meer gerond as
dié van hul neefs in die trope.
• DIE pelse
van baie diere in die koue streke word wit in die winter. Dit help om hulle te
kamoefleer wanneer hulle in die sneeu jag maak op prooidiere wat op hul beurt
self in wit uitgedos is.
Die ruie haarbedekkings van die vosfamilie word nie
net wit om hulle onopvallend te maak vir die moontlike prooi nie, maar in die
natuur is die vos selfs met 'n baie doeltreffender wapen bedeel -- sy
geslepenheid.
Hy lewer 'n boeiende vertoning vir 'n gehoor van
konyne deur te spring en te rol en te maak of hy sy eie stert vang. Die konyne
verwonder hulle só dat hulle glad nie besef die sluwe ou vos is geleidelik
besig om ál nader aan hulle te beweeg nie!
____________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD,
2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan