____________________________________________________________

 

Slawerny

in Suid-Afrika

 

Daar was ’n tyd -- ook in Suid-Afrika -- toe dit ’n doodgewone praktyk was om vir jou ’n slaaf op ’n veiling te gaan koop. Dan het jy hom saamgevat huis toe om vir jou of jou mense te werk tot sy sterwensdag. Selfs sy kinders sou jou slawe word...  teen wil en dank...

____________________________________________________________

 

DIS ondenkbaar dat ons vandag nog so sal maak -- dat ons ’n veiling sal bywoon om ’n mens daar te koop. ’n Mens wat ons sal dien tot die dood ons skei, om mee te doen en te handel nes dit ons behaag. Ons nuttige stuk eiendom. Ons slaaf.

 

Nagenoeg een en twee derdes van ’n eeu gelede nog was slawerny ’n doodgewone ding in verskillende wêrelddele en het die praktyk ook in Suid-Afrika hoogty gevier.

 

Slawe is as besittings beskou, ’n onvervreembare deel van hul base se rykdom. Jy kon ’n slaaf dwing om vir jou te werk -- en genadeloos straf as hy verbrou -- en selfs wanneer hy kinders gekry het, sou hulle as willose slafies in jou huishouding opgeneem word.

 

Slawerny het aan die Kaap bestaan van 1653 af, kort ná Jan van Riebeeck se koms in 1652. Dit het geduur tot in 1838. Die beëindiging daarvan, en veral die manier waarop die verbod afgedwing is, sou die gang van die Suid-Afrikaanse geskiedenis onberekenbaar beïnvloed.

 

   DIE eerste slaaf aan die Kaap, ’n sekere Abraham, was ’n verstekeling op ’n skip uit Batavia. Hy het Maart 1653 in Tafelbaai aan wal gestap en is gedwing om vir die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie te werk totdat hy drie jaar later na Batavia teruggestuur is.

 

In Maart 1655 was daar drie slawe wat van Madagaskar af hierheen gebring is. Maar dit was eers in 1658, weer in Maart, dat slawerny sy eintlike beslag aan die Kaap gekry het met die aankoms van ’n besending slawe op die skip Amersfoort.

 

Van Riebeeck het slawe bo inheemse werkers verkies en vryburgers toegelaat om hulle op skuld te koop, maar die meeste het in die Kompanjie se diens gebly.

 

Teen 1708 besit die burgers egter reeds 1 147 volwasse slawe, met ’n stuk of 450, die kinders ingesluit, as die Kompanjie se eiendom.

 

In die agttiende eeu bring georganiseerde invoere, veral van Delagoabaai en Madagaskar, die slawebevolking teen 1795 op sowat

17 000 te staan. Van die Kompanjie se Oosterse besittings het Asiatiese slawe gekom, wat as meer inskiklik as dié uit Afrika beskou is.

 

Maar baie van die Maleiers was bedrewe ambagslui wat nie altyd so gedwee en onderdanig gebly het nie. Met tye het hulle gewelddadig gerebelleer.

 

Slawe wat aan die Kaap gebore is, het die meeste aansien geniet en is gewoonlik as huisbediendes ingespan. Op die wyn- en graanplase was die werkers mettertyd feitlik almal slawe, hoewel beesboere naby die grens Khoi-bediendes verkies het.

 

Die Kompanjie het verblyf by die slawelosie, oorgenoeg rys en vis met tabakrantsoene en skole vir die kinders verskaf. Maar die slawe is meestal as pakdraers gebruik en die werk was moeilik.

 

Slawe in private diens in Kaapstad self is goed behandel en party het uiteindelik hul vryheid verdien, veral as hulle as kinders gedoop was. Hulle het vuurmaakhout versamel, eetware vir hul base verkoop en die ambagslui onder hulle is aan bure uitverhuur.

 

   TYDENS die eerste Britse besetting (1795-1803) en die Bataafse Republiek (1803-06) het die werkskaarste die owerhede verplig om die verdere invoer van Afrika-slawe te magtig. Maar albei regerings het gehoop dat Europese arbeid spoedig slawearbeid sou vervang.

 

Die Britte het toe die Kaap permanent oorgeneem, en die Britse wet op die afskaffing van slawehandel (1807) het dit onwettig gemaak om ná 1 Maart 1808 slawe by enige Britse hawe af te laai.

 

Slawe wat wel onwettig aangekom het, het die betiteling ``prys-negers'' gekry en is as vakleerlinge aan amptenare of handelslui toegesê.

 

Die wet is egter later streng toegepas en die slawebevolking kon toe slegs deur geboortes groei -- as meer kinders in die wêreld sou kom as wat daar sterftes en vrystellings was.

 

Werk het dus skaars en slawe duurder geword, en baie min van hulle is vrygestel. Toe eise vir vergoeding in 1835 ingedien is, het die slawebevolking op 38 427 gestaan.

 

Daar moet darem ook hier gesê word dat dit ’n boer ’n aardige bedrag gekos het om ’n slaaf deurentyd gevoed en geklee te hou. Die slaaf het byvoorbeeld brood, vleis en groente gekry, plus wyn twee maal per dag, of drie keer daagliks in die oestyd.

 

Die vrystelling van die slawe is voorafgegaan deur ’n tydperk (1816-'33) van gewysigde regulasies om die lot van die slawe te verlig. Werkure is byvoorbeeld vasgepen, slawe kon eiendom besit en kinders onder tien jaar kon nie van hul ouers weggeneem en verkoop word nie.

 

’n Slaaf mog nie tuis met meer as 25 houe getugtig word nie, terwyl die bestuurders van landgoedere die strawwe in strafboeke moes aanteken. Hierdie voorskrifte, wat eintlik meer vir die wrede slawebase van die Wes-Indiese Eilande bedoel was, het die slawe-eienaars aan die Kaap gegrief.

 

Om alles te kroon het die vrystellingswet van 1833 die boere met die probleem gelaat dat hulle sonder arbeiders kon sit net wanneer hul gesaaides sou begin ryp word (1 Desember 1834), ondanks die bepaling dat bestaande slawe nog vier jaar lank verpligte onbetaalde arbeid as vakleerlinge moes verrig.

 

Daarby was die vergoeding wat slawe-eienaars ontvang het, totaal ontoereikend.

 

   DIE konvensies waarkragtens Transvaal en die Vrystaat ná die Groot Trek hul onafhanklikheid verkry het, het bepaal dat geen slawerny daar toegelaat sou word nie. In Suid-Afrika as ’n geheel het die invloed van slawerny voortgeduur in die renons wat die deursnee-Europeër in ongeskoolde arbeid gehad het.

 

Vrygestelde slawe is geleidelik opgeneem in die groep wat later as die ``Kaapse Kleurlinge’’ of bruin mense bekend sou staan. Uit hul geledere het op verskillende terreine groot geeste gekom wat, weens ongelukkige politieke omstandighede in ’n groot deel van die twintigste eeu, dikwels nie tot hul reg kon kom en die erkenning kon kry wat hulle verdien het nie.

 

Vandag staan talle nakomelinge van die slawe van weleer egter hul plek vol in die nuwe Suid-Afrika, tot in die hoogste raadsale van die land. Hul voorouers sou verheug gewees het as hulle destyds kon weet hoe hul nasate hulle sou onderskei.

 

____________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

____________________________________________________________

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan