Leiers van die Groot Trek
Baanbrekers
in
In die jare dertig van die negentiende eeu vind 'n groot volksverskuiwing in Suid-Afrika plaas wat die gang van die geskiedenis dramaties sou beïnvloed. Etlike duisende Boere maak hulle los van die Britse gesag in die Kaapkolonie en wyk die ruwe binneland in om 'n nuwe lewe te begin en die Christendom daar te vestig. Ses name staan uit in daardie epiese uittogte oor die Oranje: Van Rensburg, Trichardt, Potgieter, Maritz, Retief en Uys. In hierdie artikel bekyk ons dié ses leiers van naderby -- met illustrasies van hoe vyf van hulle kon gelyk het wat op beskrywings van tydgenote en ander inligting gegrond is (die geskiedenis het die meeste van hulle se beeltenisse nie bewaar nie)...
Illustrasies:
RUDI SENNETT vir HUISGENOOT
• LOUIS TRICHARDT [voorstelling LINKS] se geselskap en dié van Lang Hans van Rensburg was die eerste wat die uittog uit die Kolonie na die noorde aangedurf het. Met hul trekke was hulle baanbrekers in 'n ruwe en onontwikkelde land.
Trichardt
(gebore in die wyk Kango -- later Oudtshoorn -- op 10 Augustus 1783, en oorlede
in wat vandag Maputo is op 25 Oktober 1838) was lid van 'n gesiene familie in
die oostelike grensdistrikte van die Kaapkolonie.
Deur
sy dagboek, waarin hy selfs die geringste besonderhede aangeteken het, leer ons
hom en sy mense ken soos geen ander trekgeselskap in die geskiedenis nie.
Sy
trek het in die begin van 1836 met nege mans, nege vroue en 31 kinders oor die
Oranjerivier beweeg. Dit was kort op die hakke van Van Rensburg se trek van tien
mans, tien vroue en dertig kinders.
Trichardt-hulle
moes ervaar hoe die Van Rensburg-groep, wat net soos hulle in April 1836 die
Vaalrivier oorgesteek het, later nadat hulle geskei geraak het, as 't ware in die
niet verdwyn het. Lang Hans
('n eie neef van 'n ander trekkerleier, Potgieter) en sy mense is vermoedelik
deur die Sjangaans by die samevloeiing van die Olifants- en Limpoporivier
gedood.
Trichardt
het by 'n Magwamba-hoof 'n spieël, verkyker, geweer en gordel gesien, en jare
later is 'n paar ou gewere gevind -- ál oorblyfsels van die Van Rensburg-trek.
Deur
wel en wee, deur hoop en ontberinge volg ons die oorblywende voorste
Voortrekkers verder tot waar Trichardt sy dagboek skielik afsluit met die
smartkreet: "Mijn Liefste en Dierbaar pand wierd van mijn voor Eewig
genomen." Só beskryf hy die dood van sy vrou, Martha, aan koors.
Dit
was in vandag se Maputo, die destydse Delgoabaai, later Lourenco Marques. Daar
het die Trichardt-trek ná al die swoeg en swaarkry met die dood van Martha,
Trichardt self en nog 22 trekkers tot 'n rampspoedige einde gekom. Die
oorlewendes is per skip na Port Natal, waar hulle hulle by ander trekkers
aangesluit het wat toe reeds in Natal was.
Bestaan
daar enige afbeeldings van Trichardt en Van Rensburg? Van Lang Hans, lyk dit,
hoegenaamd niks; nie eens 'n beskrywing van hoe hy gelyk het, kon
opgespoor word nie (al wat ons weet, is dat hy bes moontlik lank was!)
Ons
illustrasie hier bo van Trichardt is gegrond op 'n vermoedelike portret van hom
wat kort voor sy dood in Delgoabaai geneem is. Hy was volgens een bron 'n lang
en gespierde man, sterk van aansyn en met 'n effense haakneus.
•
ANDRIES HENDRIK POTGIETER [voorstelling LINKS],
wie se trek van tweehonderd siele die eerste georganiseerde trek uit die Kolonie
was, was in die distrik Tarka, waar hy gewoon het, 'n man van aansien.
Sy trek, wat uit mense uit die distrikte Tarka en Colesberg bestaan het, het net voor die winter van 1836 in die omgewing van die Vetrivier in die latere Vrystaat aangekom.
Volgens
die beskrywing van tydgenote was Potgieter 'n groot man, sterk gebou en met 'n
indrukwekkende voorkoms. Sy baard en hare was donkerbruin met 'n rooi
skynsel, en een bron verwys na die breërandhoed wat hy in die week gedra het,
maar 'n hoëbolkeil met plegtighede.
Die
illustrasie hier bo is gegrond op sekere van daardie inligting, maar ook
grootliks op 'n skets wat heel moontlik in 1837 gemaak is. Daar word gesê dat
hy 'n man was met 'n goeie insig van sake en wat ook geweet het om
gehoorsaamheid van sy onderhoriges af te dwing; hy het nie maklik teenstand
geduld nie.
Potgieter
is op 19 Desember 1792 in die distrik Graaff-Reinet gebore, en drie dae voor sy
sestigste verjaardag op 16 Desember 1852 op Schoemansdal, Soutpansberg, oorlede.
In die Suid-Afrikaanse geskiedenis staan sy verskille met en verwydering van
ander trekkerleiers voorop.
En
tog, sonder om op die besonderhede in te gaan, kan sy enorme aandeel in die
oopstellling van die binneland nooit oor die hoof gesien word nie.
Die
Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek beskryf hom as 'n omstrede figuur wat
deur veel bewierook en deur eweveel veroordeel is, maar verklaar ook dat die
waarheid waarskynlik tussen hierdie uiterstes lê.
Hy
was bedeeld met 'n kragtige persoonlikheid en natuurlike leierstalente wat hom
tydens die ontplooiing en die Trek in Transvaal by uitstek die temmer van 'n
woeste land gemaak het.
Potgieter
was vier maal getroud en het sewentien kinders gehad, van wie twee by geboorte
dood is.
Hy
sou nog die erkende vryheid van Transvaal as Boererepubliek geniet, maar dit sou
hom nie lank gegun word nie. Lang reise te perd, die spanning van menige veldtog
en die borswater het sy kragte uitgeput. Hy is op Schoemansdal begrawe.
Potgieter
was die stigter van die dorp Mooiriviersdorp of Vryburg, wat later herdoop is
tot Potchefstroom -- "Pot" vir Potgieter en "chef" vir die
leier wat hy inderdaad was.
•
GERHARDUS MARTHINUS (GERRIT) MARITZ [voorstelling LINKS] was
'n uitmuntende wamaker en een van die vermoëndste manne op Graaff-Reinet
voordat hy met sy trek van honderd waens en sewehonderd mense die beskawing vir
die destydse wildernis verruil het.
Volgens
die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek het die beste en mooiste waens uit sy
wamakery gekom. Dit is byvoorbeeld bewys deur sy eie sewe spoggerige
kakebeenwaens waarmee hy op trek gegaan het: blou geskilder en nie met die ronde
tente van die gewone kakebeenwaens nie, maar met platboog- of kaptente, wat
hulle 'n mooier fatsoen gegee het.
Die
produkte van sy wamakery was tekenend van die man self: 'n baie presiese
persoonlikheid.
Maritz
(gebore in Maart 1797 in die distrik Graaff-Reinet en oorlede in sy vroeë
veertigs op 23 September 1838 in Natal) was vir sy tyd 'n belese en ontwikkelde
persoon. Soos in Die Huisgenoot se Gedenkuitgawe van die Groot Trek in Desember
1938 vertel word, was hy groot en fris
gebou, met 'n donkervaal baard.
Daar
bestaan geen portret van Maritz nie. Ons illustrasie hier bo is grotendeels
gegrond op 'n denkbeeldige portret wat op kontemporêre beskrywings van die
trekkerleier gebaseer is. (SA
Biblioteek.)
Toe
hy 22 was, het Maritz met die vyftienjarige Angenitha Olivier getrou, wat hom
vier seuns en twee dogters geskenk het.
As
Voortrekkerleier was daar soms die onverkwiklike botsings tussen hom en
Potgieter en Uys, maar dan is mense met sulke
sterk persoonlikhede ongelukkig ook dikwels minder buigsaam van gees.
Maritz
het nietemin by sy tydgenote bekend gestaan as 'n godvresende man wat sy
medemens gehelp het waar hy kon. Ofskoon hy kortgebonde was, het hy van 'n grap
gehou en kon hy hartlik lag. Hy was dan ook die leier na wie die trekkers in
Natal opgesien het in hul donkerste uur nadat Retief op Hloma Amabutho gedood
is, Uys gesneuwel het en Potgieter Transvaal toe uitgewyk het. Maar dit sou
Maritz nie beskore wees om sy mense in die deurslaggewende oorwinning aan te
voer nie.
Liggaamlik
verswak, het hy om elfuur daardie Septembernag in sy laer aan die oewers van die
Klein Tugela gesterf. Op sy lippe was dié sugting: "Dit het met my gegaan
soos Moses, ek het die beloofde land gesien, maar bewoon sal ek dit nie."
Dit
het berus by 'n man soos Andries Pretorius, wat uit die Kaapkolonie gekom het om
hom by die trekkers aan te sluit, om te voltooi wat Maritz en andere aangevoor
het.
Piet
Retief
• PIET RETIEF [voorstelling LINKS] sou dié samebindende leier van die Groot Trek kon geword het, as dit nie was dat die Voortrekkers sulke inherente individualiste was nie. Hoogs bekwaam en geëer, sou die mantel van goewerneur wel dadelik op hom val die oomblik toe hy hom by die ander trekkers aansluit, maar hierdie aanwysing het ongelukkig nie die leierstryd laat verdwyn nie.
Hy
was 'n sakeman, en waarskynlik ook die geleerdste onder die trekkers. Hy het met
120 weerbare manne en sowat honderd waens gekom, en in dié was ook sy vrou,
Magdalena (vroeër die weduwee Greyling), en hul twee seuns en twee dogters. Sy
dogters was albei so mooi dat dit aanleiding gegee het tot die naam van sy plaas
by Riebeek-Oos -- Mooimeisiesfontein.
Maar
een van die tragedies in sy lewe was dat mislukte sakebedrywighede hom in 1832
vir 'n kort rukkie in die sogenaamde "debtors' yard" in die
Grahamstadse tronk laat beland het.
Retief
(gebore in die Wamakersvallei, Wellington,
op 12 November 1780 en gedood by Dingaanstat, Zoeloeland, op 6 Februarie 1838)
was die skrywer van die bekende Retief-manifes. Daarin het hy die redes bekend
gemaak waarom die trekkers die Kaapkolonie verlaat. Sowat honderd jaar later sou
'n geleerde nog sê dat die geskiedenis van die hele Suid-Afrika tot op daardie
tydstip net kommentaar op die Retief-manifes was.
Die
verhaal van sy dood is oorbekend: hoe hy van die Zoeloekoning Dingane die
belofte gekry het van 'n groot stuk grond, wat alles daartoe
gelei het dat hy, sewentig manskappe en 'n groot aantal agterryers doodgemaak
is.
Daar
bestaan, sover bekend, geen outentieke afbeelding van Retief nie. Hy het op die
Oosgrens wel 'n skildery van hom laat maak wat ongelukkig verlore gegaan het. Ons
illustrasie is gegrond op die bekende "identikit" wat deur deur
Eric Stockenström saamgestel is, gebaseer op die gesigte van Retief se broer en
suster.
Uit
oorlewering weet ons dat hy 'n man van middelmatige grootte was, effens donker
van kleur, met swart hare en baard en ernstige maar vriendelike gelaatstrekke.
"Uit alles," skryf Die Huisgenoot in Desember 1938, "kry ons die indruk dat hy 'n gebore leier was, 'n man met 'n sterk persoonlikheid en groot deursettingsvermoë, maar daarby was hy sagmoedig en vriendelik van aard en 'n man van innerlike godsvrug. Die verslaendheid en gevoel van hulpeloosheid wat sy heengaan onder die trekkers veroorsaak het, was meteens die maatstaf van sy grootheid."
•
PIETER
LAFRAS (PIET) UYS [voorstelling LINKS] was
die eintlike leier van die trek van Jacobus Uys, sy bejaarde pa van diep in die
sestig. Die geselskap het uit sowat honderd mense bestaan wat van Uitenhage af
getrek het. Hulle was een van die laaste georganiseerde groepe wat die
Kaapkolonie met die Groot Trek verlaat het.
Hoewel
hy nie 'n lang man was nie, was Piet Uys goed gebou, met groot bruin oë, 'n vol
baard, bruin hare en 'n sterk stem. Hy was vriendelik en hoog geëerd onder sy
mense.
Uys
is op 10 Julie 1797 op Potteberg (Swellendam) gebore en is op 11 April 1838 by
Italeni dood. Die
bygaande illustrasie is gegrond op 'n denkbeeldige portret (SA Biblioteek).
Die
Uyse het dit van die begin af laat blyk dat hulle hulle apart hou van die ander
trekgroepe, maar besluit tog ook om Natal as woonplek te kies. Uys vind dit
egter uiters moeilik om met Maritz saam te werk.
Ná
die Bloukransmoorde word daar dringend
na hom en Potgieter om hulp opgesien om staande te bly teen die plundermagte van
Dingane, maar gebrek aan samewerking loop uit op die nederlaag by Italeni, waar
Uys sneuwel. Potgieter word van lafhartigheid beskuldig, en hy verlaat daarom
Natal.
Uys
se jong seun Dirkie het by Italeni saam met sy pa in die voorste linie geveg en
gesneuwel. (Geskiedkundiges is dit klaarblyklik nie eens oor hoe oud Dirkie was
nie, want sy ouderdom word deur verskillende bronne as twaalf, dertien en
vyftien aangegee.) Dirkie is as kinderheld gehuldig omdat hy sou geweier het om
te vlug toe hy bemerk dat sy pa dodelik gewond was.
Wat
val dadelik op as 'n mens die verskillende trekkerleiers so naas mekaar beskou?
Vir eers hul onwrikbaarheid en vermoë om die leiding te neem, hul volharding in
die sake waarin hulle geglo het. Maar
dan was daar ook die onderlinge tweedrag, wat volgens baie waarnemers dikwels
tekenend was van die Boere.
____________________________________________________________
Terug
na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Ons
Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan