___________________________________________________________________
Sal jy jou haarkapper vra om 'n groot maagoperasie op
jou uit te voer? Daar was 'n tyd toe mense wel sulke dinge gedoen het. Die
sewentiende, agttiende en negentiende eeu is deur verskeie revolusionêre
wetenskaplike ontdekkings gekenmerk, maar sekere bisarre gelowe en praktyke het
steeds in die geneeskunde voortgeleef...
___________________________________________________________________
DIS skuins ná middernag. 'n Koue wind
sidder oor die Skotse laaglande. 'n Ronde maan koes-koes agter digte, swart
wolke in.
JY sou dink dat almal in die bed en vas aan die slaap
moet wees, maar in 'n begraafplaas beweeg drie skadubeelde heimlik tussen die
grafstene. Wanneer die maanlig op hulle val, sien jy dat hulle pikke en grawe
met hulle saampiekel.
Skielik gaan staan hulle langs 'n vars graf. Hulle
begin grawe. 'n Halwe meter diep, een meter… totdat hulle uiteindelik by die
doodkis uitkom.
Dan, met 'n paar sterk ysterhake, trek hulle die
deksel van die kis af en daarna tel hulle die dooie liggaam uit die graf uit.
'n Minuut later is hulle weg, met die lyk en al.
Dit klink alte veel soos iets uit 'n grillige
Dracula-fliek, maar lykroof was iets algemeens in die agttiende- en
negentiende-eeuse Skotland.
Al hoe meer mense het in die medisyne studeer en
steeds meer lyke was vir ontleding nodig. Studente is egter slegs toegelaat om
met die kadawers van misdadigers te werk.
Lykrowers het gekyk waar dooies begrawe word en dan
die lyke gaan opgrawe om hulle vir 'n aansienlike bedrag aan anatomiste in
Edinburgh te verkoop.
Familielede van oorledenes het sulke diewe probeer
afskrik deur beroepswagte te huur om die grafte op te pas, of deur groot
ysterhokke bo-op die grafte te plaas.
Maar die disseksie (ontleding) van onopgeëiste lyke
van armehuise en hospitale is tog uiteindelik gewettig. Lykroof is daardeur die
nekslag toegedien.
• DIE sewentiende, agttiende en negentiende eeu is deur
revolusionêre wetenskaplike ontdekkings gekenmerk, wat ook tot ontsaglike
vorderings in die geneeskunde gelei het.
Een van die vroegste baanbrekers van die moderne
medisyne was 'n Engelse dokter genaamd William Harvey (1578-1657). Sedert die
tyd van Galenus (kyk die vorige aflewering in hierdie reeks) is geglo dat bloed
van die hart af na die res van die liggaam vloei deur twee soorte buise --
slagare en are -- en met dieselfde pad langs na die hart toe terugkeer.
Harvey het sowel die lyke van mense as die karkasse
van diere ontleed en besef dat die hart bloed deur die slagare na alle dele van
die liggaam pomp en dat die bloed dan deur die are terugkeer na die hart.
Harvey se ontdekking was 'n belangrike deurbraak in die mediese geskiedenis, want daar is aangetoon dat 'n mens die samestelling van die liggaam eers reg kan begryp as jy sy werkinge verstaan.
• IN
DIE middel van die 1600's het 'n Nederlandse handelaar in kledingstowwe, wat
ook 'n amateur-dokter was, ene Anton van Leeuwenhoek, 'n mikroskoop begin
gebruik om organismes te ondersoek wat te klein is om met die blote oog te
sien. (Vandag noem ons hierdie organismes mikrobes.)
In 1675 het hy beskryf wat hy in sekere skraapsels
van sy tande gesien het: "Diertjies talryker as al die mense in Nederland,
wat op die verruklikste manier beweeg."
Hoewel Van Leeuwenhoek nie die belangrikheid van sy
ontdekking van hierdie "diertjies" besef het nie, het sy navorsing
nietemin die weg gebaan vir die studie van bakterieë en siektes.
• IN
DIE 1790's het 'n Engelse dokter genaamd Edward Jenner met 'n entstof vir die
hoogs aansteeklike en dodelike pokke vorendag gekom. Hy het agtergekom dat
melkmeisies wat 'n verwante maar onskadelike siekte genaamd koeipokkies
opgedoen het, nooit pokke gekry het nie.
In 1796 het hy toe 'n jong seun, James Phipps, met
die etter van koeipokkies-blasie ingëent. Die seun het koeipokkies gekry, maar
spoedig herstel. Twee maande later het die werklike toets gevolg, toe Jenner
vir James met die vog van 'n pokke-seer ingespuit het. Die knaap het niks
oorgekom nie. Sy liggaam het 'n weerstand teen pokke opgebou.
Jenner se idee het vinnig ingang gevind en minder as
'n dekade later was 12 000 mense reeds teen pokke ingeënt. Die verspreiding van
die siekte kon nou gekeer word. Minder as 'n eeu later, in 1980 ná 'n wêreldwye
inentingsveldtog, kon die Wêreldgesondheids-organisasie verklaar dat die
gevreesde pokke op die aarde uitgewis is.
• IN
DIE ou dae was mense letterlik doodbang vir operasies. Ook geen wonder nie,
want tot die 1840's was daar geen werklik doeltreffende verdowingsmiddels nie.
Pasiënte het geweet dat hulle elke beweging van die mes sou voel.
Hoewel dokters partykeer alkohol, opium en ander
verdowings toegedien het, het dié nie regtig die pyn of die operasieskok verlig
nie.
In 1799 het 'n jong Engelse skeikundige, Humphrey
Davy, en twee vriende met distikstofmonoksied of laggas geëksperimenteer. Hulle
het dit ingeasem en lighartig en vaak gevoel. Hulle het ook agtergekom dat
hulle geen pyn gevoel het wanneer hulle per ongeluk teen iets gestamp het nie.
Davy het aanbeveel dat laggas tydens operasies gebruik moet word, maar niemand het hom aan sy voorstel gesteur nie. Trouens, die enigste mense wat dié gas gebruik het, was rondreisende kermiskunstenaars, wat mense laat betaal het om bietjies-bietjies daarvan te snuif.
Davy se assistent, Michael
Faraday, self 'n groot chemikus en fisikus, het met die
vloeistof eter geëksperimenteer. Hy het agtergekom dat 'n mens aan die slaap
raak wanneer jy daaraan ruik.
In 1831 het 'n Amerikaanse skeikundige, Samuel
Guthrie, met 'n nuwe verdowingsmiddel genaamd chloroform vorendag gekom. Hy het
dit spottend "sweet whisky" genoem, omdat dit 'n mens so dronk maak.
Daar was egter min belangstelling in sy bevindings.
Toe, in die 1840's, het twee Amerikaners, Crawford
Long, 'n dokter, en William Morton, 'n tandarts, eter gebruik om pasiënte te
laat slaap. Die koerante het van Norton se operasies kennis geneem en die nuus
het vinnig versprei. Teen 1846 was 'n Britse chirurg, Robert Listen, ook besig
om sy pasiênte met eter droomland toe te stuur.
Die
baanbrekerswerk van manne soos
dié het dokters geleidelik laat besef dat daar nou 'n manier was om pyn uit te
knikker.
•
MAAR daar is steeds nie besef dat sekere mikrobes
siektes kan veroorsaak nie. Pleks daarvan het die mense gedink dat mikrobes die
gevolg van siektes is. Laat in die 1800's het die groot Franse skeikundige
Louis Pasteur ontdek dat mikroörganismes wat in wyn, bier en melk voorkom, met
hitte doodgemaak kan word, en dat verhitting kan keer dat die vloeistowwe sleg
word.
Hy het agtergekom dat kinders wat sulke behandelde
melk drink, nie siek word nie. Hy het gereken dat die mikrobes in melk 'n mens
kan siek maak. Hierdie organismes het hy kieme genoem.
Sy teorie is aanvanklik verwerp, maar mense het
geleidelik begin besef dat hy reg het.
Pasteur se werk oor kieme is voortgesit deur Robert
Koch, 'n Duitse geneesheer en wetenskaplike. Ofskoon Pasteur vasgestel het dat
kieme siektes veroorsaak, het hy nie geweet watter kieme die oorsaak van watter
siektes is nie. Koch het 'n manier gevind om dit vas te stel.
Koch het hom toegelê op tuberkulose, 'n longsiekte
wat in die agttiende en negentiende eeu tot baie sterftes gelei het (en vandag
steeds talle lewens in Afrika eis). In 1882 het hy die mikrobe geïdentifiseer
wat dit veroorsaak, maar ongelukkig geen entstof daarteen gehad nie.
In 1897 het Koch ook die oorsaak van runderpes bekend
gemaak en wel 'n kuur daarteen gedemonstreer. Dis 'n siekte wat baie beeste in
Suid-Afrika laat vrek het. Teen die einde van die 1800's het wetenskaplikes die
mikrobes geïdentifiseer wat vir builepes, melaatsheid, cholera, witseerkeel,
disenterie en kaakklem verantwoordelik is.
• HOEWEL die dokters nou begryp het dat kieme siektes veroorsaak,
het hulle nie besef dat hulle self kieme van die een pasiënt na die ander kon
oordra nie. Operasielkamers was vuil, chirurge het hul gewone klere gedra
terwyl hulle gewerk het en hulle het nie hul hande tussen die operasies gewas
nie. Só is baie pasiënte dood weens infeksies wat deur chirurge versprei is.
In die 1800's het 'n Hongaarse dokter, Ignaz
Semmelweis, die gedagte geopper dat dokters self besig was om siektes te
versprei omdat hulle nie hul hande gewas en ontsmettingsmiddels gebruik het
nie. Hy is egter so gespot oor sy idees, word vertel, dat hy later 'n
geestesiekte ontwikkel het.
In 1865 het Joseph Lister, 'n Engelse chirurg wat in
Skotland gewerk het, begin om operasieteaters, chirurgiese instrumente, sy
hande, sy klere, die pasiënte se wonde -- alles -- met karbolsuur te bespuit.
Hy het ook daarop aangedring dat verpleegsters hul hande was voordat hul aan
pasiënte raak, en hy het pasiënte se wonde met gesteriliseerde verbande bedek
om te keer dat kieme daarby uitkom.
Aanvanklik is ook die spot met sy menings gedryf,
maar toe die meeste van sy pasiënte bly lewe, het dokters besef dat hy lets
beet het. Chirurge het hulself deeglik begin was, rubberhandskoene en
gesigsmaskers begin dra en hul toerusting in stoom gesteriliseer.
Eindelik was die weg gebaan vir die verstommende
ontwikkelings van die twintigste eeu.
• DIE mediese revolusie van ons tyd is moontlik gemaak deur baie
wetenskaplike en tegnologiese ontwikkelings.
Die lys prestasies is enorm, maar onder die
merkwaardigste is:
Gewapen met die kennis wat die vroeë baanbrekers
hulle gegee het, was wetenskaplikes in staat om duisende nuwe soorte medisyne
en honderde entstowwe te ontwikkel, asook hoogs gesofistikeerde tegnieke om
siektes te diagnoseer en te behandel -- alles om die stoflike mens te help in
sy ewige stryd teen sy kwale.
• •
• •
Nog
interessanthede in die geskiedenis van die geneeskunde:
• ONDANKS die wetenskaplike ontdekkings ná die Renaissance is
destyds min vordering op die gebied van geestesgesondheid gemaak. Diegene wat
aan geestesiektes gely het, is in "kranksinnigegestigte" aangehou en
aan bisarre "behandelings" onderwerp.
Hulle is onder meer met kettings vasgebind, dikwels
hul lewe lank, en yskoue water is oor hulle gegooi. Party is in die
"draaihok" geplaas -- 'n bed in 'n hok wat al in die rondte getol
het. Geneeshere het ook die "klip van malligheid" uit die koppe van
geestesversteurdes gesny.
Dit klink vandag hard en onmenslik, maar dit het
destyds selfs mode geword om die "besienswaardighede in 'n malhuis"
te sien. Vir twee pennies kon die Londenaars van die sewentiende eeu 'n berugte
gestig genaamd Bedlam besoek, waar hulle die ongelukkige inwoners kon aanstaar
en terg.
• VAN die sewentiende eeu af het dokters 'n hoë status in die
gemeenskap verwerf en baie het skatryk geword. Dit het baie mense laat voorgee
dat hulle dokters is.
Hierdie kamtige dokters, of kwaksalwers, het
rondgereis en "kure" verkoop -- gewoonlik ten duurste -- wat nie
gewerk het nie. Die salwer is natuurlik die een wat die salf toedien en
die woorddeel kwak in kwaksalwer kom waarskynlik van 'n ou woord wat 'n
geklets of gebabbel beteken het. Die kwaksalwer sou naamlik aanhoudend
uitgeroep het om sy ware verkoop te kry.
Pasiënte moes hoor hulle ly aan bisarre kwale soos 'n
flikkering van die krop, hokkelgrokkels, trilling van die niere of wat ook al.
Met die ontstaan van goedkoop koerante in die
negentiende eeu, het kwaksalwers hul produkte begin adverteer. Lesers kon
enigiets bestel van Vatikaanpille tot Tinktuur van die Son.
Sowat anderhalwe eeu gelede het verskillende lande
wette begin promulgeer dat alle dokters gekwalifiseer moet wees. Vandag kan
niemand wettig as dokter praktiseer tensy hy op die mediese register verskyn
van die land waarin hy werk nie.
• Edward
Jenner se idees omtrent inenting het eers vir mense so absurd geklink dat hy 'n
kwaksalwer genoem is.
• Louis
Pasteur het, só word beweer, 'n mikroskoop saamgeneem wanneer vriende hom vir
ete oorgenooi het om seker te maak dat die kos veilig was om te eet.
• Twee Iere,
ene Hare en Burke, het sestien mense vermoor om hul lyke aan ontleedkundiges te
verkoop.
• Mediese
opleidingskole het 'n vasgestelde bedrag vir die lyk van 'n volwassene betaal.
Vir die lyke van kinders is per duim (2,54 cm) betaal.
• Voor die
ontdekking van doofmiddels is tande met tange by kermisse uitgepluk. Niks is
gewoonlik gedoen om die pyn te verlig nie.
• Toe
koeipokkies-entstof die eerste keer toegedien is, is gevrees dat die ontvangers
soos beeste sou lyk en optree. Ook toe die eerste bloedoortappings gedoen is,
was daar mense wat gedink het die ontvangers sou die eienskappe van die
skenkers kry. Daar is gereken dat kriminele dalk van hul booshede genees kon
word deur "goeie bloed" in hulle oor te tap.
___________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik
hier
___________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan