Op hierdie bladsy:
BAIN
(Andrew Geddes, baaspadbouer van Suid-Afrika),
BARNARD
(prof. Chris, pionier van hartoorplantings)
BEESTE,
BLOMME,
BLOMREUSE
(grootste blomme ter wêreld),
BOKKE,
BOME
(oudste bome op aarde),
BRÛE,
BYE
______________________________________________________________
BAIN,
ANDREW GEDDES (1797-1864)
NÁ
die Napoleontiese oorloë het talle Britte na die Kaap geëmigreer. Onder
hulle was daar sekere vooruitstrewende en hardwerkende manne wat hulle
besonderlik sou onderskei. Só iemand was Andrew Geddes Bain [foto LINKS, Kaapse
Argief]. Bain
was 'n man van vele talente, wat sou uitblink as soldaat, handelaar,
ontdekker, padingenieur, geoloog, fossielversamelaar en skrywer en 'n
waardevolle rol in die ontwikkeling van Suid-Afrika gespeel het.
Andrew
Geddes Bain is in Junie 1797 in Thurso, Skotland, gebore. Daar word vermoed
dat albei sy ouers oorlede is toe hy nog 'n kind was. Hy het in 1816
aan
boord van die Princess Charlotte in Suid-Afrika
aangekom.
Twee
jaar later is hy met Maria Elizabeth von
Backstrom
getroud. (Daar was elf
kinders
en die sewende kind, Thomas Charles John Bain, het ook 'n beroemde pasbouer
geword.)
Geheel
en al onverskrokke, fors van bou en met vonkelende blou oë, het Bain 'n fyn
Skotse humorsin en onuitputlike energie gehad.
Bain
het van 1822 af dertien jaar lank in Graaff-Reinet gewoon en as saalmaker
gewerk. Ofskoon hy geen opleiding as landmeter of ingenieur gehad het nie, het
hy gehelp met die bou van die Oudebergpas en toesig gehou oor die bou van die
Van Ryneveldpas. In 1837 is hy deur die Royal Engineers as superintendent van
militêre paaie aangestel.
Bain
het vervolgens begin werk aan die sogenaamde Queen's Road, noordwaarts oor
Bothasheuwel van Grahamstad tot by Fort Beaufort, en wat die Visrivierbrug
(destyds die grootste in Suid-Afrika) ingesluit het. Die moeilikste stuk was
'n gedeelte oor die hoogtes net noord van Grahamstad. Dit is vandag 'n paslike
plek vir die Bain-gedenkteken.
In
1845 is die Royal Engineers gereorganiseer en Bain se dienste met 'n kort
dankbriefie beëindig. John Montagu, wat in 1843 koloniale sekretaris aan die
Kaap geword het, het Bain onmiddellik as inspekteur van paaie vir Wes-Kaapland
aangestel.
Onder
Bain se daaropvolgende prestasies was die voltooiing van die Michellspas naby
Ceres en die bou van die Bainskloofpas naby Wellington, waarmee hy alom roem
verwerf het.
Maar dit was lank nie al wat hierdie veelsydige man vermag het nie. Een van die mees noemenswaardige ander hoogtepunte in sy lewe was die opvoering van sy hekeldig Kaatje Kekkelbek, wat in die 1830's geskryf is.
Dit is 'n kostelike monoloog deur die Khoi-vrou Kaatje, deels gesing en deels geresiteer, en 'n vermenging van Engels en die soort Afrikaans van daardie tyd. As sodanig is dit van die min geskrifte wat ons het van die vroeë Kaaps-Nederlandse "dialek" -- 'n onskatbaar waardevolle erfenis.
Boonop word selfs gesê dat Bain as satirikus en humoris 'n basis gelê het vir die ontwikkeling van die Suid-Afrikaanse letterkunde.
Kaatje Kekkelbek vertel onder meer:
"Ons het die dag so lekker sit en karnaatjes eet, dat de vet solangs de bek afloop -- maar hier kom de Boer by ons uit met zyn overgehaalde haan en sleep ons heele spul na de tronk."
Dis die Afrikaans van meer as anderhalf eeu gelede -- maar dit is, uitgesonderd die klompie Nederlandismes, reeds so onmiskenbaar Afrikaans soos enige geskrif van vandag in dié taal!
Ná sy bedrywige lewe het Bain in 1863 'n hartaanval gekry en is hy in 1864 in Kaapstad oorlede.
______________________________________________________________
BARNARD,
PROF. CHRISTIAAN NEETHLING [CHRIS] (1922--2001)
DIT was 'n epiese operasie in die middernagtelike ure van Saterdag, 3 Desember 1967. Meer as vyf uur lank het 'n span hartchirurge, narkotiseurs en teaterpersoneel met die bystand van mediese tegnoloë van die Groote Schuur-hospitaal in Kaapstad die eerste hartoorplanting in 'n mens gedoen.
'n
Sakeman van Seepunt, Louis Washkansky (53) [LINKS], was die wêreld se eerste
ontvanger van 'n oorgeplante hart. Spoedig sou sy naam in groot opskrifte in
koerante regoor oor die aardbol verskyn -- saam met dié van die leier van die
hartspan, prof. dr. Christiaan Neethling Barnard (Chris).
Die
eerste hartskenker was die jong meisie Denise Darvall [REGS]. Sy en haar ma was die
Saterdagmiddag sowat 'n kilometer van die Groote Schuur-hospitaal in 'n
motorongeluk. Haar ma is op slag dood. Daardie middag was die bewustelose
Denise bestem om onwetend 'n rol in 'n groot mediese drama te speel. Haar
brein was onherstelbaar beskadig, maar haar hart het nog geklop.
|
|
"Hemel, dit gaan werk!" was prof. Barnard se verheugde uitroep toe die oorgeplante hart daardie nag bestendig in Washkansky se borskas geklop het. Dit was die begin van die era van hartoorplantings, al is Washkansy agttien dae ná sy operasie oorlede (aan longontsteking, nie aan die verwerping van sy nuwe hart nie).
Prof. Barnard was later ook die baanbreker van die tegniek van die abba-hart -- waar die ontvanger se hart nie verwyder word nie, maar die skenker s'n daarby gevoeg word om as 'n hulp-pomp te dien.
In
November 1977 het die professor weer opspraak gewek deur 'n bobbejaanhart en
'n sjimpanseehart as tydelike maatreëls in twee sterwende pasiënte oor te
plant. Die pasiënte het egter net 'n paar uur en vyf dae onderskeidelik bly
lewe. Weens die intense verwerping van die vreemde weefsel het prof. Barnard
besluit om hierdie tegniek te laat vaar.
Teen
die laat jare sewentig het verskeie van sy oorplantingspasiënte reeds etlike
jare ná hul operasies steeds gelewe. En in die
spoor van Barnard het talle ander chirurge hartoorplantings wêreldwyd gedoen,
mettertyd met groot sukses, veral ná die ontwikkeling van doeltreffender
middels teen verwerping.
Christiaan
Neethling Barnard is
in 1922 in Beaufort-Wes gebore en het in 1953 sy M.D. aan die Universiteit van
Kaapstad verwerf en toe ’n nagraadse kursus aan die Universiteit van
Minnesota voltooi. In 1958 het hy na die Universiteit van Kaapstad teruggekeer
om chirurgie te doseer. Barnard het in opehartchirurgie en die ontwerp van
kunsmatige hartkleppe gespesialiseer.
Hy
was die hoof van die harteenheid van die Groote Schuur-hospitaal in Kaapstad
tot 1983, toe hy weens artritis in sy hande die tuig as aktiewe chirurg
neergelê het.
Die
wêreldberoemde hartchirurg
met die uitwaartse en flambojante persoonlikheid was in sy lewe ewe bekend as
'n "hartebreker". Hy het drie keer getrou. Hy
is op 2 September
2001 tragies dood aan 'n hewige asma-aanval in sy
hotelkamer op die kusdorp Phapos,
Ciprus, waar hy met vakansie was.
Maar prof. Barnard het homself niks te verwyt gehad nie. Soos hy eenmaal gesê het: "Wanneer ek sterf, kan ek sê: 'Dankie, Here, ek het 'n groot geleentheid in die lewe gehad.' "
Hy was destyds self enigsins uit die veld geslaan oor die wêreldwye opskudding wat sy eerste hartoorplanting veroorsaak het. Vir hom was die hart immers net 'n "primitiewe pomp". Tog het die man wat geglo het dat "die individu die brein is, nie die hart nie", die verbeelding van die wêreld aangegryp met sy passie vir die einste menslike pomp.
______________________________________________________________
BEESTE
Die enorme rol van die bees in die Suid-Afrikaanse samelewing -- van toeka tot vandag toe -- kan kwalik oorskat word...
DIE
bees behoort tot die genus Bos van die familie Bovidae. Beeste
word geklassifiseer as vleisbeeste, melkbeeste of dubbeldoel-beeste,
afhangende van die hoofdoel waarvoor hulle aangehou word. Benewens vleis en
melk is hierdie dier ook 'n belangrike verskaffer van ander produkte soos
leer. Vroeër jare het die bees boonop 'n uiters belangrike rol as trekdier
gespeel.
En
in tradisionele krale en statte was beeste die spil waarom hele ekonomieë
gedraai het.
Die
uitgestorwe oeros Bos primigenius was waarskynlik die eerste beesagtige
dier wat deur die mens getem is. Op 'n ou rotstekening op 'n muur in 'n grot
in die suide van Frankryk ding oerosse en ander diere om ruimte mee. Vandag se
beeste is almal afstammelinge van die spesies Bos taurus of Bos
indicus, of kruisings tussen dié twee.
Suid-Afrika se vleisbeesrasse word in vier kategorieë ingedeel, te wete kleinraamvleisrasse (betreklik klein, maar kompak), grootraamvleisrasse ('n growwe beenstruktuur), Zeburasse (gehard met o.m. 'n groot los vel, lang bene en hangkruis) en sintetiese rasse (eindprodukte van kruisteling).
Die
Afrikaner en Brahmaan behoort albei tot die Zebu's. Die Simmentaler is een van
die sogenaamde dubbeldoelrasse ('n vleis- sowel as 'n melkbees).
'n
Vleisbees word nie na willekeur opgekerf nadat hy geslag is nie. Inteendeel,
'n bepaalde aantal snitte moet gemaak word, omdat verskillende dele van die
bees heeltemal van ander dele verskil.
Melkkoeie
word meganies of met die hand gemelk. In die uier word melk deur selle
uitgeskei en versamel dit in 'n holte bokant die speen. Hier word dit geberg
totdat dit met drukking of suiging verwyder word. 'n Sluitspier hou die speen
onder toe.
Die
bees is 'n sogenaamde herkouer. Die gras wat beeste insluk, word net
gedeeltelik gekou, want hulle moet hulself op die weiveld volprop sonder om
nog tyd met die kouwerk te verspil. Later word die kos weer opgebring en
behoorlik gekou sodat dit reg kan verteer.
Die
pens van 'n herkouer het vier kamers. Die kos gaan eers na die grootpens,
hoewel 'n deel daarvan wel regstreeks na die tweede kamer, of netpens, beweeg.
Die kos gaan geleidelik van die grootpens na die netpens toe, waar bakterieë
dit tot pulp of herkoutjie afbreek, wat later na die bek opgebring word.
Nadat
die herkoutjie gekou is, word dit weer ingesluk en gaan dit deur die grootpens
en netpens na die blaarpens, wat soos 'n filter werk en slegs goed gekoude,
taamlik vloeibare voedsel na die melkpens deurlaat, waar die eintlike
spysverteringsprosesse begin.
In
die dunderm word die vertering voltooi.
DIT
is een van die wonderlikste verbintenisse in die ganse skepping -- dié tussen
blomdraende plante en insekte. Bye, vlinders, vlieë en muskiete vlieg van
blom tot blom en bestuif dit met stuifmeel (geel blompoeier) sodat die plante
kan vermenigvuldig. Op hul beurt bied die plante nektar -- 'n soet vloeistof
in hul blomme -- aan die insekte.
Ander
diere, soos suikerbekkies (heuningvoëltjies) en vlermuise, drink ook die
nektar van blomme en dra in dié proses stuifmeel oor.
Blomme
is die voortplantingsorgane van plante. In 'n blom is daar die stamper
(vroulike voortplantingsorgaan) en die helmknop met stuifmeel aan die
meeldraad (manlike orgaan). By kruisbestuiwing word die stuifmeel in die
helmknoppe van 'n blom deur insekte, ander diere of die wind na die stamper
van 'n ander blom oorgedra, waarvandaan dit na die vrugbeginsel beweeg om by
die saadknoppies uit te kom. Net dan sal saad gevorm word.
Sekere
bestuiwende insekte, soos motte, vlieg snags, terwyl ander, soos vlinders en
bye, in die dag vlieg. Verskillende soorte blomme is hiervolgens toegerus:
party gee hul geur net in die nag af, terwyl ander dit bedags doen.
_____________________________________________________________
DIE
STINK BIELIE-BLOMME VAN SUMATRA EN BORNEO
Diep in die afgeleë oerwoude van Sumatra en Borneo groei daar twee eienaardige soorte blomme. Hulle is nie familie van mekaar nie en tog deel hulle 'n aantal ongewone kenmerke: hulle is die grootste blomme op aarde, hulle blom net al om die vyf jaar en hulle stink iets allervreesliks…
HY'S
so ietsie minder as 'n meter in deursnee en hy ruik na vrot vleis. As daar nou
een blom is wat jy nie op jou balkon sal wil sien groei of in 'n blompot in
jou sitkamer sal wil hê wanneer jou vriende kom kuier nie, dan is dit hy.
Met
sy baksteenrooi, pokkerige blomblare in die vorm van olifantore rondom 'n
middelste bak, met 'n kussing van kronkelige stekels daarbinne, lyk Rafflesia
arnoldi soos iets uit die wetenskapsfiksie.
Maar hierdie reuse blom is geen versinsel nie. Hy is boonop die grootste enkele blom ter wêreld en hy groei slegs in die koel, bergagtige reënwoude van Sumatra en Borneo.
Die
tamaai Rafflesia het nie stingels en blare soos die meeste ander plante
nie en kan dus nie sy eie kos deur middel van fotosintese maak nie. Pleks
daarvan leef hy as 'n parasiet binne-in die houtige rankplant Tetrastigma
en suig hy die sappe uit sy gasheer deur fyn wortelhare.
Nagenoeg
elke vyf jaar bars die wortelhare uit die rankplant en vorm 'n kopkool-agtige
botsel. Dié word geleidelik groter en ontvou ná etlike maande tot 'n blom.
Die blom het maar 'n bitter kort leeftydjie -- minder as 'n week -- en verspil
dus geen tyd om bestuiwers te lok nie.
Maar pleks van 'n soet geur te versprei soos ons van blomme gewoond is, skei hy 'n reuk af soos dié van 'n verrottende kadawer. Aasvlieë en ander insekte vind natuurlik die reuk onweerstaanbaar en sak op die blom toe. By die manlike blom word stuifmeel versamel wat na die ewe onwelriekende vroulike blom oorgedra word.
Net
so walglik is die stank van Amorphophallus titanum, 'n enorme blom wat
volgens sommige na dooie vis ruik. Soos Rafflesia blom hierdie knewel
slegs een maal elke vyf jaar en dan ook maar net drie dae lank. Maar wat hy in
tyd kortkom, vergoed hy voor in grootte, want hy kan tot 3,5 m hoog wees met
'n deursnee van 1,2 m.
Anders
as Rafflesia, wat 'n enkele blom is, is Amorphophallus 'n
infloresensie (groep blomme). Aasinsekte kruip in die bloeirooi bladskede van
die plant in met die verwagting om 'n maaltyd van vrot vleis te geniet, maar
ploeter dan tussen die honderde blommetjies van die bloeiwyse rond terwyl
hulle hulle kruisbestuif.
Rafflesia
arnoldi en Amorphophallus
titanum is skaars in die natuur. En omdat die woude van Borneo en Sumatra
deur houtkappers en boere vernietig word, raak hulle ál skaarser. Hul enigste
redding is dat die regerings in daardie wêrelddeel dit lonend sal ag om die
reuse blomme as 'n toeriste-attraksie te bemark en daardeur ten minste 'n deel
van die reënwoud te bewaar.
______________________________________________________________
BOKKE
(mak)
MAK
bokke is, soos die skape, kleinerige lede van die familie Bovidae. In
die wilde vorm hou hulle hoofsaaklik in bergagtige gebiede. Verskeie soorte is
deur die mens mak gemaak vir hul vleis, wol en melk.
Boerbokke,
Angorabokke en 'n betreklik klein hoeveelheid melkbokke tel onder die
Suid-Afrikaanse kleinvee.
Boerbokboerdery
is al eeue gelede tradisioneel in Suid-Afrika beoefen. Hoewel hulle aanvanklik
van swak gehalte was, is die Veredelde Boerbok egter deur 'n
opgraderingsproses ontwikkel. Hy is 'n gesogte slagdier onder baie
bevolkingsgroepe in die land. Die Veredelde Boerbok groei vinnig, het 'n goeie
vleisbouvorm (goed geronde boude) en is baie vrugbaar.
Bokvleis wat met sorg gekies en reg gaargemaak word, is 'n treffer. Dit het immers ook van die vroegste tye af 'n belangrike rol in die Suid-Afrikaanse kultuurlewe gespeel. In die distrik Jansenville in die Oos-Kaap was dit vroeër tradisie om 'n boklammetjie vir die Nuwejaarsfees te slag om rugstringpastei te maak. Die Moslems gebruik weer boklammers as simbool by die viering van sekere godsdienstige feeste.
Die
eerste besending Angorabokke -- twaalf ramme en 'n ooi -- is in 1838 na
Suid-Afrika gebring. Ses van die ramme het op die skip gevrek en die ander ses
was impotent. Gelukkig het die ooi op die skip gelam en die ramlammetjie wat
sy gehad het, is later in 'n opgraderingsprogram gebruik. Dit was die klein
begin van die Suid-Afrikaanse Angorabok-bedryf. Vandag is ons land een van die
wêreld se grootste produsente van bokhaar.
Die
meeste van ons Angoras of sybokke word in die suidelike en suidoostelike
distrikte van die Oos-Kaap soos Jansenville, Steytlerville en Wilowmore
aangetref. Daar is ook baie Angoras in die res van die Karoo, asook in die
Noord-Kaap, die Suid-Vrystaat en verder noord.
________________________________________________________________
BOME:
DIE
OUDSTE BOME OP AARDE
As 'n mens honderd jaar oud word, is dit 'n groot okkasie. Duisend jaar? Totaal buite die kwessie! Tog is daar sekere lewensvorme op aarde wat reeds met hul vierde, vyfde en selfs sewende millennium begin het…
HULLE
was al duisende jare oud toe Christus op aarde geloop het. Groot mensefigure
uit die verlede kon aan hul voete gesit het, geluister het na hul fluisteringe
in die reën en die wind, in hul skaduwees geskuil of onder hul bedekkings
geslaap het.
Hierdie
antieke wesens is natuurlik bome. Vas geanker in die grond vertel hul
verwronge en knoesterige stamme van die eeuelange aanslae deur die son en die
elemente.
In sekere berge van Kalifornië is daar 'n aantal borselbol-denne wat reeds na aan 5000 jaar oud is. Die grootste Italiaanse kastaiing kan tot 4000 veelbewoë jare agter hom hê. Maar in die boswêreld in die weste van Engeland het 'n kleinblaar-lindeboom al sy 6000ste verjaardag gevier, terwyl die gewone taksusboom wat by Fortingall in Skotland staan 'n verstommende 9000 jaar oud kan wees.
'n
Aantal van Europa se eerbiedwaardige olyfbome het feitlik gewis reeds tydens
Christus se aardse omwandelinge bestaan. Dit stel die geroemde ''seekat van
die woestyn'', die Welwitschia mirabilis van Namibië, wat volgens
een bron 'n geraamde leeftyd van 750 tot meer as 1000 jaar het, so ietwat in
die skadu.
Navorsers
het al meer as honderd antieke boomspesies van ouer as duisend jaar gevind en
die lys raak eenvoudig al hoe langer. Hulle groei op alle vastelande van die wêreld
buiten Antarktika, en baie van hulle is maklik binne die bereik van miljoene
mense, stedelinge sowel as plattelanders.
Só
is daar duisend jaar oue bome in die Chinese hoofstad, Beijing, ander binne
vier uur se ry van Los Angeles in Amerika, nog ander aan die buitewyke van
Londen en antieke bome selfs naby die grootste stad in die Amasone-reënwoud,
Manaus.
Verblydend, sê geleerdes wat hierdie stokou plante navors, dat daar nog soveel beblaarde grootjies is wat deur soveel mense geniet kan word!
•
DIE oergrootjie onder die bome, reken wetenskaplikes,
is die sogenaamde Archaeopteris, wat volgens hulle 370 miljoen
jaar gelede die onbetwiste heerser van die plantelewe op die aarde se twee
vastelande was.
Twee
vastelande? Ja, tog. Die vyf kontinente van vandag het toe nog nie bestaan
nie, slegs die vastelande Larussia en Gondwana, wat later in vyf dele sou
verbrokkel.
Toe
afdrukke van die gefossileerde blare van dié boom in 1871 deur ene Dawson, 'n
Kanadees, ontleed is, het dit vir hom so na varings gelyk dat hy dit Archaeopteris
genoem het (uit die antieke woorde arkhaios = baie oud en pteris
= varing). Daarna is gefossileerde hout uit dieselfde tydperk egter ook op
baie plekke op die aarde gevind en uiteindelik is vasgestel dat die ''varing''
eintlik 'n boom was.
En
watter enorme reuse was hierdie bome nie. Geleerdes meen hulle kon tot dertig
meter hoog word -- en dat hulle in uiters digte woude voorgekom het. Maar
uiteindelik was hulle toe die slagoffers van hul eie sukses.
Hulle
sou, volgens die wetenskaplikes, soveel kooldioksied uit die atmosfeer onttrek
en soveel suurstof daaraan toegevoeg het, dat die omgekeerde van die
sogenaamde kweekhuis-effek plaasgevind het.
Pleks
van warmer te word weens te veel kooldioksied het die aarde weens te min
daarvan verkoel. 'n Gevolglike ystydperk het die einde van die wenverhaal van
die Archaeopteris beteken.
__________________________________________________________________
AFRIKA
verbind met Europa? Dit klink mos na die teorie van drywende vastelande -- die
veronderstelling dat die aarde se kontinente eenmaal almal saam een reusagtige
landmassa sou gevorm het.
Ons
praat egter nie hier van 'n natuurlike landbrug nie, maar van 'n mensgemaakte
een. Want daar is werklik al daaraan gedink om 'n massiewe brug te bou wat die
Straat van Gibraltar, die see-engte tussen Noord-Afrika en Europa, kan
oorspan.
Dit
lyk in hierdie stadium egter steeds net na 'n toekomsdroom. En dit sal ook nie
die eerste in sy soort wees nie. Kyk nou maar na Japan se Sjeto Ohasji-brug.
As 'n verbinding van die eilande Honsjoe en Sjikokoe, is hierdie konstruksie
van 13 km uit verskillende soorte brûe saamgestel. Dit is ontwerp om
aardbewings te weerstaan
wat
tot 8 op die Richterskaal registreer, en windstote van tot 150 km/h. Praat
van
gevorderde tegnologie!
Waar
ons ook al gaan, is daar brûe. Dit stel mense, diere en voertuie in staat om
seë, riviere, valleie, steil klowe en baie ander versperrings oor te steek en
lang omweë uit te skakel. Brûe dra selfs hoofweë en spoorweë bo-oor ander
hoofweë en spoorweë.
Die
oudste "brûe" was waarskynlik boomstompe en slingerplante wat
versigtig oor waterstrome aangebring is wat
te
diep was om deur te loop of te breed om oor te spring.
Met
verloop van tyd is groot trapklippe kol-kol in die water gesit om dit
makliker
te maak om aan die ander kant kom.
Trapklippe
het tot die eerste ware brûe gelei -- primitiewe strukture van plat klippe of
plat stukke hout wat bo-op die trapklippe geplaas is om 'n pad oor die water
te vorm. Dié brûe is klapperbrûe genoem, werklik omdat dit so klapper-klap
gegaan het wanneer die outydse verkeer daaroor beweeg het.
Baie
van hierdie soort brûe -- party meer as 3000 jaar oud -- kan vandag nog in
Europa gesien word. Hulle is so stewig dat hulle oorstromings oorleef het wat
moderne brûe vernietig het.
Die
ontwikkeling van die boogbrug was 'n belangrike voorwaartse stap in die bou
van brûe. 'n Boog is 'n baie sterk struktuur en kan 'n veel groter gewig as
'n reguit balkbrug dra (kyk ondertoe by Soorte Brûe).
Boogbrûe
van klip en steen is deur die antieke Babiloniërs, Chinese, Egiptenare,
Grieke en Romeine gebou. Die Romeine het die boog ten volle benut deur brûe
te bou met enkele of veelvuldige boë (viadukte) en deur die akwadukte wat
hulle vir waterleiding opgerig het.
In
die Middeleeue, met die vergrote handel en verder reise wat mense onderneem
het, is meer brûe gebou. Die Middeleeuse brûe was meer as net gerieflike
oorgangsplekke: op baie van hulle was daar selfs winkels, huise, kapelle of
gevangenisse. Sommige het tot verdedigingswerke teen invallers gehad.
Die
Ponte Vecchio oor die Arnorivier in Florence, Italië, is die beroemdste
Middeleeuse brug wat behoue gebly het. Dit is in 1345 gebou en huisves talle klein
winkeltjies wat eers deur slagters en later deur silwer- en goudsmede gebruik
is -- en vandag steeds gebruik word.
Baie
ophaalbrûe is ook in die Middeleeue oor die gragte van kastele gebou.
Laat
in die agttiende eeu het giet- en smeedyster hout en klip as materiaal vir die
bou van brûe begin vervang. Baie hangbrûe is met smeedysterkabels gebou.
Staal,
wat ligter en sterker as yster is, het in die laat negentiende eeu die
belangrikste materiaal vir brugkonstruksie geword, spoedig gevolg deur beton,
daarna gewapende beton en uiteindelik spanbeton.
Namate
nuwe boustowwe vir ingenieurs beskikbaar raak, word nuwe bou-ontwerpe ook
bedink. 'n Mens kan net wonder watter skouspelagtige brûe die 21ste eeu nog
kan oplewer...
•
DAAR is verskeie soorte brûe.
Die
balkbrug is die eenvoudigste soort. Dit bestaan uit 'n reguit balk van hout,
metaal of beton wat aan weerskante deur 'n steunpilaar gestut word.
Partykeer word die balk
ook nog deur een of meer steunpilare
aan
die onderkant gesteun.
Aangesien
die gewig van die balk reguit na
onder
druk, moet die balk baie sterk wees of
anders
sal dit ondertoe buig. Die afstand tussen
die
steunpilare -- die oorspanning -- word tot
sowat
300 m beperk.
Daar
is 'n paar variasies van die balkbrug. Baie hoofpadbrûe is balkbrûe.
By
die boogbrug, weer, druk die gewig nie ondertoe soos by die balkbrug nie, maar
word dit gelykmatig om 'n boog langs versprei tot by sy ente, wat op stutte
rus.
Die
eerste boogbrûe is van klipblokke gemaak wat so gebeitel is dat hulle volmaak
langs mekaar gepas het. Wanneer die brug gebou is, is die klippe met behulp
van 'n houtsteier bymekaar gehou. Nadat die laaste steen -- die sogenaamde
sluitsteen -- bo in die boog geplaas is, is die steierwerk verwyder. Op
hierdie vindingryke manier het die stene in posisie gebly sonder dat sement
nodig was.
Moderne
boogbrûe kan van hout en beton wees (vir kort reikwydtes) of van beton en
staal (vir langer oorspannings).
Hangbrûe
is stellig die skouspelagtigste van alle soorte brûe -- en moontlik die
nuttigste. Hulle kan groter afstande oorbrug as enige ander en het nie steunpilare,
wat die skeepvaart kan belemmer, nodig nie.
Die hangbrug is as 't ware die teenoorgestelde of spieëlbeeld van die boogbrug. Oor magtige stutpilare strek sterk hangkabels, waaraan die brugdek deur middel van draagstange of draagkabels hang. Die kabels is die swaarste deel van 'n hangbrug, en die gewig word na die ankerplekke oorgedra. 'n Deel van die gewig word ook deur die stutpilare gedra.
Hangbrûe
word gebruik om breë riviermondings, diep klowe en ander plekke oor te steek
waar dit moeilik sal wees om steunpilare op te
rig.
Nog
interessante brûe is beweegbare brûe (ophaalbrûe en draaibrûe). By brûe
oor riviere en kanale waarop skepe vaar, moet die vry hoogte (afstand tussen
die wateroppervlak en die onderkant van die brug) so groot wees dat skepe
ongehinderd daaronder kan deurvaar.
Waar
dit nie moontlik is nie, word beweegbare brûe gebou waarvan die brugdek
opgelig of sywaarts beweeg kan word.
_____________________________________________________________
•
Klik hier
vir 'n ander, omvattender artikel oor bye.
''BY''
is die algemene beskrywing vir die sowat 20 000 insekspesies wat tot die groep
Apoidea in die orde Hymenoptera (vliesvlerkiges) behoort. Sekere bye is maar
net 2 mm lank, ander nagenoeg 3 cm. Daar is sosiale bye en enkellopendes. Bye
wat heuning maak [soos dié op die animasie hierby] word heuningbye genoem.
Sosiale
bye lewe in 'n streng kastestelsel. Die bekende byeswerm het duisende
werkerbye, maar net een koninginby, wat omtrent twee maal so groot soos die
ander bye is. Werkerbye is steriele wyfies en slegs die koningin kan aanteel.
Koninginne word tydens paringsvlugte in die lug deur mannetjiesbye bevrug. Die
mannetjies word hommels, darre of ook waterdraers genoem (maar hulle dra nooit
water nie).
Byekorwe
hang aan takke of die bye kan hulle in gate tuis maak.
Die
bevrugte koningin lê tot 2000 eiers per dag. Sy sal in haar leeftyd (vier of
vyf jaar) meer as twee miljoen eiers lê.
Drie dae nadat hulle gelê is, verander die eiers in larwes.
Oppasster-bye voer hulle koninginjellie en dan heuning en stuifmeel. Die
larwes verander in papies en daarna in volwasse bye.
Heuningkoeke
is vol seshoekige selle, 'n ideale vorm waardeur so min moontlik ruimte
vermors word. In die koeke word onder meer heuning gebêre, lê die koningin
haar eiers en word die jong bye groot.
Werkerbye
het verskillende take in die byenes, afhangende van hul ouderdom. Party maak
was wat deur hul waskliere uitgeskei word om koeke te bou. Ander is in beheer
van die skoonmaak van die nes; hulle hou dit ook koel deur hul vlerke te klap.
Kinderoppasster-bye voed die larwes. En dan is daar natuurlik die versamelaars
wat uitvlieg om van blom tot blom nektar en stuifmeel te soek. Dié bye verrig
'n belangrike bestuiwingstaak in die natuur.
Die
werkers lewe sowat 'n maand. Dis in hul eerste dae dat hulle die heuningkoeke
skoonmaak en die larwes voed. Teen omtrent die tiende dag begin hulle koeke
bou en verkenningsvlugte onderneem. Dan hou hulle wag oor die byenes en hou
hulle vyande buite. Uiteindelik
versamel hulle nektar en stuifmeel.
Bye,
word vertel, sien kleure wat vir mense onsigbaar is. Sekere kleure op blomme
is nektar-gidse, 'n soort landingstrook vir bye sodat hulle die soet nektar
kan bereik.
Werkerbye
voer ook spesiale danse uit, met die son as 'n verwysing, om ander bye in te
lig oor waar en hoe ver die nektar is. Die skuinste en snelheid van die dans
dui die rigting aan. Doen hulle
'n ronde dans, is die nektar minder as 100 m weg. Word 'n stertswaai-dans
uitgevoer, is die nektar meer as 100 m weg.
'n
Nuwe swerm ontstaan wanneer die korf te oorbevolk raak. Die korf word aan 'n
nuwe koningin en haar gevolg oorgelaat, en die ou koningin trek weg met byna
die helfte van die werkers. Die swerm hang in 'n tros aan 'n tak totdat hulle
'n nuwe plek kry om 'n korf te bou.
Teenoor
die swoegende steriele wyfies is daar die ''lui'' mannetjies, of waterdraers,
wat wesenlik net een taak het en dit is om met die koningin te probeer paar.
Wanneer die koningin 'n week oud is, onderneem sy haar eerste paringsvlug.
Honderde waterdraers probeer haar die hof maak, maar net 'n paar slaag daarin.
Ná die paringstyd word die mannetjies deur die werkers uit die korf verdryf
of doodgemaak.
Elkeen
wat al met die geniepsige angel van 'n werkerby kennis gemaak het, sal weet om
dit te vermy. Tog word vertel dat 'n by in die reël net steek as jy met haar
lol of as sy voel dat sy of die byenes bedreig word.
'n
By se kop lyk soos dié van 'n ruimtewese: oë wat in enige rigting kan kyk,
lang voelers en 'n vreemde mond. Maar sonder bye, wat so baie van ons gewasse
moet bestuif, sou die aarde self baie anders gewees het.
Byeboere
hou hul bye in byekaste, waar die bye dan hul heuningkoeke bou. Verskillende
soorte heuning het verskillende kleure en geure, byvoorbeeld bloekomheuning,
akasiaheuning, lemoenblomheuning,
kastaiingheuning en selfs noorsdoringheuning. (Plaasmense van byvoorbeeld die
Oos-Kaap weet hoe erg die laasgenoemde soort jou mond kan brand!)
Die
byeboer dra spesiale klere en beskerm sy gesig en hande wanneer hy heuning
uithaal. Hy berook die byekas om die bye te bedwelm, lig dan die dak van die
kas op en verwyder die rame wat met heuning bedek is. Die heuning word
vervolgens met 'n sentrifugaalmasjien uit die rame geswaai.
_____________________________________________________________
Terug
na inhoudsblad -- klik hier
_____________________________________________________________
Ons
Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan