____________________________________________________________
Katoen: 'n
pluimpie vir plantwol!
Daar's nie baie kledingstowwe wat katoen kan klop
nie. Tog word die veelsydige katoenplant elders in die vervaardigingsektor
selfs nog meer benut...
• Klik
hier vir artikel Katoen -- van saad tot materiaal.
____________________________________________________________
KYK maar om jou na die alledaagse dinge in
jou huis. Hoewel jy dit miskien nie dadelik sal agterkom nie, het baie daarvan
een ding gemeen: hulle is van katoen gemaak.
In die slaapkamer is daar lakens en komberse,
moontlik 'n mat of tapyt op die vloer, gordyne voor die venster, en denim-klere
en T- hemde in die klerekas. In die badkamer is seep en handdoeke, in die bakkamerkassie
tandepasta, watte, verbande en naellak.
Dan is daar die kombuis, met sy margarien, kookolie
en worse (die vliese). In 'n buffetlaai is daar straks lyn, kleeflint,
maskeerband, kerse, film, naaldwerkgaring of 'n padkaart. Die mure van die verskillende
kamers is waarskynlik met verf of muurpapier bedek.
Party van die artikels wat hier genoem word, is
heeltemal van katoen gemaak; ander het katoen as bestanddeel. 'n Paar is van ander dele van
die katoenplant gemaak as die wollerige omhulsel van die plant se sade. Katoen het
bepaald 'n plek in die huis.
En tog is sy vernaamste nut nie bloot die maak van
kledingstowwe nie, maar ook talle ander produkte in die vervaardigingsektor. Só
word dit verwerk tot toue, tente, seilmateriaal, fietswielbande, kunssystowwe,
plastiekstowwe, plofstowwe, veevoer, bemestingstowwe... die lys is lank.
Katoen het verskeie voordele bo baie ander soorte vesels. Katoenstof absorbeer vloeistowwe (soos sweet) en laat hitte ontsnap. Dit help ons dus om op 'n warm dag koel en vars te bly. Katoen krimp nie in kookwater nie en sy plooie word maklik platgemaak deur dit te stryk. Dit is baie sterk en daarom geskik vir die maak van sowel fyn as duursame plastiekstowwe, asook papier wat baie gehanteer word, soos banknote, die blaaie van paspoorte en belangrike dokumente.
Vier hoofsoorte katoen word gekweek:
Amerikaans-hooglandse, Egiptiese, See-eilandse en Asiatiese katoen. Die plante
lyk almal eenders, maar die kleur en tekstuur van die katoen verskil.
Alle katoenplante dra blomme wat doodgaan en afval,
om klein saadbolle agter te laat. Terwyl die plante blom, begin klein
veseltjies uit die sade groei. Teen die tyd dat die saadbol ryp is, het die
veseltjies reeds dik, wit en wollerig geword. Uiteindelik bars die saadbol oop
en die vesels word in die son droog. Die katoen is nou reg op geoes te word.
Dit kan óf met die hand óf met 'n masjien gedoen
word.
'n Ryp
saadbol lyk soos 'n homp watte. Dit bevat sowat dertig sade. Die vesels is van
sellulose. Daarvan word katoengaring gemaak wat tot tekstielstowwe geweef
word. 'n Pluismasjien skei die geoeste
katoenvesels en die sade van mekaar. Daarna word die
vesels in bale saamgepers. Dié word dan in
beskermende sakke geplaas, reg om na die katoenfabriek gebring te word.
Katoen is vermoedelik meer as 7000 jaar gelede in die
antieke Mexiko gekweek. Mense in Indië het minstens 5000 jaar gelede kantoen
geproduseer. Vandag is die wêreld se grootste katoenprodusente Amerika, China
en lande van die gewese Sowjet-Unie. Ander belangrike katoenkwekers is Indië en
Pakistan, Turkye, Egipte en die Soedan, en Mexiko en Brasilië. Suid-Afrika is
ook 'n katoenprodusent. Baie boere verkies katoen as 'n wisselgewas omdat dit
nie die grond uitput nie. Katoen aard die beste in goed gedreineerde grond in gebiede
met baie sonskyn en water.
Het jy geweet?
• TOE
Alexander die Grote in Indië met katoen kennis gemaak het, het hy dit
''plantaardige wol'' genoem.
• Van vesel
tot garing: In die
verlede is onbewerkte katoen met die hand tot garing of katoendraad verwerk.
Deesdae word dit met masjiene gedoen. Die katoenbale word deur masjiene
oopgemaak en lug word deur die vesels geblaas. Dit laat die katoen uitpof en
verwyder die meeste van die onsuiwerhede wat nog in die bale oorgebly het.
• Losse laag
vesels: Namate die
onsuiwerhede (blare en stingels) verwyder word, word die vesels verander in 'n
losse laag vesels bra soos watte aan 'n rol.
• Deur die
kaardmasjien: Die
kaardmasjien kam dit in gestrekte vesels uit. Verskeie van die gestrekte vesels
word in 'n masjien ingevoer wat hulle tot een draad van sogenaamde voorgare of
voorspinsel saamtrek.
•
Spinmasjien: Die
spinmasjien trek en vleg die voorgare tot katoendraad.
• Van
katoendraad tot materiaal: Om katoendraad tot materiaal te verwerk moet dit óf geweef óf gebrei
word. Weef en brei lewer verskillende soorte materiaal. Weefstof is gewoonlik
ferm, terwyl breistof rekbaarder is. Weefstof word gemaak deur skerings
(lengtedrade) en inslagdrade (dwarsdrade) ineen te weef.
Breistof word gemaak van een draad wat tot lusse
gevorm word wat ineenskakel. Breimasjiene het honderde naalde met lusse. Party
maak materiaal in 'n pypvorm. Die lusse in breistof beteken dat dit gerek kan
word. Dit is nuttig vir klere wat bra noupassend moet wees. Selfs by klere van
weefstof word die pols- en nek-openinge dikwels van rekbare breistof gemaak. In
sowel weef- as breistof is daar talle verskillende patrone.
• Kleur en
afwerking: Die
gelerige kleur van onbewerkte katoen en klein bietjies van 'n wasagtige stof
wat agterbly, is gewoonlik nie wenslik in katoenstof nie. Die voorkoms en
gevoel van die materiaal word met masjiene en chemikalieë verbeter. Die
materiaal word in 'n sterk chemikalie gekook om die was te verwyder. Die proses
maak dit vir die materiaal moontlik om kleurstof te absorbeer.
As die materiaal wit of dof gekleur moet wees, word
dit gebleik om die gelerige kleur te verwyder. Moderne chemiese kleurstowwe het
helder, sterk kleure wat nie in die sonlig of in die was sal verbleik nie. Maar
party mense hou miskien nog van die manier waarop ouer kleurstowwe, soos
indingoblou vir denim-klinknaelbroeke, mettertyd verdof. Groot sorg moet gedra
word dat die sterk chemikalieë met veiligheid gebruik word.
As die materiaal patrone moet hê, word dit daarop
gedruk. Dit kan met 'n groot rolpers gedoen word of deur middel van skermdruk,
waar kleurstof deur 'n maas op die materiaal daaronder gepers word. Die proses
kan herhaal word as ander kleure ook moet bykom.
Skermdruk kan op materiaal gedoen word of regstreeks op
'n T-hemp. Dikwels kan twee kleure 'n heel aanskoulike patroon oplewer.
Materiaal kan ook met chemikalieë behandel word om dit
waterdig, vuurvas of selfs kreukelvry te maak. Dit word nagegaan vir foute en
kan miskien gewas en gepars word voordat dit die fabriek verlaat.
Kledingstof is maar een artikel wat van katoen gemaak
word. Katoen word meestal vir die vervaardiging van ander dinge gebruik.
____________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD,
2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan