__________________________________________________________________
--
skrikdag van die golwende grond
Die grond riffel soos ’n dam waarin ’n
klip gegooi is. Treinspore word soos bloudraad verwring. Geboue tuimel
inmekaar, strate bars oop en mense kan selfs in die gapende skeure verdwyn.
Aardbewing. ’n Verskrikking vir mense van alle eeue, soos onlangs ook weer in
Iran. Ons in Suid-Afrika is gelukkig omdat ons ’n betreklik bestendige aardkors
het -- met die uitsondering van Gauteng met sy mynstortings en die Wes-Kaap met
sy taamlik verontrustende seismiese onbestendigheid...
• Klik hier as
jy ook oor aardbewings wil lees in die reeks oor natuurrampe.
__________________________________________________________________
JY loop nog ewe rustig in ’n straat van jou
stad of dorp, en skielik begin die grond om jou golf soos ’n dam waarin ’n klip
gegooi is.
’n Vreeslike dreuning, byna soos ’n
weeklaag, styg uit die aarde uit op. Om jou tuimel die geboue soos kaartehuise
inmekaar, en voor jou bars die teerstrate oop soos lang repe sagte, geskeurde
karton.
Mense, selfs motors, val in die grootste skeure. Dit gaan weer toe, en hulle verdwyn vir altyd. Oral stort bakstene, betonblokke, balke en pilare neer op mense, wat heen en weer skarrel en skuilplek soek waar daar nie is nie.
Brande breek uit. Water stroom uit
gebarste pype. Vensters se ruite het verbrokkel tot vlymskerp skerwe of gruis,
wat nou vermeng lê met die rommel en die ellende nog erger maak. Stad in puin.
Alleraakligste natuurramp. Verskrikking soos die mens hom van die vroegste tye
af ken. Aardbewing!
’n Skudding soos die een wat hierbo
beskryf is, is van die ergste wat ’n gemeenskap kan tref, maar lank nie almal
is so hewig of veroorsaak soveel verwoesting nie. Trouens, daar is sowat
negeduisend aardbewings per jaar op aarde en, hoewel ongeveer vyfduisend
daarvan gevoel kan word, is dit genadiglik net die enkeles wat af en toe baie
duisende lewens eis.
Suid-Afrika is in die geseënde posisie dat
ons aardkors meestal bestendig en goed gebalanseer is, sodat die grootste deel
van die land nie sommer deur groot aardbewings getref sal word nie. Nogtans is
ons nie gevrywaar van die roeringe in die kors van die aarde nie, soos bewys
deur die Bolandse aardbewing van 1969, wat wel lelike skade aangerig het.
Die sogenaamde Milnerton-breuk het byna
twee eeue gelede -- op 4 Desember 1809 -- ’n ander, hewige aardbewing
veroorsaak wat die opstal van Jan Biesjes Kraal, waar die Ascot-renbaan in
Milnerton ontwikkel is, feitlik verwoes het. Daar is ernstige vrese dat
dieselfde breuk (ons vertel later wat met "breuke" bedoel word) dalk
nog binnekort groot dele van die Skiereiland in puin kan lê.
Dit sal ’n geweldige ramp wees. Nie net
kan die sakesentrums van Milnerton, Bellville en die Kaapse middestad geskud
word nie, maar duisende mense kan geraak word in die dig beboude Mitchells
Plain en Khayelitsha, wat op die geologiese breuk lê.
Maar wat is die redes dat die aarde so
bewe? Daar is verskillende oorsake, en een daarvan is onderaardse spelonke of
selfs myne wat intuimel. As jy in Johannesburg woon of ’n ruk lank daar gekuier
het, sal jy sekerlik al die trillings of ligte aardbewings gevoel het.
Die oorsprong van die meeste aardbewings,
ook die reuse skuddings, moet egter ietwat dieper gesoek word. Om dit te begryp
moet ’n mens jou die aarde voorstel as groot, plat rotsplate, kilometers dik,
wat rus op ’n dik, warm massa wat soos ’n waterstroom vloei.
Vastelande, stede, dorpe en mense beweeg
saam met die plate, maar jy merk niks op nie, omdat die beweging so ontsettend
stadig is. Waar plate mekaar ontmoet, bots hulle of skuur hulle teenmekaar. Die
kant van die een plaat kan dalk onder die ander een inskuif, of hulle kan van
mekaar af wegskuif.
Die krake in die aardkors waar plate
bymekaarkom, word deur die geleerdes "breuke" (Engels
"faults") genoem. Een van die bekendste breuke is die San Andreas-breuk,
wat ’n stuk of duisend kilometer deur Kalifornië, Amerika, sny. Die
verpletterende aardbewing wat die stad San Francisco in 1906 getref het, word
aan hierdie breuk gewyt.
Wat eintlik by ’n aardbewing gebeur, is
dat die aarde ’n tyd lank die spanning en samepersing weerstaan wat deur die
bewegings binne-in hom uitgeoefen word. Dit is omdat die aardkors wel in sekere
mate rekbaar is. Maar dan bereik dit die punt waar dit nie meer verder rek of
plooi nie en skielik breek, of waar die verskillende dele meteens oormekaar
skuif.
Kyk maar self wat gebeur as jy ’n effens
buigbare stokkie neem en dit vinnig middeldeur breek. Die gebreekte punte sal
agterna nog kortstondig in jou hande tril.
Tydens ’n aardbewing vibreer die aarde
weliswaar slegs ’n breukdeel van, sê maar, die lengte van die voorste lid van
jou duim, maar hierdie vibrasie is tog genoeg om wydverspreide skade aan te
rig. Die uitwerking kan geïllustreer word deur ’n albaster op ’n tafel neer te
sit en die tafel dan hard met ’n hamer te slaan. Die albaster spring etlike
sentimeters in die lug op, hoewel die tafel self nie meer as ’n tienduisendste
van daardie lengte kon vibreer het nie.
Dit is hoekom ’n ligte trilling van die
aarde heeltemal genoeg is om mense uit hul beddens te slinger, koppies en borde
van rakke te laat tuimel of groot klipmure na benede te laat stort.
Dis werklik verstommend dat die krag wat
só ’n skudding veroorsaak dieselfde kan wees as dié van honderd atoombomme van
die soort wat die Japanse stad Hirosjima in die Tweede Wereldoorlog verpletter
het!
Een wetenskaplike wat self ’n sterk
aardbewing ervaar het, het op ’n keer vertel dat dit vir hom gevoel het of die hele wêreld ’n mat geword het wat ’n
slag of wat goed geskud en toe neergegooi is. Die mense, die geboue, die berge
-- alles en almal was niks meer as stoffies in daardie mat nie, het hy gesê.
Die studie van aardbewings en hul
uitwerkings word seismologie genoem, en die instrument wat die skokgolwe meet,
is ’n seismograaf. In sy eenvoudigste vorm is dit ’n pendule (slinger) wat aan
’n raamwerk hang wat ’n swaar basis het. Wanneer die aarde skud, beweeg die
basis, maar nie die pendule nie, want dié reageer slegs op die aarde se
swaartekrag. Instrumente teken die verskil in afstand tussen die stilstaande pendule
en bewegende basis aan, en só kan later gesien word hoe hewig die skudding was.
Dit is interessant dat ’n Chinese geleerde
reeds in 132 nC ’n seismiese instrument uitgevind het wat die voorkoms van
aardbewings aangeteken het. As ’n mens na beskikbare beskrywings van sy toestel
kyk, het dit die vorm van ’n silinder gehad met agt koppe van drake rondom die
bokant gerangskik, elk met ’n bal in die bek.
Rondom die onderkant was agt paddas,
elkeen direk onder ’n draakkop. Wanneer daar ’n aardbewing was, het een van die
balle uit ’n draak se bek geval en is dit deur die padda se bek gevang, wat dan
’n geluid gemaak het. Die bal is waarskynlik uit die draak se bek gedruk deur
’n los regopstaande staaf binne-in die toestel, wat deur die trilling
geaktiveer is.
Kan geleerdes vooruit sê waar en wanneer
’n aardbewing sal plaasvind? Ongelukkig nog nie, maar daar word gehoop dat
hulle dit eendag nog sal kan doen. Reeds word intensiewe studies gedoen van die
breuke in die aardkors, en sensitiewe instrumente verklik die geringste
bewegings binne-in die aarde.
Selfs dieregedrag word dopgehou. Waarom word sekere diere so rusteloos reg voor ’n aardbewing? Het hulle ’n gevaarsintuig waarvan ons mense dalk nog geen benul het nie? Met sy beperkte kennis staan die mens ook hier steeds voor baie raaisels. Maar om meer te wete te kom, sal hy altyd bereid wees om self wêrelde te skeur…
_______________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
_______________________________________________________
Huisgenoot
se Wonderlike Wêreld op CD, 2004