__________________________________________________________
-- fossielbrandstowwe wat
die wêreld laat draai
Fossielbrandstowwe is die lewensbloed van die
nywerheidswêreld -- die bron van baie van die energie en produkte wat ons moderne
lewenstyl moontlik maak. Verstommend genoeg ls die steenkool, olie en gas wat
ons vandag verbrand, die oorblyfsels van organismes wat tydens of selfs nog
voor die dinosourusse gelewe het...
__________________________________________________________
OLIE! Dis olie! Ene mnr. Drake, 'n
afgetrede Amerikaanse spoorwegkondukteur met die bynaam "Colonel",
was aan die boor vir soutwater om sout te maak. Toe boor hy onverwags 'n
oliebron raak.
Dit was in 1859 naby die houtkappersdorpie Titusville
in Pennsilvanië, en hy en sy manne het 'n metaalpyp in 'n boorgat laat afsak om
te keer dat die wande van die gat insak. Omdat dit Saterdag was, het hulle kort
daarna opgehou werk vir die naweek.
Toe Drake-hulle die Maandagoggend terugkom, vind
hulle dat olie by die pyp uitstroom.
Die nuus het soos 'n veldbrand versprei. Binne 'n
ommesientjie het fortuinsoekende prospekteerders van heinde en ver hul
verskyning gemaak. Dorpe het oornag soos paddastoele opgeskiet en kort daama
was daar talle houtboortorings in Wes-Pennsilvanië.
Die oliemanne het agtergekom dat daar elders ryker
neerslae is en die prospekteerdery het na ander Amerikaanse state versprei.
Sedertdien is miljoene oliegate regoor die wêreld geboor, sowel op droë grond
as in die see.
'n Mens kan jou kwalik 'n wêreld sonder olie indink,
of sonder die ander fossielbrandstowwe wat ons vandag die meeste gebruik --
steenkool en gas. Saam verskaf hulle krag vir ons fabrieke, motors, treine,
skepe en vliegtuie, verlig hulle ons huise, skole en kantore -- of sorg hulle
vir die elektrisiteit wat dit doen.
Boonop word 'n menigte produkte vir huishoudelike
gebruik, die landbou en fabrieke van fossielbrandstowwe gemaak.
In die 1800's en vroeë 1900's was steenkool die
vernaamste energiebron in die nywerheidslande. Vandag is olie en gas die
vernaamste bronne, met olie wat byna die helfte van die energie verskaf wat in
die wêreld verbruik word.
Maar hoe is hierdie drie natuurlike hulpbronne in die
aarde gevorm?
• DIE meeste
geoloë reken dat ru-olie en aardgas in die jong dae van die aarde gevorm is uit
die oorblyfsels van organismes wat eenmaal gelewe het, veral mikroskopiese
plankton.
Volgens hierdie teorie was baie meer van die
aardoppervlak in die voortyd deur water bedek as vandag. Wanneer die organismes
in hierdie see gevrek het, het hul oorblyfsels na die seebodem afgesak waar
hulle geleidelik deur modder-, sand- en gruislae bedek is.
Mettertyd is ál meer neerslae op die seebodem gelaat,
wat die plant- en diermateriaal nog vaster saamgepers het. Die steeds hoër
temperatuur en druk het die organismes in aardgas en ru-olie laat verander.
Naderhand het geologiese prosesse in die aardkors
veroorsaak dat die olie en gas deur krake opwaarts ontsnap en uiteindelik in
opgaargesleentes beland het. Dit is deurdringbare (sponsagtige) gesteentes soos
kalkklip en sandsteen. Daarin is klein gaatjies waarvan sommige met gangetjies
met mekaar verbind is waardeur die olie en gas kan vloei.
Sou daar betreklik ondeurdringbare rots soos klei of
skalie bo en onder die kalkklip of standsteen wees, is die olie en gas
daarbinne vasgevang. Sowat negentig persent van al die olie en gas wat
vandag vasgevang is, word in twee soorte plekke gevind: breuke en
plooirûe.
(1) 'n
Breuk is 'n kraak in die aardkors, wat die relatiewe verskuiwing van
rotslae aan weerskante daarvan veroorsaak. Die gevolg van só 'n verskuiwing kan
wees dat 'n deurdringbare rotslaag vol olie en gas langs 'n ondeurdringbare
laag lê.
(2) 'n
Plooirug is 'n geboë rotsformasie waaronder olie en gas kan ophoop. Dit
word gewoonlik veroorsaak deur drukking aan die kante, wat die rotslae na
boontoe laat buig.
Omdat olie en aardgas deur dieselfde proses gevorm
word, word gas dikwels bo-op olie gevind of opgelos in die olie.
• DIE
steenkool wat ons vandag gebruik, is gevorm uit plante wat in die verre verlede
in moerasse en vleie gegroei het. Die grootste tydperk van steenkoolvorming was
die sogenaamde Karboon, volgens die wetenskaplikes 360 tot 290 miljoen jaar
gelede.
Gedurende hierdie tyd, sê hulle, was 'n groot deel
van die aarde bedek met moerassige woude van reusagtige, varingagtige bome en
ander plante. Namate die plante gevrek het, het die reste op die woudbodem
opgehoop en 'n dik laag verrottende plantmateriaal gevorm.
Met verloop van tyd het hierdie plantmateriaal onder
vars lae plantreste en grond begrawe geraak. Die gewig van die boonste
materiaal het van die water uit die onderliggende materiaal gepers en dit tot
'n bruin, sponserige stof genaamd turf of veen laat verdig
-- die eerste stadium
in die vorming van steenkool.
Nadat nog meer tyd verioop het, is die turf selfs
dieper begrawe. Nog water is daaruit gedruk en die plantmateriaal nog verder
saamgepers. Naderhard is 'n sagte, bruinerige steenkool genaamd ligniet gevorm.
Ligniet of bruinkool krummel maklik en bevat steeds plantvesels.
Namate die drukking op die ligniet groter geword het,
het dit eers in ietwat solieder subbitumineuse steenkool en toe in die nog
harder bitumineuse steenkool verander. Laasgenoemde is die volopste van die verskillende
vorms van steenkool en is die soort wat in huise en fabrieke gebruik word. Dit
is swart en breek maklik.
Self nog groter druk het bitumineuse steenkool in
antrasiet verander, die hardste steenkool wat daar is. Dit rook nie wanneer dit
verbrand word nie en is die skaarsste van die verskillende steenkoolsoorte.
Steenkool word op elke vasteland aangetref, ook op
Antarktika. Daar is ook al neerslae onder die see gevind. Steenkoollae kan tot
1 300 m onder die aardoppervlak lê en myne moet gegrawe word om dit te bereik.
Party steenkoollae lê egter na aan die oppervlak. Die
boliggende rots en grond kan met groot laaigrawe verwyder en die steenkool
bogronds gemyn word.
Steenkool word steeds in die wêreld se moerassige
streke, soos die Everglades in die Amerikaanse staat Florida, gevorm. Maar dit
sal miljoene jare duur voordat 'n plant wat vandag doodgaan as steenkool
verbrand sal kan word.
• DIE wêreld
se voorraad fossiel-brandstowwe is baie beperk. Olie en aardgas word veral tans
baie vinnig opgebruik. As die vraag bly soos dit is, word gereken dat die aarde
se olie en gas voor die middel van hierdie eeu uitgeput sal wees.
Die ontginbare steenkoolneerslae is egter baie groter
en kan nog minstens sowat 200 jaar hou. Toekomstige geslagte sal dalk hul olie
en gas van steenkool moet kry. As die steenkool ook gedaan is, sal hulle na
ander energiebronne moet soek.
____________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Huisgenoot se Wonderlike
Wêreld op CD, 2004