__________________________________________________________________
J.R.R. Tolkien (1892-1973)
soos 'n
kind kon droom
"In ’n gat in die grond
het ’n Hobbit gewoon. Nie ’n nare, vuil, nat gat vol dooie wurms en met ’n
slykerige reuk nie, ook nie ’n droë, leë, sanderige gat sonder enige sitplek of
eetgoed nie; dit was ’n Hobbit-gat, en dit beteken gerief."
-- uit The Hobbit, 1937, deur John Ronald Reuel Tolkien
__________________________________________________________________
HY WAS die eerbiedwaardige professor met
die super-verbeelding van ’n kind. Wanneer hy nie besig was om sy studente
gedigte en goeie taalgebruik te leer nie --
en sodra hy enigsins ’n tydjie daarvoor kon afknyp --
was hy self vasgevang in ’n epiese droomwêreld vol van die fabelagtigste
wesens en hul lotgevalle.
Dit was sy eie, selfgemaakte sprokiesland waar die
goeie altyd sou seëvier. En dit was natuurlik ligjare verwyder van sy saai
verpligtinge as ’n dosent.
En tog ook nie. Eintlik behoort ’n mens nie so ’n
onderskeid tussen Tolkien die geleerde en Tolkien die storieverteller te tref
nie.
Want dié hoogleraar aan die Universiteit van Oxford,
eers van Angel-Saksies en later van die Engelse taal en letterkunde, het juis
sy liefde vir die taal en lettere gebruik om die vryste teuels aan sy
merkwaardige fantasieë te gee.
Gefassineer deur byvoorbeeld die verhale van Robin
Hood en die oud-Engelse gedig Beowulf, het sy wonderlike lugkastele gestalte
gekry in prosa met die ritme en krag van Noorse sagas en Angel-Saksiese poësie.
Boonop het hy alles in verstommende oortuigende
detail neergeskryf. Sy reeks romans oor ’n goedige groep wesens wat hy Hobbits
genoem het, wat saam met elwe, kabouters, towenaars en mense in ’n wêreld
genaamd Middle-earth woon, word in der waarheid deur baie mense as die heel
beste fantasie-literatuur van die twintigste eeu gereken.
Tragiese jeugjare en ’n blywende kalwerliefde
• JOHN
RONALD REUEL TOLKIEN het op 3 Januarie 1892 die eerste lewenslig nogal in
Suid-Afrika, in Bloemfontein, aanskou. Sy familie en kindervriende het hom
Ronald genoem.
Sy pa, Arthur, was ’n Engelsman in die egte
Rooinekkige sin van die woord, hoewel die Tolkien-stamvader (ene Toll-kühn, wat
iets soos dom-slim beteken) vermoedelik in die 1700’s uit Sakse in Duitsland na
Engeland verhuis het.
Arthur Tolkien was ’n bankklerk. Hy het in die 1890’s
na Suid-Afrika gekom omdat hy gereken het dat dit sy kanse sou verbeter om
bevorder te word. Hy het hom in die Vrystaatse hoofstad gevestig, waar sy
bruid, self ’n Engelandse nooi Mabel Suffield, haar by hom aangesluit het.
J.R.R. Tolkien het as volwassene min herinneringe aan
sy Bloemfonteinse kinderdae gehad, maar die bietjie wat daar was, kon hy hom
tog helder voor die gees roep -- soseer dat dit sy latere geskrifte ook in ’n
sekere mate beïnvloed het. Een daarvan was ’n ondervinding met ’n harige
spinnekop, moontlik ’n bobbejaanspinnekop, soos volbloed-Vrystaters hierdie
paaiboelie van ’n gogga ken.
Tolkien se verblyf in sy geboorteland was
kortstondig. Hy was skaars vier toe sy pa sterf en hy, sy ma en boetie Hilary
noodgedwonge na Engeland moes terugkeer. Hulle bevind hulle mettertyd in
Birmingham.
Die vaderlose Tolkien-gesin moes maar spartel om kop
bo water te hou, veral toe ma Mabel ’n Katoliek word en hierdie ommeswaai haar
totaal van haar familie vervreem. Nog ’n gevolg van dié stap was dat Ronald en
Hilary in die Roomse geloof geskool is en hul lewe deur stoere Katolieke gebly
het.
In 1904 tref ’n ramp die gesin toe diabetes by Mabel
gediagnoseer word. Die siekte kon destyds nog nie met middels beheer word nie
en was inderdaad ’n doodvonnis. Mabel sterf. Haar twee jong seuns bevind hulle
in die uiterste armoede. Hul priester, die half-Spaanse, half-Walliese vader
Francis Morgan, ontferm hom oor die kinders en sorg vir hul verdere opvoeding.
Teen hierdie tyd toon Ronald reeds dat hy ’n
merkwaardige taalkundige talent het. Hy bemeester Latyn en Grieks en raak meer
as vaardig met ’n aantal ander tale. Hy is ook besig om sy eie tale op te maak
-- sommer vir die lekkerte.
Maar nou ontstaan ’n nuwe komplikasie, alles
veroorsaak deur ’n jonge dametjie genaamd Edith Brad. Ronald is slegs 16 en sy
19, maar die twee is erg danig met mekaar en hul verhouding verdiep geleidelik.
Eindelik gryp vader Francis in en verbied hy Ronald om Edith te sien of aan
haar te skryf, totdat hy 21 is. Stoïsyns gee Ronald ten volle gehoor aan sy
instaan-pa se bevel.
Hy gaan na Exeter College, Oxford, waar hy hom tot in
1913 in die klassieke tale verdiep, waarna hy vinnig -- maar nie so maklik nie
-- die ou bande met Edith probeer hernuwe.
Oplaas verower hy haar hart ten volle en word sy self
’n Katoliek. Maar terwyl die liefde tussen hulle blom, neem die haat tussen
volkere toe en die Eerste Wêreldoorlog breek in Augustus 1914 uit.
Oorlog en ’n dansery in die bos
• ANDERS as
so baie van sy tydgenote, sluit Tolkien hom nie dadelik by die leër aan nie,
maar gaan studeer hy verder aan Oxford, waar hy in 1915 ’n graad in die eerste
klas verwerf.
Uiteindelik word hy gestuur om aktiewe diens aan die
Westelike Front te verrig. Ná vier maande in en uit die loopgrawe, word hy ’n
slagoffer van ``loopgraaf-koors'', ’n tifus-agtige infeksie wat volop voorkom
in onhigiëniese toestande. Hy word na Engeland teruggestuur, waar hy ’n maand
lank in die hospitaal in Birmingham deurbring. Daar herstel hy darem sodanig
dat hy hom by Edith in Great Haywood, Staffordshire, kan aansluit.
Maar regdeur 1917 en 1918 pak die koors hom telkens
weer. Gelukkig is hy tussendeur gesond genoeg om tuisdiens in verskillende
kampe te verrig en daardeur tot luitenant bevorder te word.
Dis wanneer hy by Hull gestasioneer is, dat hy en
Edith by die nabygeleë Roos in die woude gaan stap en sy in ’n bos vir hom
dans. Dit word die inspirasie van die verhaal van Beren en Lúthien, ’n
herhalende tema in sy werk Legendarium. Hy het aan Edith begin dink as
"Lúthien" en aan homself as "Beren". Hul eerste seun, John
(wat later ’n priester sou word), is reeds op 16 November 1917 gebore.
Toe die wapenstilstand op 11 November 1918 onderteken
word, was Tolkien reeds aan die soek na akademiese werk. Hy werk ’n tyd lank
vir die Oxford English Dictionary, wat destyds nog in wording was, en word in
die somer van 1920 as adjunk-professor in Engels aan die Universiteit van Leeds
aangestel. Hier word nog twee seuns tot sy en Edith se gesin toegevoeg. In die
1925 kry hy die pos as professor aan Oxford.
Edith skenk in 1929 die lewe aan hul laaste kind, ’n
dogter, wat net soos die seuns ’n groot rol sou speel om Tolkien se vrugbare
verbeelding te stimuleer. Hy het talle slaaptyd-stories vir sy kinders vertel,
wat later in boeke verewig sou word.
Tog was dit, interessant genoeg, nie presies waar sy
beheptheid met Middle-earth begin het nie. Na wat hy self vertel het, was hy
eendag met die sieldodende taak besig om studente se eksamenskrifte te merk,
toe hy opmerk dat 'n student een bladsy van sy antwoordeboek blanko gelaat het.
Op hierdie bladsy, aangespoor deur wie weet wat se
onhebbelike duiweltjie, skryf hy toe: "In a hole in the ground there lived
a Hobbit.''
Tipies Tolkien besluit hy daarna hy moet uitvind wat
’n Hobbit is, in watter soort gat hy woon, hoekom hy hom juis in ’n gat gaan
tuis maak het, ensovoorts. Uit hierdie fassinasie groei ’n storie wat hy wel vir
sy kinders begin vertel en waarvan ’n onvoltooide getikte manuskrip in 1936 in
die hande van ’n uitgewer beland.
Tolkien word gevra om die manuskrip te voltooi en die
uitgewersfirma se voorsitter, Stanley Unwin, lê die voltooide werk aan sy
tienjarige seun, Rayner, voor. Die kind skryf ’n verslag van goedkeuring en dit
word in 1937 as The Hobbit uitgegee.
Die boek was ’n onmiddellike sukses en kinders het
nog nooit opgehou om dit aan te beveel nie. Dit is so geslaag dat Stanley sr.
vir Tolkien vra of hy nie soortgelyke geskrifte het wat uitgegee kan word nie.
Uiteindelik ontwikkel dit tot iets veel groters as ’n
blote kinderverhaal -- die hoogs komplekse sestienjare geskiedenis van dit wat
The Lord of the Rings sou word. Rayner Unwin raak as volwassene diep betrokke
in die latere stadiums van hierdie opus. Hy werk op ’n uitmuntende manier saam
met ’n talmende en temperamentele skrywer wat, in een stadium, die hele werk
aan ’n mededinger van die betrokke uitgewer aanbied. (Hierdie konkurrent raak
egter gou knypstert toe hy die presiese aard en omvang van die pakket besef.)
Dis danksy Rayner Unwin se voorspraak dat The Lord of
the Rings hoegenaamd gepubliseer is. Sy pa se firma het besluit om die
waarskynlike verlies van duisend Britse pond vir die prestige-werk te dra en
dit in 1954 en 1955 in drie dele uit te gee. Dit raak gou duidelik dat sowel
die skrywer as die uitgewer die gewildheid, om die minste te sê, totaal
onderskat het.
Die kultus en ’n enkelgraf vir twee
• TOLKIEN het sy roem met gemengde gevoelens ervaar. Enersyds het hy uiters gevlei gevoel en, tot sy groot verbasing, nogal ryk geword. Andersyds kon hy maar net ’n walging voel vir die feit dat sekere van die destydse dwelmslawe dit as ’n "great trip" beskou het om The Lord of the Rings saam met LSD te verteer.
The Lord of the Rings was sy beroemdste, maar
natuurlik nie sy enigste werk nie. Tussen 1925 en sy dood het hy ’n aantal
ander werke, waaronder ’n reeks akademiese essays, gepubliseer.
Wat dit des te merkwaardiger maak, is dat die stroom
publikasies met sy dood net tydelik tot stilstand gekom het. Só was daar onder
meer die heel geslaagde History of
Middle-earth, onder die redakteurskap van sy een seun Christopher.
Ná sy aftrede in 1969 het Edith en Ronald in
Bournemouth gaan woon. In November 1971 is Edith oorlede en Ronald het kort
daarna na Oxford teruggekeer, waar hy tot sy dood op 2 September 1973 gewoon
het.
Maar die roem leef voort. In 1997 was hy bo-aan drie
groot meningsopnames waarin mense gevra is om vir die grootste boek van die
twintigste eeu te stem.
Hy en Edith lê saam begrawe in ’n enkelgraf in die
Katolieke deel van die Wolvercote-begraafplaas in die noordelike voorstede van
Oxford. Die inskripsie op die grafsteen lui:
Edith Mary Tolkien, Lúthien, 1889-1971
John Ronald Reuel Tolkien, Beren, 1892-1973
__________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
__________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan