..Kort begrip..

 

Op hierdie bladsy:

REGENERASIE (die hergroei van verlore organe),

RENOSTERS,

REPTIELE,

ROMEINE,

ROOFVOËLS,

ROWERKRAP,

RYP IN DIE WINTER,

RYS

_______________________________________________________________

 

REGENERASIE (die hergroei van verlore organe)

 

DALK het jy dit al meermale in jou omswerwinge gesien: ’n akkedis sonder ’n stert of straks ’n krap sonder ’n klou. Het jy ’n bietjie jammer vir dié diertjies gevoel omdat hulle die res van hul lewe gebreklik sou wees? Miskien was dit nie rêrig nodig nie. Hulle sou moontlik nie te lank gely het nie, want hierdie soort diere het die verstommende talent om te regenereer.

 

Regenerasie is die vermoë om organe wat verlore gegaan het of beseer is, te vervang deur nuwes te laat uitgroei. Die proses kan die beste waargeneem word by plante wat, as hulle afgesny word, weer blare, stamme en blomme kan kry mits die wortels nie te sleg beskadig is nie.

 

Regenerasie by diere kom meestal voor by dié met 'n eenvoudige bou. As sponse, holtediere en platwurms aan stukke gesny word, kan elke stukkie in 'n volledige nuwe enkeling ontwikkel.

 

Seesterre kan ongeërg 'n arm prysgee, want 'n splinternuwe een sal geleidelik die vermiste een vervang. Trouens, by sekere spesies is dit 'n gereelde manier van aseksuele (ongeslagtelike) voorplanting, deurdat nuwe seesterre ontwikkel uit elke deel wat van die ouer af wegbreek.

 

Skaaldiere kan afgeskeurde kloue, pote en voelers vervang. Krappe en krewe kan byvoorbeeld willekeurig 'n ledemaat afwerp wat in die kake van 'n roofvyand vasgevang is. 'n Klein vervangende ledemaat maak sy verskyning en raak groter telkens wanneer die dier vervel.

 

Krewe het selfs die verbasende vermoë om verlore of beskadigde oë te vervang.

 

Regenerasie kom veel minder by werweldiere voor. Van dié is akkedisse die bekendste regenereerders. Baie soorte akkedisse kan die stert afgooi as 'n roofvyand dit in sy bek het en dan stertloos ontsnap. Partykeer is die ontvanger selfs doodtevrede om net die stert te kry en laat hy toe dat die skenker spore maak.

 

Hierdie ontsnapmetode is so doeltreffend dat die stert by sekere akkedissoorte patrone het of helderder gekleur as die res van die liggaam is, juis om die aanvaller se aandag op hierdie minder kwesbare gedeelte te vestig.

 

Maar stert weggooi is nie sonder opoffering nie. Akkedisse berg baie van hul liggaamsvet in hul sterte. As die kos skaars raak nadat hy sy stert verloor het, kan die reptiel van honger vrek.

 

Akkedisse het ook hul sterte nodig om hul ewewig te behou wanneer hulle hardloop, klim en (in die geval van waterakkedisse) swem. Om 'n ruk stertloos te wees kan dus baie moeilik wees en die akkedisse gooi dit net af wanneer dit absoluut nodig is.

 

Regenerasie by soogdiere is uiters beperk. Takbokke werp elke jaar hul horings af en nuwes groei in hul plek. Maar mense en die meeste soogdiere kan slegs lewer- en bloedselle regenereer en wonde laat genees. Wanneer ons seerkry, ontwikkel 'n nuwe soort weefsel -- litteken-weefsel -- gewoonlik oor die wond.

 

(Hare, naels en vel is ietwat anders deurdat ons hulle voortdurend genereer eerder as regenereer nadat hulle verlore gegaan het.)

 

Tot nou toe kon ons 'n verlore ledemaat slegs deur 'n kunsledemaat, byvoorbeeld van plastiek, vervang. 'n Tyd gelede is egter berig hoe daar in Amerika gewerk is aan 'n baanbreker-tegniek waarvolgens dokters dalk 'n beskadigde orgaan of ledemaat met behulp van weefsel-manipulasie sou kon reproduseer. Hulle was toe glo reeds in staat om 'n lewende mense-oor te kweek.

 

Hoewel dit nie duidelik is hoe ver daardie navorsers intussen gevorder het nie, is die implikasies van só 'n tegnologie ontsaglik. Wie weet, dalk sal dit eendag nie net moontlik wees om 'n vars voorraad organe vir oorplanting te verskaf nie, maar sal mense wat 'n ledemaat verloor het ook 'n nuwe een kan "regenereer".

_______________________________________________________________

 

RENOSTERS

 

DAAR is vyf renostersoorte, elk met 'n dik, byna haarlose huid, bonkige pote met drie kort tone, en 'n neus met 'n horing of horings. Die Afrika-renoster het twee horings, terwyl die meeste Asiatiese renosters een het.

 

Die swartrenoster en witrenoster is albei van Afrika en is, ondanks hul name, feitlik ewe gryserig. Die Asiatiese soorte sluit die betreklik klein Sumatraanse, die Javaanse en die Indiese renoster in.

 

'n Renosterkoei is byna anderhalf jaar lank dragtig. Die kleintjie het geen horing nie en weeg sowat 65 kg by geboorte. Hy word daagliks 2 tot 3 kg swaarder.

 

Die witrenoster is sagsinnig en meer sosiaal as die ander soorte. Witrenosters stoei speels met hul horings met mekaar wanneer hulle bymekaar kom.

 
Die Indiese renoster het so 'n dik vel dat dit in plate gerangskik is en soos 'n harnas lyk.

 

Die swartrenoster staan ook bekend as die haaklip-Afrika-renoster. Hy gebruik sy bolip om blare in sy bek in te trek. Sy sig is baie swak en hy kan nie tussen 'n mens en boomstomp onderskei nie, maar sy gehoor en reuksin is baie skerp.

_______________________________________________________________

 

REPTIELE

 

REPTIELE vorm 'n klas van koudbloedige gewerwelde diere. Die meeste lê eiers, ofskoon party tog hul kleintjies lewend in die wêreld bring. Die vier vernaamste groepe reptiele is die skilpaaie, akkedisse, slange en krokodille. Hoewel hulle longe het, absorbeer reptiele meer suurstof deur hul vel.

 

Akkedisse behoort tot die orde Squamata. Hulle het 'n lang stert wat weer kan aangroei as dit afgekap word. Akkedisse het 'n gespierde vurktong wat met 'n klewerige stof bedek is waarmee hulle insekte vang. Die grootste akkedis is die Komodo-draak, wat meer as 3 m lank is en sowat 130 kg weeg. Die vel van die reptiel is met skubbe bedek -- óf grof soos dié van krokodille óf glad soos by slange. Die skubbe help om reptiele teen roofvyande en ontwatering te beskerm.

 

Slange is pootlose reptiele, maar gly vinnig oor die grond. Sekere tye van die jaar vervel hulle -- werp hulle die vel af wat hul skubbe bedek.

 

Skilpaaie en waterskilpaaie behoort tot die orde Testudinata. Die dop is verdeel in die bo-dop (karapaks) en borsplaat (plastron). Die twee dele is deur buigbare ligamente met mekaar verbind.

 

Dinosourusse: Volgens dierkundiges het hierdie reusagtige primitiewe diere 225 miljoen jaar gelede op die aarde verskyn en sowat 65 miljoen jaar gelede uitgesterf.

 

Reptiele is koudbloedige diere, wat beteken dat hul liggaamshitte met die omgewingstemperatuur wissel. Hulle is meer volop in die tropiese en  bedompige wêrelddele. 'n Tipiese reptielwyfie sal paar, haar eiers lê en hulle net so los om self uit te broei. Die langste slang is 'n sekere luislang wat tot 10 m lank word. Die kleinste reptiel is 'n soort geitjie wat net omtrent 2 g weeg.

_______________________________________________________________

 

ROMEINE

 

DIE groot Latynse digter Vergilius (70-19 vC) vertel die volgende mitiese verhaal van die totstandkoming van Rome: Aenas kom op die rivier Tiber in Italië aan. Sy seun Ascanius stig die stad Albalonga. Sy nakomelinge die tweelingbroers Romulus en Remus word as suigelinge aan hul eie lot oorgelaat, maar gered en gesoog deur 'n wolvin. Nadat Romulus vir Remus in 'n rusie doodgemaak het, stig hy omstreeks 753 vC die stad Rome. Sewe legendariese konings sou Romulus opgevolg het.

 

Omstreeks 509 vC het Rome 'n republiek geword wat vyf eeue lank bly bestaan het. Die Romeinse Ryk het in 27 vC onder keiser Augustus tot stand gekom en nog gebiede is daarby gevoeg. In die jaar 395 nC is die Romeinse Ryk in twee dele (Wes en Oos) verdeel. Die Wes-Romeinse Ryk het in 476 nC tot 'n val gekom, terwyl die Oos-Romeinse (Bisantynse) Ryk tot 1453 geduur het.

 

In 'n Romeinse huis kon daar 'n vestibule (voorportaal) wees, met 'n atrium (voorhof) met weerkaatsende bad, 'n werkplek, mure met fresko's (muurskilderinge), 'n oorhangende teëldak en klein, smal vensters.

 

Romeinse verowerings: Die Romeine het Suid-Italië met die hulp van Syrrhus, die koning van Epirus, verower (272 vC, die Beleg van Taranto). Hulle het in die derde en tweede eeu vC in die Puniese Oorloë teen Carthago geveg. Rome het sy beheer oor die Po-vallei in 200 vC vergroot en Macedonië en Griekeland as provinsies geannekseer (die Beleg van Korinte). Hy het Carthago in 146 vC verwoes en met sy verowering van die Afrika-kuste begin. Julius Casar (101-44 vC) was 'n groot Romeinse krygsman en staatsman. Tydens die Galliese kampanje het hy Brittanje binnegeval en as 'n held na Rome teruggekeer.

 

Die Romeinse leër: Soldate het hulself met skilde beskerm wanneer hulle mure aangeval het. Hoë torings is in die aanval gebruik. Die stormram is gebruik om deur mure te breek.  'n Reuse katapult is deur twee spanne soldate beheer -- dit het groot, ronde klippe geslinger. .

 

Romeinse skoliere: Kinders tussen sewe en vyftien jaar het teen dagbreek wakker geword om skool toe te gaan. Hulle het wastafeltjies en 'n stilus (stif) gebruik om mee te skryf.

 

Romeinse baddens: Die openbare baddens was belangrike bymekaarkomplekke vir die Romeine. Hulle het daar oor die politiek gesels en praatjies gemaak.

 

Die Romeinse nalatenskap: Die Romeine het belangrike nutswerke agtergelaat soos die veertien akwadukte (leikanale) wat water aan die stad Rome verskaf het. Die eerste rioolstelsel, wat 2500 jaar gelede geïnstalleer is, werk steeds. Sekere paaie wat die hele Romeinse Ryk aaneengeskakel het, word vandag nog gebruik. Des te belangriker is die feit dat die moderne wêreld die grondslag van sy wette, sy begrip van orde en sy opvattinge van die reg te danke het aan die Romeine wie se wette te boek gestel is.

_______________________________________________________________

 

ROOFVOËLS

 

DAAR is byna 280 roofvoëlspesies, m.a.w. voëls wat op ander voëls of klein diere jag maak. Onder hulle is arende, valke, lammervangers, visvangers en uile. Hulle vlieg hoog oor die land of water om hul prooi te soek, en duik dan skielik af om dit met hul skerp en kragtige kloue te gryp. Die voëls gebruik hul krom snawels om die vleis aan repe te skeur.

 

Die sperwer is 'n roofvoël van die Noordelike Halfrond en tussen 50 en 60 cm lank. Wat dié voël so raar maak, is dat die wyfie groter en sterker is as die mannetjie.

 

Die witkoparend, die nasionale embleem van die VSA, is 'n kragtige en bedrewe jagter. Hy word kragtens wet in al die Amerikaanse state beskerm.

 

Die vinnigste roofvoël is die slegvalk (Falco peregrinus). Hy vlieg teen 270 km/h wanneer hy duik om sy prooi te vang. Kondors het die grootste vlerkspan -- sowat 3 m. Die kondor van die Andesgebergte in Suid-Amerika is die swaarste roofvoël en weeg van 9 tot 11 kg.

 

Die kerkuil, wat tot 60 cm lank word, is 'n bedrewe nagtelike jagter. Hy sien baie goed in die donker en slaan so stil-stil toe op sy slapende prooi. Dié uil woon in die holtes van groot bome en vreet klein diertjies soos veldmuise, asook hase en voëls. Ons nonnetjiesuil is ook 'n naguil, met 'n platterige, swart omkringde, hartvormige gesig van wit vere.

 

Aasvoëls vreet die karkasse van diere. Hulle skeur die vleis met hul snawels stukkend.

 

Valkejag is 'n sport wat in die Middeleeue baie gewild geword het. Dit is deur invallers uit Asië in Europa ingevoer. Roofvoëls, en veral valke (wat tydelik verblind is om kalm te bly), is geleer om van 'n handskoen op te vlieg en op hul prooi af te duik.

_______________________________________________________________

 

ROWERKRAP

 

VIR 'n dier wat sy lewe in die see begin het, is hy darem 'n behendige boomklimmer. Maar die rowerkrap sal mos nie die tipiese kreeftegang gaan as hy dit kan verhelp nie!

 

Twee en 'n halwe eeu lank is stories in Europa vertel van hoe sekere krappe van die eilande in die Indiese Oseaan en Stille Suidsee palmbome klim en klapperdoppe uitmekaarskeur om by die kokosneute se vlesige binneste uit te kom. Na aanleiding hiervan het die groot Sweedse natuurkundige Carolus Linnaeus (1707-'78), wat die stelsel ingevoer het om twee Latynse name aan diere en plante te gee, dié krap selfs Birgo latro genoem. Die latro beteken ''rower''.

 

Die waarheid is egter dat rowerkrappe inderdaad bome klim, maar nie om kokosneute te verrinneweer nie. Hoe lief hulle ook al vir die vrugte van die klapperpalm is -- en ondanks hul yslike kloue -- is dié skaaldiere eenvoudig nie sterk genoeg om die klapperdoppe oop te breek nie. Hulle klim bloot in die bome in om aan roofvyande te ontsnap of om skaduwee te vind.

 

Tog kon die naam ''rowerkrap'' nie meer gepas gewees het nie. Hulle is naamlik berug vir hul ''lang vingers'' en daar is al gesien hoe hulle kookgerei en messegoed van kampeerplekke af wegsleep. Moeilik om te glo, maar een het na bewering selfs koers gekies met 'n potjie, 'n ander een met 'n bottel whisky. Praat van 'n ander soort roofdier!

_______________________________________________________________

 

RYP IN DIE WINTER

 

Die jaar stap aan en skielik is die winter ophande. Veral in die binneland van Suid-Afrika gaan Jantjie Ryp weer plek-plek sy yskristalletjies begin strooi om die velde, plante, geboue en ander voorwerpe met 'n fassinerende vrieskleed te bedek. Maar wat is ryp nou eintlik en hoe verskil dit van swart ryp, bevrore dou en reën wat eers hier op die grond langs in ys kan verander? Dis boeiende dinge wat in die winternagte met die oppervlaklaag van die lug kan gebeur...

 

JY WEET dit dalk nie, maar oral waar jy gaan of staan, hang daar tonne water bokant jou kop. Hierdie water is onsigbaar -- in die vorm van waterdamp -- en selfs op die warmste somerdag in 'n droë streek is die lug nooit heeltemal vry daarvan nie. Solank die lugtemperatuur hoog genoeg is, bly hierdie waterdamp in die lug.

 

Maar sodra die lug afkoel, en aan waterdamp versadig raak, kondenseer dit en vorm waterdruppels: wolke en mis. Hierdie druppels kan as reën, hael of sneeu op die grond val. Dit kan egter ook as dou of ryp kondenseer.

 

Dou en ryp val nie op die grond nie, maar vorm direk op plante en ander voorwerpe. Die temperatuur waarby dou gevorm word met die afkoeling van lug, word die doupunt-temperatuur genoem.

 

Met die vorming van ryp is die temperatuur onder die vriespunt en word van die ryppunt-temperatuur gepraat. Met rypvorming verander die waterdamp nie eers in waterdruppeltjies nie, maar inderdaad regstreeks in yskristalletjies.

 

Dou wat reeds gevorm het, kan wel agterna vries om bevrore dou (ysdruppels) te vorm, maar hierdie bevrore dou is nie ryp nie. In sekere omstandighede kan dit so koud in die onderste luglaag wees dat reën ook eers vries nadat dit geval het -- en nie in die bolug wanneer dit as sneeu of hael uitsak nie.

 

In Suid-Afrika is die lug in die binneland dikwels baie droog in die winter. Al daal die temperatuur tot 'n hele entjie onderkant die vriespunt, is daar dan steeds te min waterdamp om die lug te versadig. Gevolglik kan geen rypkristalle gevorm word nie.

 

Tog kan plantselle en plantweefsel ook, nes met ryp, deur die lae  lugtemperatuur beskadig word, sodat die plante ná só 'n koue, droë nag swart en verlepte blare het. Dit word swart ryp, of skelm ryp, genoem.

 

Ryp (en ook swart ryp en bevrore dou of reën) beskadig plante of maak hulle dood deurdat dit die water in die plantselle laat vries. Omdat water uitsit as dit vries, bars die selwande en die plante, of dele daarvan, sterf af.

 

Het jy geweet?

 

   RUIGRYP (Engels: ''hoarfrost'') lyk soos varingagtige kristalle. Dit kom gedurende die lang winternagte van veral die koue lande voor, wanneer die lug tot ver onderkant die vriespunt afkoel. Die ruigryp vorm dan op plante en voorwerpe taamlik hoog bo die grond. Bevrore water op plante, soos wat kan gebeur met die bevriesing van reën hier digby die grond of selfs wanneer 'n tuinsproeier in die nag naby plante oopgedraai gelaat word, is nie ryp nie -- maar dit sorg nogtans vir fantastiese sprokiestonele.

_______________________________________________________________

 

RYS

 

DIS 'n interessante reis -- dié na die wêreld van rys! Op die tafels van die Ooste beteken hierdie belangrike tropiese en subtropiese graansoort immers vir honderde miljoene mense die verskil tussen lewe en dood.

 

Sowat 90 persent van die aarde se rys word dan ook in Asiatiese lande verbou. Van die vroegste tye af het rys daar 'n rol in die godsdiens gespeel. Spesiale seremonies moes goeie oeste verseker, en vandag nog word dieselfde woord gebruik om die begrippe "eet" en "eet rys" uit te druk.

 

Die stingel van die rysplant eindig in 'n los pluim, wat uit 50 tot 500 syaartjies bestaan. Hierdie syaartjies is die blomeenhede. Rys is verwant aan onder meer koring, mielies en suikerriet. Die verboude rysplant groei nagenoeg 'n meter hoog.

 

As jy 'n lengtesnee deur 'n ryskorrel maak, vind jy eers die oneetbare buitedeel. Dié word gevolg deur semel-lae, wat uitstekende ru-voedsel is. Die endosperm, wat baie voedingstowwe bevat, beslaan die grootste deel van die korrel. Uit die embrio ontwikkel 'n nuwe plant.

 

Rys aard die beste in tropiese, subtropiese en gematigde streke waar daar baie vog is. Dit word nie op groot maat in Suid-Afrika verbou nie, maar 'n bietjie word tog in onder meer die Pongola-streek van KwaZulu-Natal gekweek.

 

Rys kan op twee maniere gekweek word: die saad word in spesiale beddings geplant en die saailinge later in die oorstroomde land uitgeplant, soos meestal in Asië gebeur; of die saad word, soos in Westerse lande, regstreek op die land gesaai.

 

Twee of drie weke voor die oes word die ryslande deur die boere drooggelê. Die graan word met sekels gesny, en die saad word gedors deur die plante op die grond te slaan.

 

Verskeie prosesse van skoonmaak, pelling en gradering is nodig voordat die rys verkoop kan word.

 

_________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

_________________________________________________________

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan