Kleine
muisies,
grote
ore...
Ons gehoor is glad nie so goed as
wat ons dalk dink nie. As ons al die stille gille, getjank en getierelier van
kommunikerende diere rondom ons kon gehoor het, sou dit waarskynlik
oorverdowend gewees het...
____________________________________________________________
JY hoor die dreuning van die branding, of die weeklag van 'n voël, of 'n
warrelwind wat so kirts-kirts oor die bossieveld kerjakker. Jy luister van ver
af na dié geluide en jy dink jy hoor nogal goed.
Maar hoe goed, verwaande mens, hoor
jy rêrig?
Het jy al ooit die skril krete van
insekvretende vlermuise gehoor terwyl hulle vlieg? Of die steelse seine van 'n
rot wat onder in die lang gras met 'n ander rot kommunikeer?
As ons na die duisternis stille
gille, getjank en getierelier van diere-kommunikasie kon luister, sou dit
waarskynlik oorverdowend gewees het.
Klanke word deur die vibrasies van
'n voorwerp veroorsaak. As iets vibreer, laat dit die omringende lug ook
vibreer. Hierdie trillings beweeg as golwe in alle rigtings uitwaarts en word
deur die brein onderskep, wat hulle as klank interpreteer.
Die aantal kere dat 'n vibrasie
homself elke sekonde herhaal, staan bekend as die frekwensie. Die hertz (Hz) is
die eenheid waarin frekwensie gemeet word. Een hertz staan gelyk aan een siklus
per sekonde.
Mense kan klanke met 'n frekwensie
van tussen sowat 20 en 20 000 Hz hoor. Enigiets daaronder word as 'n vibrasie
aangevoel en enigiets bokant dit word supersonies genoem.
Baie diere, daarenteen, kan frekwensies
ver bokant dit hoor. Motte kan frekwensies van tot 240 000 siklusse per
sekonde opvang en die dolfyn 'n verbysterende 280 000...
•
SOOS by oë is daar ook baie verskillende soorte "ore". Voëls
en soogdiere het groot oortrommels, slange het glad niks nie. Pleks daarvan
vang dié pootlose reptiele die trillings deur die bene in hul liggame op.
Insekte hoor weer deur middel van eenvoudige membrane aan hul pote of gewaar
vibrasies in hul pote.
Die soogdier-oor word in drie hoofafdelings
ingedeel: 'n buite-, middel- en binneoor. Die buiteoor, wat uit die oorskulp en
oorkanaal bestaan, kanaliseer klankgolwe na die oortrommel.
Die middeloor is 'n kamer met drie
klein beentjies wat die trillings van die oortrommel versterk en na die
binneoor voer. Dié is 'n klein, spiraalagtige struktuur wat ontvangerselle
bevat.
Wanneer die laaste van die klein
beentjies beweeg, word die vloeistof in die spiraal in beroering gebring, wat
veroorsaak dat die ontvangerselle senu-impulse na die brein stuur waar hulle as
klank geïnterpreteer word.
•
PARTY insekte wat wel gehoor het, het 'n gespanne membraan wat nie in
ore geleë is nie, maar op die bors, agterlyf of voorpote. Hierdie tromagtige
orgaan tril as klankgolwe daarteen vasslaan.
Die langhoringsprinkaan
is 'n voorbeeld van 'n insek met 'n gehoororgaan op die poot. Ander insekte
hoor met hare of spesiale voelhorings wat vibrerende lugmolekules waarneem.
•
DIE wêreld sou alte koddig geklink het as ons padda-ore gehad het -- ingeskakel
op die roepstemme van ander paddas en die gerase van hul prooidiere en
roofvyande. Die meeste ander geluide word uitgeskakel.
Paddawyfies is besonder sensitief
vir die paringsroepe van die mannetjies van hul spesie. Proefnemings het getoon
dat sekere wyfies wat van een gebied na 'n ander geneem word, die
liefdesliedere van die plaaslike mannetjies ignoreer omdat hulle dit eenvoudig
nie hoor nie.
•
DIERE wat op geluide staatmaak om hul prooi te vind, het gewoonlik groot
oortrommels en dikwels ook groot oorskulpe. Laasgenoemde kanaliseer soveel
klank as moontlik af na die oortrommel.
Die bakoorvos van Suidelike Afrika
vreet op groot skaal termiete wat hy met behulp van sy reuse ore in hul
ondergrondse tonnels kan hoor kriewel. Die vos weet presies waar die insekte is
en grawe dan in die grond om hulle by te kom.
Die woestynvos van die
Sahara-woestyn het reusagtige vlermuisagtige ore wat geluide baie goed opvang.
Hulle help ook om hitte van die liggaam af weg te straal.
•
VOËLS het 'n bonte verskeidenheid van liedere en roepe, en hulle hoor
min of meer binne dieselfde frekwensies as die mens. Maar anders as die mens
het hulle nie uitwendige oorskulpe nie en die middeoor is ietwat anders
saamgestel.
Die ore van die meeste voëls is met
vere bedek. Dit help om die windgeraas te demp terwyl hulle vlieg.
Uile is nie net bobaas-vlieërs nie,
maar kan ook besonder goed hoor. Die hoë gepiep en sagte geritsel van muise en
ander knaagdiertjies word so fyn waargeneem dat hulle sekuur op hul prooi kan
toeslaan -- nie verder as een graad weerskante van die teiken af nie.
Dié uil se ore sit asimmetries langs
die kante van die kop, en wanneer
die voël 'n geraas aan die een kant hoor, vang die naaste oor dit 'n breukdeel
van 'n sekonde voor die ander een op.
Die tydsverloop -- al is dit slegs
een 30 000ste van 'n sekonde -- is genoeg vir die jagter om te bepaal van
watter kant die geluid kom en om hom soontoe te wend.
•
DIE meeste vlermuise navigeer met behulp van 'n gehoorsisteem wat
eggolokasie genoem word. Dit stel hulle in staat om hindernisse te vermy en
prooi in stikdonkerte op te spoor.
Terwyl hy vlieg, maak dié vlermuis
'n string hoë geluide, wat teen voorwerpe in sy pad vasslaan en na sy groot ore
toe terugkaats.
Die geluide word in 'n kegelvormige
straal voortgebring, waarvan die deursnee bepaal word deur die vlermuis se bek
of die vorm van die neusflap.
Sekere vlermuise kan laag oor die
grond vlieg en selfs insekte op die grond raaksien. Ander gebruik dieselfde
stelsel om oor die water te skeer en vis te vang. Hul trillings kan nie werklik
die water binnedring nie, maar hulle kan die golwings waarneem wat deur
bewegende visse gemaak word.
'n Paar soorte vlermuise maak van
die sogenaamde Doppler-effek gebruik om hul prooi te vind. Wanneer 'n voorwerp
in die rigting van 'n luisteraar beweeg, verskil die frekwensie van die golwe
van dié wat gemaak word wanneer dit wegbeweeg.
Die geluide van vlermuise haal tot
sowat 200 000 hertz (siklusse per sekonde). Dis is ver bokant die perk van menslike gehoor.
Sekere vlermuise kan 'n muggie op 'n
afstand van 20 m gewaar.
• VLERMUISE is nie die enigste diere wat eggolokasie gebruik om hul weg te vind nie.
Die walvisagtiges bring talle verskillende
klankgolwe voort om met ander lede van hul spesie te kommunikeer en om 'n
"prentjie" te vorm van wat voor hulle lê. Hierdie golwe kaats terug
van die omringende voorwerpe.
Dolfyne maak twee uiterste soorte
geluide. Lae klanke bied die soogdier 'n breë "uitsig" op die see
voor hom. Hoë of ultrasoniese tone voorsien hom van 'n vlakby-beeld van sy
prooi.
Walvisse maak ook klikgeluide met 'n
lae frekwensie om algemene inligting in te win. Klikklanke met 'n hoë
frekwensie en fluitgeluide word gebruik vir onderlinge kommunikasie en om te
jag.
Dolfyne se stelsel van geluide is so
ingewikkeld dat geleerdes sê dit grens aan spraak.
• DIE sin vir gehoor en
balans is verweef, en die orgaan vir balans by gewerweldes is die binneoor. Elk
van die drie met vloeistof gevulde, halfsirkelvormige buise in die binneoorse
labirint is aan die einde met sensoriese hare bedek. Die hare reageer op die
beweging van die vloeistof in die buise en verwittig die brein van die houding
van die liggaam.
Ewewig by ongewerweldes word op
verskillende maniere bewerkstellig. Baie vlieënde insekte hou hul balans met
behulp van hul voelhorings, hare of ander organe. By weekdiere en skaaldiere is
ewewigsorgane weerskante van die kop wat elk 'n sandkorrel bevat en baie soos
die messelaar se waterpas werk om hulle oor die liggaam se posisie in te lig.
____________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004
- Uit Huisgenoot se Jongspan