____________________________________________________________________
Die mense van destyds het dit die Groot Oorlog
genoem. Dit was immers die vernietigendste en mees wydverspreide oorlog wat die
wêreld tot in daardie stadium geken het. Aan die einde was nagenoeg agt miljoen
soldate dood, die meeste van hulle jong dienspligtiges wat as die 'verlore
geslag' bekend sou staan. Die Eerste Wêreldoorlog was in sekere opsigte
grusamer as die Tweede...
____________________________________________________________________
DIT is die jaar 1914 en Europa huiwer op 'n
vulkaan wat elke oomblik kan uitbars. Dit moet ook die aartshertog Franz
Ferdinand, troonopvolger van Oostenryk-Hongarye, weet toe hy en sy vrou, die
hertogin van Hohenburg, op 'n noodlottige dag in Junie in 'n optog deur
Sarajevo, Bosnië, beweeg.
Wat hy nie weet terwyl hul oop motor stadig in die
straat af ry nie, is dat hulle vandag gewelddadig saam die ewigheid sal
inskiet. En dat hy daarmee sy merk onuitwisbaar op die geskiedenis gaan laat.
Al is hy vooraf gewaarsku dat hy met vuur speel deur as opperbevelhebber van
die leër 'n wapenskou in die provinsie Bosnië by te woon, is Franz Ferdinand
onverdrote.
Skielik gooi iemand uit die skare 'n swart pakkie in
die oop rytuig. Franz Ferdinand tel dit op en gooi dit in die straat agter die
motor. 'n Oorverdowende ontploffing volg. Van die insittendes in die volgende
voertuig en 'n klompie toeskouers word gewond. Die man wat die pakkie gegooi
het, word gevang en die opgewondenheid onder die skare bedaar. Die optog gaan
voort asof niks gebeur het nie.
Later, op pad na die hospitaal waar die aartshertog die gewondes wil besoek, word nog 'n bom na hom gegooi, maar gelukkig ontplof dit nie. Kort hierna is daar weer 'n beweging onder die skare. Voordat iemand kan keer, spring 'n fanatieke student vorentoe.
Die jong Serwiese nasionalis Gavrilo Princip brand
met 'n pistool los. Hy vuur drie skote, waarvan twee vir Franz Ferdinand tref.
Die derde tref sy vrou, terwyl sy hom tevergeefs probeer beskerm. Hulle word
die goewerneurswoning binnegedra en sterf binne 'n uur.
Kort daarna is dit asof die hel blaak van woede. En
hierdie onrus sou uitkring en uitkring totdat dit uiteindelik regoor die wêreld
sou brand...
Só het die Eerste Wêreldoorlog as 'n plaaslike
konflik oor 'n mindere kwessie ontstaan. Met verloop van tyd is die grootste
deel van Europa daarin verswelg en al die belangrikste moondhede van die aarde
daarby betrek. Hoewel die sluipmoord op aartshertog Franz Ferdinand wel die
vonk in die kruitvat was, was dit inderdaad net 'n verskoning om die oorlog te
begin en nie die oorsaak daarvan nie.
Europa was destyds so ryp vir oorlog dat byna
enigiets dit kon laat ontvlam. Een van die redes was dat Europa verdeel was in
twee groepe nasies wat vyandig teenoor mekaar was, verder aangevuur deur
intense nasionalisme in die verskillende lande en die gevolglike botsings in
nasionale belange.
Die mense het dit mettertyd die Groot Oorlog genoem.
Dit was immers die vernietigendste en mees wydverspreide oorlog wat die wêreld
tot in daardie stadium geken het. En ofskoon die burgerlike lewe nie so ontwrig
en eiendom nie so verwoes is soos in die Tweede Wêreldoorlog nie, was die
Eerste Wêreldoorlog in sekere opsigte grusamer. Dit is deels omdat die wêreld
destyds minder voorbereid was op die uitwerking van só 'n groot oorlog en deels
weens die onmenslike maniere waarop dit gevoer is.
Die Eerste Wêreldoorlog was grotendeels 'n
dooiepunt-konflik van loopgraaf-oorlogvoering. Daar was twee teenoor mekaar
liggende linies van loopgrawe van die Alpe in die suide tot aan die Belgiese
kus in die noorde, met al die moordende ontberings wat daarmee saamgegaan het.
Twee nuwe wapens -- tenks en vliegtuie -- is
aangewend, wat uiters belangrik in latere oorloë sou word. 'n Nuut ontwikkelde
loopgraaf-mortier is ook gebruik. Gifgas is in gevegte gebruik, maar weens sy
dodelike uitwerking is dit in daaropvolgende oorloë so goed as verbied. Die
wapens wat die meeste gebruik is, was die ouer soorte soos masjiengewere,
handgranate en kanonne.
Die eerste oorlogsverklaring was deur
Oostenryk-Hongarye teen Serwië op 28 Julie 1914. Voordat vrede op 11 November
1918 gesluit is, was 28 nasies regstreeks betrokke (as 'n mens die Britse Ryk,
waarvan Suid-Afrika 'n deel was, as een tel).
Aan die een kant was die Geallieerdes, wat die oorlog
gewen het: die Britse Ryk (en dus ook Suid-Afrika), Frankryk, Rusland, België
en Serwië -- en later Japan, Italië, Amerika en nog sestien state.
Hulle het geveg teen die Sentrale Moondhede, die
verloorders: Duitsland, Oostenryk-Hongarye, Turkye en Bulgarye.
Die oorlog het die einde van 'n tydvak beteken, van
'n oënskynlik stabiele tydperk waarin groot ryke met of teen mekaar stelling
ingeneem het om te probeer keer dat een nasie te magtig word.
Vier ryke het in duie gestort: dié van
Oostenryk-Hongarye, Duitsland, Rusland en die Ottomaanse Ryk (Turkye).
Nege nuwe state is in Europa geskep: Hongarye,
Oostenryk, Tsjeggo-Slowakye, Joego-Slawië, Estland, Letland, Litaue, Pole en
Finland. In die Midde-Ooste is Irak, Sirië, Libanon, Egipte, die Hedjas,
Transjordanië en Palestina uit die Ottomaanse (Turkse) Ryk gekerf.
Die oorlog was ten minste deels verantwoordelik vir
die welslae van die Russiese Revolusie en die opkoms van die kommunisme. Daarna
het die oorsese besittings van Brittanje vinniger van 'n ryk tot 'n statebond
begin verander, wat van kardinale belang ook vir Suid-Afrika was. Daarby het
die oorlog Frankryk van mannekrag, hulpbronne en krag beroof.
En Amerika, wat hom vir die eerste keer met Europese
aangeleenthede bemoei het, wou nie 'n wêreldleier wees nie en het hom soos 'n
skilpad in 'n dop van afsondering ingetrek en geweier om hom by die Volkerebond
aan te sluit.
Baie mense het aan die Eerste Wêreldoorlog gedink as
''die oorlog wat alle oorloë sou beëindig'' en het daarna gestreef ''om die
wêreld vir demokrasie te beveilig''. Weens 'n onrealistiese vredesverdrag, 'n
swak Volkerebond, 'n wêreldwye ekonomiese depressie, die opkoms van fascisme en
minder bevoegde staatsmanne het die oorlog die teenoorgestelde uitwerking
gehad. Dit het so te sê verseker dat die Tweede Wêreld sou uitbreek.
• OMDAT
Suid-Afrika toe nog 'n deel van die Britse Ryk was, was ons land outomaties
betrokke toe Brittanje teen Duitsland oorlog verklaar het. Die besluit deur
Louis Botha se regering om Duits Suidwes-Afrika of ''Duitswes'' (nou Namibië)
binne te val, het die Boererebellie van 1914 laat ontbrand. Baie
Suid-Afrikaners, onder wie die latere eerste minister genl. Jan Smuts, het
hulle in krygstogte in Oos-Afrika en in die Somme in Frankryk onderskei. Sowat
12 000 Suid-Afrikaners het in die oorlog gesterf.
__________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik
hier
___________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan