____________________________________________________
Oos wes,
bessie
bes!
Vra enigiemand om vir jou die name van 'n klompie
bessies neer te skryf. Die kans is goed dat hy of sy die aarbei by die lysie
gaan insluit. Die bei-agtervoegsel van die woord beteken immers ook bessie.
Maar die aarbei is geen ware bessie nie -- ook nie die braambessie
(`blackberry') of selfs die framboos (`raspberry') nie. Dog het jy geweet dat
die druif,
piesang,
lemoen en waatlemoen
eintlik almal bessies is?
____________________________________________________
AS 'n mens aan bessies dink, sien jy bes
moontlik iets soos aarbeie, brame of frambose voor jou geestesoog. Maar
verrassend genoeg is baie van die vruggies wat ons as bessies beskou, nie ware
bessies nie, in elk geval nie volgens die plantkundige definisie daarvan nie.
Die botanici sê 'n bessie is 'n vrug met baie sade
wat regdeur die vlesige binneste van die vlug versprei is. Die aarbei, braam en
framboos beantwoord nie een aan hierdie beskrywing nie, maar daar is ander
bekende vrugtesoorte wat dit wel doen, al dink ons selde só aan hulle. Glo dit
as jy wil, die druif, piesang, lemoen en waatlemoen is almal bessies, asook die
tamatie, wat gewoonlik as 'n groente beskou word.
In hierdie artikel word twee tipiese bessies -- die
tamatie en appelliefie -- bespreek, asook twee ander kamtige ''bessies'', die
aarbei en framboos.
• TOE tamaties in die 1500's die eerste keer uit Suid-Amerika na Europa gebring is, is geglo dat hulle giftig is. Dit was waarskynlik weens hul helderrooi kleur wanneer hulle ryp is (in die natuur is rooi 'n waarskuwingskleur) of straks omdat hulle aan etlike ander giftige plante verwant is. Die Spanjaarde wat die tamaties ingevoer het, het hulle die bynaam ''liefdesappels'' gegee en beweer dat hulle die wellus kan prikkel. Maar dit was eers in die 1800's dat hulle as kos gewild geraak het.
Vandag is die tamatie (Solanum lycopersicum)
een van ons mees gekweekte en kommersieel belangrikste vrugte. Ryk aan minerale
en vitamiene, veral die vitamiene A en C, en met meer as 4 000 variëteite, word
tamaties rou geëet, dikwels in slaaie of toebroodjies.
Hulle is gewilde inmaakvrugte, terwyl hulle ook in
souse, soppe en ontelbare ander geregte gebruik word. Songedroogde tamaties is
vandag 'n moet in die fynproewerskombuis.
Tamaties word van saad gekweek. Aan die plante met
hul harige stamme verskyn mettertyd geel trosse blommetjies. Uit die
blommetjies ontwikkel tamaties, wat eers groen is, maar in die
rypwordingsproses tot rooi, geel of oranje verkleur.
Tamaties wat bestem is om rou geëet te word, word
dikwels met die hand gepluk wanneer hulle nog groen en hard is, om beskadiging
tydens die vervoer te voorkom. Dié wat verwerk moet word, word egter baiemaal
met masjiene geoes wanneer hulle ryp is.
Amerika is die wêreld se grootste tamatieprodusent,
gevolg deur die lande van die voormalige Sowjet-Unie, Italië en daarna China.
Maar hierdie sogenaamde ''liefdesappels'' word regdeur die gemagtigde streke
van die wêreld gekweek, sowel deur boere as in huistuine.
• DIE naam
appelliefie herinner sterk aan die bynaam ''liefdesappel'' vir die tamatie, en
die oorsprong is bes moontlik dieselfde. Ander name vir die appelliefie is
appelderliefde en pompelmoertjie.
Daar is twee verskillende tipe appelliefies, Physialis
peruviana en Ribbes grossulia, maar by albei is die vruggies binne
blaaragtige omhulsels verskuil. Die vruggies groei aan kort, bosagtige plante
in die gemagtigde streke van die wêreld en wissel van wit of geel tot groen.
Die skil kan glad, harig of stekelrig wees.
Appelliefies word vandag vars geëet of ingemaak, of
tot konfyte, terte en poedings verwerk. In die verlede is gedink dat hulle besondere
genesende eienskappe het. In die sestiende eeu het slagoffers van die pes
appelliefies geëet om hul koors af te bring.
• AS jy van
tennis hou, weet jy waarskynlik dat die jaarlikse groot toernooi op Wimbledon
in Engeland feitlik sinoniem is met die eet van aarbeie met room. Hoewel dit
dan winter in Suid-Afrika is, duur dit nie lank voordat die kort maar soet
aarbeiseisoen ook hier begin nie.
Aarbeie is die kort, sagte, hartvormige vrugte van die aarbeiplant. Hulle smaak baie lekker en word dikwels rou geëet saam met room, roomys of jogurt, in gesmelte sjokolade gedoop, as versiering op koeke gebruik, tot konfyt verwerk, ingemaak of bevries.
Die naam aarbei is stellig 'n verkorting van aardbei --
bessie van die aarde. Aarbeiplante, wat wit blommetjies dra, groei immers laag
op die grond. Tog is die aarbei (Fragaria elatior) streng gesproke geen
ware bessie nie, want die saadjies sit buite aan die vleis van die vrug pleks
van binne-in. Om die waarheid te sê, die saadagtige deeltjies wat 'n mens buite
aan die aarbei sien, is almal piepklein vruggies, elk met 'n saadjie daarbinne.
Aarbeiplante versprei ôf met saad ôf met uitloopsels
waarvan die punte wortels kry. Uit elke wortelvorming ontwikkel dan 'n nuwe
plant. Vandag se gekweekte aarbeie kom van wilde aarbeie wat regdeur die
gemagtigde streke van die wêreld voorgekom het. Amerika is vandag die grootste
produsent, hoewel die vrug in baie lande met 'n gematigde klimaat gekweek word.
Aarbeie is 'n uitmuntende bron van vitamien C.
Kruiedokters het in die verlede die vrugte aanbeveel as 'n kuur vir talle
kwale, van koliek tot sonbrand, en selfs as 'n tandepasta wanneer dit met warm
water en koeksoda afgespoel is. Baie artritislyers beweer vandag dat aarbeie
hul pyn help verlig.
• SOOS die
aarbei is die framboos (Rubus idaeus) geen ware bessie nie -- selfs al
dui die woordeboek hom aan as '' 'n soort bessievrug soos 'n braam''. Die sappige
pitvrugte kom in trosse voor, elke vrug met sy eie saad.
Dié heerlike vroegsomerse vrugte (in Engels
''raspberries'' genoem) groei aan lang stele; die blomme is wit. Die vrugte is
meestal rooi of pers, maar party soorte kan swart, geel of selfs wit wees.
Hoewel hy inheems aan die Noordelike Halfrond is,
word die framboos tans in baie ander wêreldstreke met 'n gematigde klimaat
verbou, ook in die Wes-Kaap. Die vrugte is sag en delikaat en moet met die hand
gepluk word om te keer dat hulle gekneus raak. Hulle kan rou, ingemaak of
gevries geniet word, versap word of konfyt kan daarvan gekook word.
• 'n Paar
ander bessiesoorte is veenbessies (Engels ''cranberries''), braambessies
(Engels
''blackberries'' -- nie ware bessies nie) en bloubessies (Engels
''blueberries'').
Het jy geweet?
• Tieners
het eenmaal aarbeisap gebruik om van puisies ontslae te raak.
_____________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
_____________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan