___________________________________________________________

 

Insek-kaleidoskoop (6): Sprinkane

 

Gevreesde

vrate

 

Sprinkaan. Noem net die woord aan ’n saaiboer en hy dink aan welige gesaaides wat binne ’n ommesientjie tot erbarmlike stoppels weggevreet is. Daar is ’n stuk of sewe sprinkaanspesies wat groot verwoesting saai en selfs hongersnood kan bring. Lees hieronder meer oor die fees van die gevreesde vrate...

___________________________________________________________

 

OP 'n snikwarm dag hou 'n boer inspeksie in die veld. Alles lyk vreedsaam. Dan hoor hy 'n veraf geritsel en gesuis. Aan die horison sien hy 'n grys newel. Donderwolke? Rook?

 

Die geluid word harder. Sy skape begin onrustig rondmaal. Die hemel verdonker en die grys wolk is op hulle. Bruin sprinkane, hordes van hulle, onverskrokke, skynbaar besete van die honger, bedek die land soos 'n golwende mantel en verslind elke blaartjie en grasspriet in hul drif.

 

Dae lank hang hulle in die lug. Saans gaan sit hulle op die gesaaides. Omtrent niks wat ooit groen was, bly oor nie, nie eens die bas aan die bome nie. Die sprinkane lê hul eiers in die grond -- die broeiende sade van 'n nog katastrofe later...

 

Dis 'n toneel wat sekere Suid-Afrikaanse boere maar te goed ken. Elke af en toe moet bestrydingseenhede maar weer opruk om van hierdie alles verterende sprinkaanhordes dood te maak. Die bespuitings kan miljoene rande kos.

 

Maar selfs Jan van Riebeeck moes al in sy eerste somer aan die Kaap toesien hoe sy tuin deur dié klein verdelgers verwoes is. En oor die eeue heen is baie swart stamme deur hongersnood bedreig nadat hul oeste weggevreet is.

 

Ons laaste ernstige sprinkaanplaag in die twintiger- en dertigerjare van die twintigste eeu het elf jaar geduur. Tot daardie tyd kon die boere niks aan die insekte doen nie. Hulpeloos soos hulle was, kon hulle hulle maar net op die sprinkaanvoëls verlaat, wat vinniger as sprinkane kan vlieg en die insekte in die lug vreet.

 

Hoe 'n swerm ontstaan

 

   WAT veroorsaak 'n sprinkaanplaag? En hoe verskil dié trekswerms van die gewone sprinkaan wat ons in ons tuine sien?

 

Die skielike verskyning van swerms was altyd 'n tergende geheim, totdat wetenskaplikes in 1921 ontdek het dat die trekker en die alleenlopende korthoring-sprinkaan een en dieselfde insek is, al lyk hulle so verskillend.

 

Die Suid-Afrikaanse bruinsprinkaan het byvoorbeeld twee heeltemal verskillende vorms. Die alleenloper-voetgangers is gewoonlik groen, bruin of grys; die swermvoetgangers het helder swart-en-oranje patrone. (Dié staan bekend as rooibaadjies, omdat hulle in kolonne marsjeer soos die Britse rooibaadjie-soldate in die Eerste Anglo-Boereoorlog.)

 

Sprinkane trek in die reël ná 'n paar jaar van gunstige klimaatstoestande, met genoeg kos en water, asook die regte temperatuur. Namate die voetgangers in 'n sekere gebied toeneem, veroorsaak die verdringing dat hulle mekaar irriteer. Dit lei tot die swermstadium. Die nimfe word donkerder, koorsiger en aktiewer.

 

Uiteindelik begin die hele menigte marsjeer asof hulle deur 'n massapsigose voortgedryf word. Algaande word hulle volwasse en ontwikkel vlerke en begin vlieg.

 

Eet en word geëet

 

   TREKSPRINKANE teister die mens al van die vroegste tye af. Dink maar aan die sprinkane in die tyd van Moses die agtste plaag van Egipte was.

 

Daar is sowat sewe spesies wat groot verwoesting saai en hongersnood kan bring. In Suider-Afrika is die ergstes die bruinsprinkaan en die rooisprinkaan.

 

Die woestynsprinkane is egter die berugste vreters. Hulle word in die woestyne van Noord-Afrika, die Midde-Ooste, Arabië, Pakistan en Indië aangetref.

 

Ironies genoeg is die vernielsugtige treksprinkane eintlik 'n ryk proteïenbron. Johannes die Doper het hulle geëet en selfs vandag nog is hulle 'n smaaklike gereg vir die Algeryne.

 

Die statistieke oor swerms is indrukwekkend. Die gewig van 'n groot swerm is al op 15 000 ton geskat en die daaglikse voedselinname is glo gelyk aan dié van 1,5 miljoen mense.

 

Ná 'n sprinkaan-inval vrek die diere dikwels van die honger of omdat hulle gedwing word om giftige plante te vreet wat die sprinkane oorgeslaan het. Hongersnood tref die mense. Deesdae kan regerings plae beheer deur gif te spuit, maar dit maak ook ander diere dood.

 

Berugte plantvrate

 

   IN die boek Joël in die Bybel word die verwoesting beskryf wat sprinkane saai: "Voor die koms van die sprinkaanswerm is die veld soos die tuin van Eden; as hy verby is, is dit 'n onbewoonbare woestyn. Hy laat niks oorbly nie."

 

Sprinkane vreet meestal plante. Hul monddele bestaan uit 'n paar skerp, getande bytkake bekend as mandibels, wat sywaarts werk, bra soos 'n skêr, om stukkies plantmateriaal af te kou.

 

Agter dié lê twee maksillae of onderkake. Aan die punt van elkeen is 'n tweetal strukture, die galea en lacinea, wat help om die kos te hou en te manipuleer. Elke maksilla het ook 'n gelede maksillêre taster wat sintuiglik is en plantkos kan proe.

 

Agter die maksillêre tasters is die labium of onderlip met sy labiale tasters. Die labium keer dat kos uit die mond val terwyl dit gekou word en die tasters is ook sensories.

 

As jy van voor na die gesig van 'n sprinkaan kyk, sien jy nog 'n struktuur, die labrum of bolip tussen die mandibels. Dit beskerm die monddele daaronder en lei kos tussen die kake deur.

 

Bobaas-vlieërs

 

   SPRINKANE is meesters van insekvlug. Woestynsprinkane kan byvoorbeeld nege uur lank vlieg. Dié eienskap bring mee dat sprinkane ver na kos kan soek, maats kan soek om te paar en van hul vyande kan wegkom. Vlug is veral belangrik vir treksprinkane wat oor die aardbol moet kan vlieg.

 

Volwasse sprinkane het twee paar goed ontwikkelde vlerke. Dié bestaan uit 'n dubbele laag uiters dun chitien met 'n netwerk van are. Die voorvlerke word egter nie vir vlieg gebruik nie, maar dien as beskermende bedekkings vir die ondervlerke wat soos 'n waaier oopmaak en dikwels pragtig gekleurd is. Die bedekkings word weg van die vliegvlerke gehou wanneer die sprinkaan vlieg en dien as balansorgane.

 

Van allerhande kleure en geure

 

   Daar is wêreldwyd meer as 10 000 sprinkaanspesies, waarvan ’n groot deel in die trope aangetref word.

 

Só is daar die klipsprinkaan wat vir beskerming op doeltreffende kamoeflering staatmaak. Hy lyk soos klippe, dooie blare, boombas of takke en kan gewoonlik net raakgesien word as hy beweeg.

 

Ook blaasopsprinkane se kleure laat hulle met die agtergrond saamsmelt sodat vyande hulle miskyk. Hulle is meestal groen, maar party is pienk en ander het aanskoulike vlekke. Die mannetjies maak 'n geluid baie soos dié van 'n groot blaasoppadda.

 

'n Ander soort, die melkbos-sprinkaan,  vreet, soos sy naam aandui, slegs melkbosse.

 

Sprinkane behoort tot die superfamilie Acridoidea in die orde Orthoptera. Die treksprinkaan word geklassifiseer as Locusta migratoria.

 

Kampioenspringers

 

   VIR hul gewig en grootte is insekte die sterkste springers in die diereryk. En sprinkane blink uit op dié gebied. As die mens byvoorbeeld die gewone veldsprinkaan se springvermoë gehad het, sou hy 'n derde van 'n rugbyveld ver kon spring. Loodreg sou hy bo-oor 'n vyfverdiepinggebou kon laat waai.

 

Sprinkane se agterpote is besonder lank en groot en die hoek tussen die dy en skeen besonder klein. Wanneer die hoek skielik vergroot word, skiet dit die sprinkaan in die lug op. Die agterpote werk boonop saam en dit gee nog meer krag aan die spronge. Die agterpote het sterk spiere wat fyn beheer word sodat die springkrag byna agt keer groter as die insek se gewig is.

 

Insekte spring om aan hul vyande te ontsnap. Sprinkane spring altyd wanneer die serkus ('n groeisel waarvan daar twee onderaan die agterlyf is) geprikkel word. Hierdie gevoelsorgane reageer op die effense verandering in die lugdruk wat deur klankgolwe of 'n na­derende roofdier veroorsaak kan word. Wanneer die prikkeling plaasvind, word impulse oorgedra na die senuwees wat die springspiere beheer.

 

___________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

___________________________________________________________

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan