__________________________________________________________

 

Ons mediese wêreld

-- die ontstaan van veilige chirurgie

 

Vandag se operasieteaters is ligjare verwyder van die churgiese dienste van die gryse verlede. Toe is waarskynlik selfs geglo dat bose geeste uit die brein bevry kon word deur 'n gat in die skedel te boor -- om geestesprobleme of siektes soos migraine en epilepsie te genees…

_______________________________________________________________________________________

 

OFSKOON die oorspronge van die geneeskunde vir ons in die newels van die verlede verdwyn, dui argeologiese getuienis daarop dat die mense van die Steentyd bekend was met genesende kruie en ander plante. Hulle kon ook gebreekte beendere spalk.

 

En in die antieke Egipte en Mesopotamië is selfs ingewikkelde geneeskundige behandelings toegepas, wat met godsdiens en towery verweef was. Teen 2000 vC het die Egiptiese geneeskunde drie hoofvertakkinge gehad: geneeshere het medisyne, salwe en dranke gebruik; chirurge het beserings en die liggaamsoppervlak behandel, maar selde interne organe; en towenaar-priesters was gemoeid met bose geeste en die bonatuurlike.

 

Sekere oud-Egiptiese dokumente beskryf medisyne wat vir bepaalde siektes gebruik is, gemaak van plante soos bone, preie, vye en dadels, metale soos koper en antimoon, en diereprodukte wat wissel van seekoeivet tot beesmis. Sover bekend was die eerste geneesheer 'n Egiptenaar, Imhotep (2686--c. 2613 vC).

 

In Mesopotamië het die Sumeriërs,  Babiloniërs en Assiriërs om die beurt hul geneeskunde ontwikkel. Hulle het chirurgie toegepas, wonde gewas en verbind, en honderde geneesmiddels van pruimedante tot die mis van akkedisse gebruik. Soos in Egipte is bepaalde geneesmiddels met sekere siektes in verband gebring en is die geneeskunde met dreunsange en towerspreuke verbind.

 

Chirurgiese messe

 

   BAIE min chirurgiese gereedskap van die antieke Egipte en Mesopotamië het behoue gebly, hoewel daar so vroeg as 3000 vC reeds messe, tange, sondeerstifte en brandysters in klip uitgebeeld is. In Babilonië het geneeshere waarskynlik siste aan die ooglede verwyder.

 

In Egiptiese geskrifte is daar beskrywings van toestande waar chirurgie nodig is, soos die besnydenis, die uitsny van swere en siste, en die oopsteek van pitswere, hoewel inwendige chirurgie nie algemeen beoefen is nie. Bepaalde tipes messe kon gebruik gewees het om inwendige organe vir mummifisering te verwyder.

 

In behoue geblewe kopbene kry ons die onweerlegbare getuienis van trepanasie of skedelboring, die antieke praktyk van die boor van gate deur skedels. Die doel kon gewees het om bose geeste of demone uit die brein of verstand te bevry -- geeste wat, só is geglo, geestesprobleme of siektes soos migraine en epilepsie veroorsaak het. In Europa is skedelboring tot in die sestiende eeu voortgesit. Die praktyk is ook in Noord-Afrika, dele van Asië, Nieu-Seeland, sekere eilande in die Stille Oseaan en Suid-Amerika beoefen.

 

Van verskeie skedelboortoestelle was die boog en boor een van die algemeenste. Die boog is van veerkragtige hout gemaak met 'n leerriem as die snaar. Die riem is dan verskeie kere om 'n boor gedraai. Die persoon wat die boordery gedoen het, het die punt van die boor op die kop van die pasiënt staan gemaak, die ander punt van die boor stil gehou en die boog-en-riem soos 'n saag heen en weer beweeg sodat die tollende boor om die beurt links om en regs om in die skedelbeen ingedring het.

 

Skedelbore was van gladde hout, met punte wat van 'n baie harde stof gemaak is, sodat daar so netjies moontlik in die skedel ingesny kon word. Die oudste behoue geblewe skedels met trepanasie-gate uit die Steentyd is sowat 20 000 jaar oud.

 

Sekere gate is nie met 'n boor gemaak nie, maar met 'n skerp vuursteen-skraper of -mes, wat 'n ronde of reghoekige keep gemaak het wat ál dieper geraak het totdat dit reg deur die been gedring het.

 

In die antieke Peru het mense messe van brons of obsidiaan, 'n swart glasige gesteente, gebruik. Hulle het partykeer die wond met 'n skulp, 'n kalbas of selfs 'n stuk silwer of goud bedek.

 

In Europa kon die stukkie been wat met 'n mes uitgesny is aan 'n halssnoer gedra word as 'n gelukbringer om die bose weg te hou. Trepanasie word vandag steeds beoefen -- vir breinchirurgie in die moderne operasieteater met presisie-bore en -sae wat met elektrisiteit werk.

 

'n Mediese verhandeling genaamd ''As 'n man hoes...'' kom uit Nineve en dateer uit omstreeks 700 vC. Die verhandeling beskryf etlike maagongesteldhede en beveel verskeie rate aan. Gesondmaking is deur priesters beoefen wat hul vak uit duisende beskrewe kleitafels in die stad se biblioteek van Ashurbanipal geleer het, wat na die Assiriese heerser (668 -- 627 vC) genoem is.

 

Kode van Hammurabi

 

   KONING HAMMURABI, heerser van Babilonië tussen 1792 en 1750 vC, het 'n stel wette die lig laat sien wat die Kode genoem is. Dié het op 'n klipblad behoue gebly. Sewentien wette het te doen gehad met die geneeskunde, waaronder die beloning of straf van geneeshere na gelang van die resultate van hul behandelings. 'n Geneesheer wat '' 'n oogsweer van 'n edelman oopgemaak en die verlies van die oog veroorsaak het'' se hand is byvoorbeeld afgekap.

 

Die ontstaan van veilige chirurgie

 

   VIR 'n lang tyd was baie pasiënte op wie geopereer is wawyd wakker tydens hul operasies. Hulle het gekrul van die pyn terwyl die snydokter -- wat nie sy hande gewas het nie -- probeer het om sy snye te maak en alles af te handel voordat die pasiënte weens bloedverlies sterf. Sterftes weens infeksie in die wonde was ook algemeen.

 

Dit was nie voor die negentiende eeu dat veilige chirurgie begin ontwikkel het nie. Die Brit Joseph Lister (1827 -- 1912) het met die gebruik van ontsmettingsmiddels begin, wat infeksie gekeer het deur kieme in die wond te dood, en narkose is ontwikkel, waardeur die pasiënt van pyn bevry is en die chirurg meer tyd gekry het om te opereer.

 

Dit was in 1865, ná die Fransman Louis Pasteur se werk oor kieme, dat Lister ontsmettingsmiddels begin aanwend het -- chemikalieë om kieme in en om wonde dood te maak. Teen 1870 het hy 'n antiseptiese karbolsuurspuit ontwikkel om kieme in die lug te dood. Baie dokters was gekant teen Lister se idees -- party het steeds soos die ou Griek Galenus geglo dat etter ''goedaardig'' is: 'n septiese wond sou toon dat 'n ongewenste vog besig was om uit die liggaam uit te kom. Maar teenstand het vervaag nadat Lister met welslae 'n abses vir koningin Victoria oopgesteek het. Danksy ontsmetting het die persentasie sterftes in Lister se spreekkamer binne twee jaar van sowat 50% tot 5% gedaal.

 

Die ontsmettingsmiddels wat Lister begin gebruik het, het -- só is al gesê -- ''meer lewens gered as wat al die oorloë in die geskiedenis geëis het''. Hy het ook ander praktyke ontwikkel wat vandag nog gebruik word, soos die aanwending van katderm om bloedvate af te bind.

 

Wat narkose aanbetref: vroeg in die negentiende eeu reeds het mense op ''laggas-partytjies'' en ''eter-partytjies'' bedwelm geraak. Albei stowwe is deur vertoners op hul gehoor gebruik, met vermaaklike gevolge. Chirurgiese verdowing het hieruit ontstaan.

 

'n Amerikaanse tandarts, Horace Wells (1815 -- 1848), het in 1844--1845 die bogenoemde laggas as narkosemiddel gebruik. Daarna het Thomas Morton (1819--1868), wat by Harvard gewerk het, eter beproef, wat 'n langer werking het. Hy het in Oktober 1846 by die algemene hospitaal van Massachusetts 'n pasiënt verdoof om 'n gewas aan die nek te verwyder.

 

Hiermee het die moderne tydvak van narkose begin. Binne maande is verskeie gasse en inasemingstoestelle regoor Noord-Amerika en Europa gebruik om pasiënte tydens chirurgie te laat slaap.

 

Eter was baie beter as niks, maar was onvoorspelbaar met onaangename gevolge. In Januarie 1847 het James Simpson (1811--1870) van Edinburgh chloroform-gas gebruik om geboortepyn te verlig. In November het hy dit vir algemene chirurgie beproef. Binne weke het dit eter in Europa vervang, met nuwe inasemings- en maskerontwerpe wat beheerde hoeveelhede kon verskaf.

 

As 'n mens negentiende-eeuse afbeeldings van operasies met chirurgiese foto's van die twintigste eeu en vandag vergelyk, is dit duidelik hoe toestande verander het. Een negentiende-eeuse gravure toon byvoorbeeld 'n pasiënt onder verdowing, wat met 'n masker oor sy gesig vir chirurgie gereed gemaak word. 'n Gehoor van studente en waarnemers kyk toe in wat letterlik 'n ''operasieteater'' is. Die chirurge en assistente, almal manlik, dra skoon klere, veral om deftig te lyk; die toerusting op die tafel is nie gesteriliseer nie.

 

Maar reeds teen 1900 was dinge anders. Party chirurge en personeel het wit klere gedra om vuiligheid uit te wys; instrumente is gesteriliseer en bedek; die teater kon maklik met ontsmettingsmiddels skoongemaak word. En, wat meer sê, verpleegsters het 'n integrerende deel van die span geword.

 

_______________________________________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

_______________________________________________________________________________________

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan