..Kort begrip..

 

Op hierdie bladsy:

BAIN (Andrew Geddes, baaspadbouer van Suid-Afrika),

BARNARD (prof. Chris, pionier van hartoorplantings),

BEESTE,

BLOMME,

BLOMREUSE (grootste blomme ter wêreld),

BOKKE,

BOME (oudste bome op aarde),

BRÛE,

BYE

______________________________________________________________

 

Andrew Geddes BainBAIN, ANDREW GEDDES (1797-1864), BAASPADBOUER VAN SUID-AFRIKA

 

NÁ die Napoleontiese oorloë het talle Britte na die Kaap geëmigreer. Onder hulle was daar sekere vooruitstrewende en hardwerkende manne wat hulle besonderlik sou onderskei. Só iemand was Andrew Geddes Bain [foto LINKS, Kaapse Argief]. Bain was 'n man van vele talente, wat sou uitblink as soldaat, handelaar, ontdekker, padingenieur, geoloog, fossielversamelaar en skrywer en 'n waardevolle rol in die ontwikkeling van Suid-Afrika gespeel het.

 

Andrew Geddes Bain is in Junie 1797 in Thurso, Skotland, gebore. Daar word vermoed dat albei sy ouers oorlede is toe hy nog 'n kind was. Hy het in 1816 aan boord van die Princess Charlotte in Suid-Afrika aangekom.

 

Twee jaar later is hy met Maria Elizabeth von Backstrom getroud. (Daar was elf kinders en die sewende kind, Thomas Charles John Bain, het ook 'n beroemde pasbouer geword.)

 

Geheel en al onverskrokke, fors van bou en met vonkelende blou oë, het Bain 'n fyn Skotse humorsin en onuitputlike energie gehad.

 

Bain het van 1822 af dertien jaar lank in Graaff-Reinet gewoon en as saalmaker gewerk. Ofskoon hy geen opleiding as landmeter of ingenieur gehad het nie, het hy gehelp met die bou van die Oudebergpas en toesig gehou oor die bou van die Van Ryneveldpas. In 1837 is hy deur die Royal Engineers as superintendent van militêre paaie aangestel.

 

Bain het vervolgens begin werk aan die sogenaamde Queen's Road, noordwaarts oor Bothasheuwel van Grahamstad tot by Fort Beaufort, en wat die Visrivierbrug (destyds die grootste in Suid-Afrika) ingesluit het. Die moeilikste stuk was 'n gedeelte oor die hoogtes net noord van Grahamstad. Dit is vandag 'n paslike plek vir die Bain-gedenkteken.

 

In 1845 is die Royal Engineers gereorganiseer en Bain se dienste met 'n kort dankbriefie beëindig. John Montagu, wat in 1843 koloniale sekretaris aan die Kaap geword het, het Bain onmiddellik as inspekteur van paaie vir Wes-Kaapland aangestel.

 

Onder Bain se daaropvolgende prestasies was die voltooiing van die Michellspas naby Ceres en die bou van die Bainskloofpas naby Wellington, waarmee hy alom roem verwerf het.

 

Maar dit was lank nie al wat hierdie veelsydige man vermag het nie. Een van die mees noemenswaardige ander hoogtepunte in sy lewe was die opvoering van sy hekeldig Kaatje Kekkelbek, wat in die 1830's geskryf is.

 

Dit is 'n kostelike monoloog deur die Khoi-vrou Kaatje, deels gesing en deels geresiteer, en 'n vermenging van Engels en die soort Afrikaans van daardie tyd. As sodanig is dit van die min geskrifte wat ons het van die vroeë Kaaps-Nederlandse "dialek" -- 'n onskatbaar waardevolle erfenis.

 

Boonop word selfs gesê dat Bain as satirikus en humoris 'n basis gelê het vir die ontwikkeling van die Suid-Afrikaanse letterkunde.

 

Kaatje Kekkelbek vertel onder meer:

"Ons het die dag so lekker sit en karnaatjes eet, dat de vet solangs de bek afloop -- maar hier kom de Boer by ons uit met zyn overgehaalde haan en sleep ons heele spul na de tronk."

 

Dis die Afrikaans van meer as anderhalf eeu gelede -- maar dit is, uitgesonderd die klompie Nederlandismes, reeds so onmiskenbaar Afrikaans soos enige geskrif van vandag in dié taal!

 

Ná sy bedrywige lewe het Bain in 1863 'n hartaanval gekry en is hy in 1864 in Kaapstad oorlede.

______________________________________________________________

 

BARNARD, PROF. CHRISTIAAN NEETHLING [CHRIS] (1922--2001)

 

DIT was 'n epiese operasie in die middernagtelike ure van Saterdag, 3 Desember 1967. Meer as vyf uur lank het 'n span hartchirurge, narkotiseurs en teaterpersoneel met die bystand van mediese tegnoloë van die Groote Schuur-hospitaal in Kaapstad die eerste hartoorplanting in 'n mens gedoen.

 

Louis Washkansky'n Sakeman van Seepunt, Louis Washkansky (53) [LINKS], was die wêreld se eerste ontvanger van 'n oorgeplante hart. Spoedig sou sy naam in groot opskrifte in koerante regoor oor die aardbol verskyn -- saam met dié van die leier van die hartspan, prof. dr. Christiaan Neethling Barnard (Chris).

 

Denise DarvallDie eerste hartskenker was die jong meisie Denise Darvall [REGS]. Sy en haar ma was die Saterdagmiddag sowat 'n kilometer van die Groote Schuur-hospitaal in 'n motorongeluk. Haar ma is op slag dood. Daardie middag was die bewustelose Denise bestem om onwetend 'n rol in 'n groot mediese drama te speel. Haar brein was onherstelbaar beskadig, maar haar hart het nog geklop.

 

Prof. Chris Barnard

 
Prof. Barnard soos hy gelyk het toe hy in 1967 oornag wêreldberoemd geword het [LINKS] en in sy later jare [LINKS ONDER]. HEEL LINKS verskyn hy op 15 Desember 1967 op die voorblad van die tydskrif Time.

 

 

"Hemel, dit gaan werk!" was prof. Barnard se verheugde uitroep toe die oorgeplante hart daardie nag bestendig in Washkansky se borskas geklop het. Dit was die begin van die era van hartoorplantings, al is Washkansy agttien dae ná sy operasie oorlede (aan longontsteking, nie aan die verwerping van sy nuwe hart nie).

 

Prof. Barnard was later ook die baanbreker van die tegniek van die abba-hart -- waar die ontvanger se hart nie verwyder word nie, maar die skenker s'n daarby gevoeg word om as 'n hulp-pomp te dien.

 

In November 1977 het die professor weer opspraak gewek deur 'n bobbejaanhart en 'n sjimpanseehart as tydelike maatreëls in twee sterwende pasiënte oor te plant. Die pasiënte het egter net 'n paar uur en vyf dae onderskeidelik bly lewe. Weens die intense verwerping van die vreemde weefsel het prof. Barnard besluit om hierdie tegniek te laat vaar.

 

Teen die laat jare sewentig het verskeie van sy oorplantingspasiënte reeds etlike jare ná hul operasies steeds gelewe. En in die spoor van Barnard het talle ander chirurge hartoorplantings wêreldwyd gedoen, mettertyd met groot sukses, veral ná die ontwikkeling van doeltreffender middels teen verwerping.

 

Christiaan Neethling Barnard is in 1922 in Beaufort-Wes gebore en het in 1953 sy M.D. aan die Universiteit van Kaapstad verwerf en toe ’n nagraadse kursus aan die Universiteit van Minnesota voltooi. In 1958 het hy na die Universiteit van Kaapstad teruggekeer om chirurgie te doseer. Barnard het in opehartchirurgie en die ontwerp van kunsmatige hartkleppe gespesialiseer.

 

Hy was die hoof van die harteenheid van die Groote Schuur-hospitaal in Kaapstad tot 1983, toe hy weens artritis in sy hande die tuig as aktiewe chirurg neergelê het.

 

Die wêreldberoemde hartchirurg met die uitwaartse en flambojante persoonlikheid was in sy lewe ewe bekend as 'n "hartebreker". Hy het drie keer getrou. Hy is op 2 September 2001 tragies dood aan 'n hewige asma-aanval in sy hotelkamer op die kusdorp Phapos, Ciprus, waar hy met vakansie was.

 

Maar prof. Barnard het homself niks te verwyt gehad nie. Soos hy eenmaal gesê het: "Wanneer ek sterf, kan ek sê: 'Dankie, Here, ek het 'n groot geleentheid in die lewe gehad.' "

 

Hy was destyds self enigsins uit die veld geslaan oor die wêreldwye opskudding wat sy eerste hartoorplanting veroorsaak het. Vir hom was die hart immers net 'n "primitiewe pomp". Tog het die man wat geglo het dat "die individu die brein is, nie die hart nie", die verbeelding van die wêreld aangegryp met sy passie vir die einste menslike pomp.

______________________________________________________________

 

BEESTE

 

Die enorme rol van die bees in die Suid-Afrikaanse samelewing -- van toeka tot vandag toe -- kan kwalik oorskat word...

 

DIE bees behoort tot die genus Bos van die familie Bovidae. Beeste word geklassifiseer as vleisbeeste, melkbeeste of dubbeldoel-beeste, afhangende van die hoofdoel waarvoor hulle aangehou word. Benewens vleis en melk is hierdie dier ook 'n belangrike verskaffer van ander produkte soos leer. Vroeër jare het die bees boonop 'n uiters belangrike rol as trekdier gespeel.

 

En in tradisionele krale en statte was beeste die spil waarom hele ekonomieë gedraai het.

 

Die uitgestorwe oeros Bos primigenius was waarskynlik die eerste beesagtige dier wat deur die mens getem is. Op 'n ou rotstekening op 'n muur in 'n grot in die suide van Frankryk ding oerosse en ander diere om ruimte mee. Vandag se beeste is almal afstammelinge van die spesies Bos taurus of Bos indicus, of kruisings tussen dié twee.

 

Suid-Afrika se vleisbeesrasse word in vier kategorieë ingedeel, te wete kleinraamvleisrasse (betreklik klein, maar kompak), grootraamvleisrasse ('n growwe beenstruktuur), Zeburasse (gehard met o.m. 'n groot los vel, lang bene en hangkruis) en sintetiese rasse (eindprodukte van kruisteling).

 

Die Afrikaner en Brahmaan behoort albei tot die Zebu's. Die Simmentaler is een van die sogenaamde dubbeldoelrasse ('n vleis- sowel as 'n melkbees).

 

'n Vleisbees word nie na willekeur opgekerf nadat hy geslag is nie. Inteendeel, 'n bepaalde aantal snitte moet gemaak word, omdat verskillende dele van die bees heeltemal van ander dele verskil.

 

Melkkoeie word meganies of met die hand gemelk. In die uier word melk deur selle uitgeskei en versamel dit in 'n holte bokant die speen. Hier word dit geberg totdat dit met drukking of suiging verwyder word. 'n Sluitspier hou die speen onder toe.

 

Die bees is 'n sogenaamde herkouer. Die gras wat beeste insluk, word net gedeeltelik gekou, want hulle moet hulself op die weiveld volprop sonder om nog tyd met die kouwerk te verspil. Later word die kos weer opgebring en behoorlik gekou sodat dit reg kan verteer.

 

Die pens van 'n herkouer het vier kamers. Die kos gaan eers na die grootpens, hoewel 'n deel daarvan wel regstreeks na die tweede kamer, of netpens, beweeg. Die kos gaan geleidelik van die grootpens na die netpens toe, waar bakterieë dit tot pulp of herkoutjie afbreek, wat later na die bek opgebring word.

 

Nadat die herkoutjie gekou is, word dit weer ingesluk en gaan dit deur die grootpens en netpens na die blaarpens, wat soos 'n filter werk en slegs goed gekoude, taamlik vloeibare voedsel na die melkpens deurlaat, waar die eintlike spysverteringsprosesse begin.

 

In die dunderm word die vertering voltooi.

 

_____________________________________________________________

BLOMME

 

DIT is een van die wonderlikste verbintenisse in die ganse skepping -- dié tussen blomdraende plante en insekte. Bye, vlinders, vlieë en muskiete vlieg van blom tot blom en bestuif dit met stuifmeel (geel blompoeier) sodat die plante kan vermenigvuldig. Op hul beurt bied die plante nektar -- 'n soet vloeistof in hul blomme -- aan die insekte.

 

Ander diere, soos suikerbekkies (heuningvoëltjies) en vlermuise, drink ook die nektar van blomme en dra in dié proses stuifmeel oor.

 

Blomme is die voortplantingsorgane van plante. In 'n blom is daar die stamper (vroulike voortplantingsorgaan) en die helmknop met stuifmeel aan die meeldraad (manlike orgaan). By kruisbestuiwing word die stuifmeel in die helmknoppe van 'n blom deur insekte, ander diere of die wind na die stamper van 'n ander blom oorgedra, waarvandaan dit na die vrugbeginsel beweeg om by die saadknoppies uit te kom. Net dan sal saad gevorm word.

 

Sekere bestuiwende insekte, soos motte, vlieg snags, terwyl ander, soos vlinders en bye, in die dag vlieg. Verskillende soorte blomme is hiervolgens toegerus: party gee hul geur net in die nag af, terwyl ander dit bedags doen.

_____________________________________________________________

 

BLOMREUSE:

 

DIE STINK BIELIE-BLOMME VAN SUMATRA EN BORNEO

 

Diep in die afgeleë oerwoude van Sumatra en Borneo groei daar twee eienaardige soorte blomme. Hulle is nie familie van mekaar nie en tog deel hulle 'n aantal ongewone kenmerke: hulle is die grootste blomme op aarde, hulle blom net al om die vyf jaar en hulle stink iets allervreesliks…

 

HY'S so ietsie minder as 'n meter in deursnee en hy ruik na vrot vleis. As daar nou een blom is wat jy nie op jou balkon sal wil sien groei of in 'n blompot in jou sitkamer sal wil hê wanneer jou vriende kom kuier nie, dan is dit hy.

 

Rafflesia arnoldiMet sy baksteenrooi, pokkerige blomblare in die vorm van olifantore rondom 'n middelste bak, met 'n kussing van kronkelige stekels daarbinne, lyk Rafflesia arnoldi soos iets uit die wetenskapsfiksie.

 

Maar hierdie reuse blom is geen versinsel nie. Hy is boonop die grootste enkele blom ter wêreld en hy groei slegs in die koel, bergagtige reënwoude van Sumatra en Borneo.

 

Die tamaai Rafflesia het nie stingels en blare soos die meeste ander plante nie en kan dus nie sy eie kos deur middel van fotosintese maak nie. Pleks daarvan leef hy as 'n parasiet binne-in die houtige rankplant Tetrastigma en suig hy die sappe uit sy gasheer deur fyn wortelhare.

 

Nagenoeg elke vyf jaar bars die wortelhare uit die rankplant en vorm 'n kopkool-agtige botsel. Dié word geleidelik groter en ontvou ná etlike maande tot 'n blom. Die blom het maar 'n bitter kort leeftydjie -- minder as 'n week -- en verspil dus geen tyd om bestuiwers te lok nie.

 

Maar pleks van 'n soet geur te versprei soos ons van blomme gewoond is, skei hy 'n reuk af soos dié van 'n verrottende kadawer. Aasvlieë en ander insekte vind natuurlik die reuk onweerstaanbaar en sak op die blom toe. By die manlike blom word stuifmeel versamel wat na die ewe onwelriekende vroulike blom oorgedra word.

 

Amorphophallus titanumNet so walglik is die stank van Amorphophallus titanum, 'n enorme blom wat volgens sommige na dooie vis ruik. Soos Rafflesia blom hierdie knewel slegs een maal elke vyf jaar en dan ook maar net drie dae lank. Maar wat hy in tyd kortkom, vergoed hy voor in grootte, want hy kan tot 3,5 m hoog wees met 'n deursnee van 1,2 m.

 

Anders as Rafflesia, wat 'n enkele blom is, is Amorphophallus 'n infloresensie (groep blomme). Aasinsekte kruip in die bloeirooi bladskede van die plant in met die verwagting om 'n maaltyd van vrot vleis te geniet, maar ploeter dan tussen die honderde blommetjies van die bloeiwyse rond terwyl hulle hulle kruisbestuif.

 

Rafflesia arnoldi en Amorphophallus titanum is skaars in die natuur. En omdat die woude van Borneo en Sumatra deur houtkappers en boere vernietig word, raak hulle ál skaarser. Hul enigste redding is dat die regerings in daardie wêrelddeel dit lonend sal ag om die reuse blomme as 'n toeriste-attraksie te bemark en daardeur ten minste 'n deel van die reënwoud te bewaar.

______________________________________________________________

 

BOKKE (mak)

 

MAK bokke is, soos die skape, kleinerige lede van die familie Bovidae. In die wilde vorm hou hulle hoofsaaklik in bergagtige gebiede. Verskeie soorte is deur die mens mak gemaak vir hul vleis, wol en melk.

 

Boerbokke, Angorabokke en 'n betreklik klein hoeveelheid melkbokke tel onder die Suid-Afrikaanse kleinvee.

 

Boerbokboerdery is al eeue gelede tradisioneel in Suid-Afrika beoefen. Hoewel hulle aanvanklik van swak gehalte was, is die Veredelde Boerbok egter deur 'n opgraderingsproses ontwikkel. Hy is 'n gesogte slagdier onder baie bevolkingsgroepe in die land. Die Veredelde Boerbok groei vinnig, het 'n goeie vleisbouvorm (goed geronde boude) en is baie vrugbaar.

 

Bokvleis wat met sorg gekies en reg gaargemaak word, is 'n treffer. Dit het immers ook van die vroegste tye af 'n belangrike rol in die Suid-Afrikaanse kultuurlewe gespeel. In die distrik Jansenville in die Oos-Kaap was dit vroeër tradisie om 'n boklammetjie vir die Nuwejaarsfees te slag om rugstringpastei te maak. Die Moslems gebruik weer boklammers as simbool by die viering van sekere godsdienstige feeste.

 

Die eerste besending Angorabokke -- twaalf ramme en 'n ooi -- is in 1838 na Suid-Afrika gebring. Ses van die ramme het op die skip gevrek en die ander ses was impotent. Gelukkig het die ooi op die skip gelam en die ramlammetjie wat sy gehad het, is later in 'n opgraderingsprogram gebruik. Dit was die klein begin van die Suid-Afrikaanse Angorabok-bedryf. Vandag is ons land een van die wêreld se grootste produsente van bokhaar.

 

Die meeste van ons Angoras of sybokke word in die suidelike en suidoostelike distrikte van die Oos-Kaap soos Jansenville, Steytlerville en Wilowmore aangetref. Daar is ook baie Angoras in die res van die Karoo, asook in die Noord-Kaap, die Suid-Vrystaat en verder noord.

________________________________________________________________


BOME:

 

DIE OUDSTE BOME OP AARDE

 

As 'n mens honderd jaar oud word, is dit 'n groot okkasie. Duisend jaar? Totaal buite die kwessie! Tog is daar sekere lewensvorme op aarde wat reeds met hul vierde, vyfde en selfs sewende millennium begin het…

 

HULLE was al duisende jare oud toe Christus op aarde geloop het. Groot mensefigure uit die verlede kon aan hul voete gesit het, geluister het na hul fluisteringe in die reën en die wind, in hul skaduwees geskuil of onder hul bedekkings geslaap het.

 

Hierdie antieke wesens is natuurlik bome. Vas geanker in die grond vertel hul verwronge en knoesterige stamme van die eeuelange aanslae deur die son en die elemente.

 

In sekere berge van Kalifornië is daar 'n aantal borselbol-denne wat reeds na aan 5000 jaar oud is. Die grootste Italiaanse kastaiing kan tot 4000 veelbewoë jare agter hom hê. Maar in die boswêreld in die weste van Engeland het 'n kleinblaar-lindeboom al sy 6000ste verjaardag gevier, terwyl die gewone taksusboom wat by Fortingall in Skotland staan 'n verstommende 9000 jaar oud kan wees.

 

'n Aantal van Europa se eerbiedwaardige olyfbome het feitlik gewis reeds tydens Christus se aardse omwandelinge bestaan. Dit stel die geroemde ''seekat van  die woestyn'', die Welwitschia mirabilis van Namibië, wat volgens een bron 'n geraamde leeftyd van 750 tot meer as 1000 jaar het, so ietwat in die skadu.

 

Navorsers het al meer as honderd antieke boomspesies van ouer as duisend jaar gevind en die lys raak eenvoudig al hoe langer. Hulle groei op alle vastelande van die wêreld buiten Antarktika, en baie van hulle is maklik binne die bereik van miljoene mense, stedelinge sowel as plattelanders.

 

Só is daar duisend jaar oue bome in die Chinese hoofstad, Beijing, ander binne vier uur se ry van Los Angeles in Amerika, nog ander aan die buitewyke van Londen en antieke bome selfs naby die grootste stad in die Amasone-reënwoud, Manaus.

 

Verblydend, sê geleerdes wat hierdie stokou plante navors, dat daar nog soveel beblaarde grootjies is wat deur soveel mense geniet kan word!

Oudste van die boom-fossiele

 

   DIE oergrootjie onder die bome, reken wetenskaplikes,  is die sogenaamde Archaeopteris, wat volgens hulle 370 miljoen jaar gelede die onbetwiste heerser van die plantelewe op die aarde se twee vastelande was.

 

Twee vastelande? Ja, tog. Die vyf kontinente van vandag het toe nog nie bestaan nie, slegs die vastelande Larussia en Gondwana, wat later in vyf dele sou verbrokkel.

 

Toe afdrukke van die gefossileerde blare van dié boom in 1871 deur ene Dawson, 'n Kanadees, ontleed is, het dit vir hom so na varings gelyk dat hy dit Archaeopteris genoem het (uit die antieke woorde arkhaios = baie oud en pteris = varing). Daarna is gefossileerde hout uit dieselfde tydperk egter ook op baie plekke op die aarde gevind en uiteindelik is vasgestel dat die ''varing'' eintlik 'n boom was.

 

En watter enorme reuse was hierdie bome nie. Geleerdes meen hulle kon tot dertig meter hoog word -- en dat hulle in uiters digte woude voorgekom het. Maar uiteindelik was hulle toe die slagoffers van hul eie sukses.

 

Hulle sou, volgens die wetenskaplikes, soveel kooldioksied uit die atmosfeer onttrek en soveel suurstof daaraan toegevoeg het, dat die omgekeerde van die sogenaamde kweekhuis-effek plaasgevind het.

 

Pleks van warmer te word weens te veel kooldioksied het die aarde weens te min daarvan verkoel. 'n Gevolglike ystydperk het die einde van die wenverhaal van die Archaeopteris beteken.

__________________________________________________________________

 

BRÛE

 

AFRIKA verbind met Europa? Dit klink mos na die teorie van drywende vastelande -- die veronderstelling dat die aarde se kontinente eenmaal almal saam een reusagtige landmassa sou gevorm het.

 

Ons praat egter nie hier van 'n natuurlike landbrug nie, maar van 'n mensgemaakte een. Want daar is werklik al daaraan gedink om 'n massiewe brug te bou wat die Straat van Gibraltar, die see-engte tussen Noord-Afrika en Europa, kan oorspan.

 

Dit lyk in hierdie stadium egter steeds net na 'n toekomsdroom. En dit sal ook nie die eerste in sy soort wees nie. Kyk nou maar na Japan se Sjeto Ohasji-brug. As 'n verbinding van die eilande Honsjoe en Sjikokoe, is hierdie konstruksie van 13 km uit verskillende soorte brûe saamgestel. Dit is ontwerp om aardbewings te weerstaan wat tot 8 op die Richterskaal registreer, en windstote van tot 150 km/h. Praat van gevorderde tegnologie!

 

Waar ons ook al gaan, is daar brûe. Dit stel mense, diere en voertuie in staat om seë, riviere, valleie, steil klowe en baie ander versperrings oor te steek en lang omweë uit te skakel. Brûe dra selfs hoofweë en spoorweë bo-oor ander hoofweë en spoorweë.

 

Die oudste "brûe" was waarskynlik boomstompe en slingerplante wat versigtig oor waterstrome aangebring is wat te diep was om deur te loop of te breed om oor te spring.

 

Met verloop van tyd is groot trapklippe kol-kol in die water gesit om dit makliker te maak om aan die ander kant kom.

 

Trapklippe het tot die eerste ware brûe gelei -- primitiewe strukture van plat klippe of plat stukke hout wat bo-op die trapklippe geplaas is om 'n pad oor die water te vorm. Dié brûe is klapperbrûe genoem, werklik omdat dit so klap­per-klap gegaan het wanneer die outydse verkeer daaroor beweeg het.

 

Baie van hierdie soort brûe -- party meer as 3000 jaar oud -- kan vandag nog in Europa gesien word. Hulle is so stewig dat hulle oorstromings oorleef het wat moderne brûe vernietig het.

 

Die ontwikkeling van die boogbrug was 'n belangrike voorwaartse stap in die bou van brûe. 'n Boog is 'n baie sterk struktuur en kan 'n veel groter gewig as 'n reguit balkbrug dra (kyk ondertoe by Soorte Brûe).

 

Boogbrûe van klip en steen is deur die antieke Babiloniërs, Chinese, Egiptenare, Grieke en Romeine gebou. Die Romeine het die boog ten volle benut deur brûe te bou met enkele of veelvul­dige boë (viadukte) en deur die akwadukte wat hulle vir waterleiding opgerig het.

 

In die Middeleeue, met die vergrote handel en verder reise wat mense onderneem het, is meer brûe gebou. Die Middeleeuse brûe was meer as net gerieflike oorgangsplekke: op baie van hulle was daar selfs winkels, huise, kapelle of gevangenisse. Sommige het tot verdedigingswerke teen invallers gehad.

 

Die Ponte Vecchio oor die Arnorivier in Florence, Italië, is die beroemdste Middeleeuse brug wat behoue gebly het. Dit is in 1345 gebou en huisves talle klein winkeltjies wat eers deur slagters en later deur silwer- en goudsmede gebruik is -- en vandag steeds gebruik word.

 

Baie ophaalbrûe is ook in die Middel­eeue oor die gragte van kastele gebou.

 

Laat in die agttiende eeu het giet- en smeedyster hout en klip as materiaal vir die bou van brûe begin vervang. Baie hangbrûe is met smeedysterkabels gebou.

 

Staal, wat ligter en sterker as yster is, het in die laat negentiende eeu die belangrikste materiaal vir brugkonstruksie geword, spoedig gevolg deur beton, daarna gewapende beton en uiteindelik spanbeton.

 

Namate nuwe boustowwe vir ingenieurs beskikbaar raak, word nuwe bou-ontwerpe ook bedink. 'n Mens kan net wonder watter skouspelagtige brûe die 21ste eeu nog kan oplewer...

 

Soorte brûe

 

   DAAR is verskeie soorte brûe. Die balkbrug is die eenvoudigste soort. Dit bestaan uit 'n reguit balk van hout, metaal of beton wat aan weerskante deur 'n steunpi­laar gestut word. Partykeer word die balk ook nog deur een of meer steunpilare aan die onderkant gesteun.

 

Aangesien die gewig van die balk reguit na onder druk, moet die balk baie sterk wees of anders sal dit ondertoe buig. Die afstand tussen die steunpilare -- die oorspanning -- word tot sowat 300 m beperk.

 

Daar is 'n paar variasies van die balkbrug. Baie hoofpadbrûe is balkbrûe.

 

By die boogbrug, weer, druk die gewig nie ondertoe soos by die balkbrug nie, maar word dit gelykmatig om 'n boog langs versprei tot by sy ente, wat op stutte rus.

 

Die eerste boogbrûe is van klipblokke gemaak wat so gebeitel is dat hulle volmaak langs mekaar gepas het. Wanneer die brug gebou is, is die klippe met behulp van 'n houtsteier bymekaar gehou. Nadat die laaste steen -- die sogenaamde sluitsteen -- bo in die boog geplaas is, is die steierwerk verwyder. Op hierdie vindingryke manier het die stene in posisie gebly sonder dat sement nodig was.

 

Moderne boogbrûe kan van hout en beton wees (vir kort reikwydtes) of van beton en staal (vir langer oorspannings).

 

Hangbrûe is stellig die skouspelagtigste van alle soorte brûe -- en moontlik die nuttigste. Hulle kan groter afstande oorbrug as enige ander en het nie steunpi­lare, wat die skeepvaart kan belemmer, nodig nie.

 

Die hangbrug is as 't ware die teenoorgestelde of spieëlbeeld van die boogbrug. Oor magtige stutpilare strek sterk hangkabels, waaraan die brugdek deur middel van draagstange of draagkabels hang. Die kabels is die swaarste deel van 'n hangbrug, en die gewig word na die ankerplekke oorgedra. 'n Deel van die gewig word ook deur die stutpilare gedra.

 

Hangbrûe word gebruik om breë riviermondings, diep klowe en ander plekke oor te steek waar dit moeilik sal wees om steunpilare op te rig.

 

Nog interessante brûe is beweegbare brûe (ophaalbrûe en draaibrûe). By brûe oor riviere en kanale waarop skepe vaar, moet die vry hoogte (afstand tussen die wateroppervlak en die onderkant van die brug) so groot wees dat skepe ongehinderd daaronder kan deurvaar.

 

Waar dit nie moontlik is nie, word beweeg­bare brûe gebou waarvan die brugdek opgelig of sywaarts beweeg kan word.

_____________________________________________________________

          BYE

   Klik hier vir 'n ander, omvattender artikel oor bye.

 

Bedrywige heuningbye''BY'' is die algemene beskrywing vir die sowat 20 000 insekspesies wat tot die groep Apoidea in die orde Hymenoptera (vliesvlerkiges) behoort. Sekere bye is maar net 2 mm lank, ander nagenoeg 3 cm. Daar is sosiale bye en enkellopendes. Bye wat heuning maak [soos dié op die animasie hierby] word heuningbye genoem.

 

Sosiale bye lewe in 'n streng kastestelsel. Die bekende byeswerm het duisende werkerbye, maar net een koninginby, wat omtrent twee maal so groot soos die ander bye is. Werkerbye is steriele wyfies en slegs die koningin kan aanteel. Koninginne word tydens paringsvlugte in die lug deur mannetjiesbye bevrug. Die mannetjies word hommels, darre of ook waterdraers genoem (maar hulle dra nooit water nie).

 

Byekorwe hang aan takke of die bye kan hulle in gate tuis maak.

 

Die bevrugte koningin lê tot 2000 eiers per dag. Sy sal in haar leeftyd (vier of vyf jaar) meer as twee miljoen eiers lê.  Drie dae nadat hulle gelê is, verander die eiers in larwes. Oppasster-bye voer hulle koninginjellie en dan heuning en stuifmeel. Die larwes verander in papies en daarna in volwasse bye.

 

Heuningkoeke is vol seshoekige selle, 'n ideale vorm waardeur so min moontlik ruimte vermors word. In die koeke word onder meer heuning gebêre, lê die koningin haar eiers en word die jong bye groot.

 

Werkerbye het verskillende take in die byenes, afhangende van hul ouderdom. Party maak was wat deur hul waskliere uitgeskei word om koeke te bou. Ander is in beheer van die skoonmaak van die nes; hulle hou dit ook koel deur hul vlerke te klap. Kinderoppasster-bye voed die larwes. En dan is daar natuurlik die versamelaars wat uitvlieg om van blom tot blom nektar en stuifmeel te soek. Dié bye verrig 'n belangrike bestuiwingstaak in die natuur.

 

Die werkers lewe sowat 'n maand. Dis in hul eerste dae dat hulle die heuningkoeke skoonmaak en die larwes voed. Teen omtrent die tiende dag begin hulle koeke bou en verkenningsvlugte onderneem. Dan hou hulle wag oor die byenes en hou hulle vyande buite.  Uiteindelik versamel hulle nektar en stuifmeel.

 

Bye, word vertel, sien kleure wat vir mense onsigbaar is. Sekere kleure op blomme is nektar-gidse, 'n soort landingstrook vir bye sodat hulle die soet nektar kan bereik.

 

Werkerbye voer ook spesiale danse uit, met die son as 'n verwysing, om ander bye in te lig oor waar en hoe ver die nektar is. Die skuinste en snelheid van die dans dui die rigting aan.  Doen hulle 'n ronde dans, is die nektar minder as 100 m weg. Word 'n stertswaai-dans uitgevoer, is die nektar meer as 100 m weg.

 

'n Nuwe swerm ontstaan wanneer die korf te oorbevolk raak. Die korf word aan 'n nuwe koningin en haar gevolg oorgelaat, en die ou koningin trek weg met byna die helfte van die werkers. Die swerm hang in 'n tros aan 'n tak totdat hulle 'n nuwe plek kry om 'n korf te bou.

 

Teenoor die swoegende steriele wyfies is daar die ''lui'' mannetjies, of waterdraers, wat wesenlik net een taak het en dit is om met die koningin te probeer paar. Wanneer die koningin 'n week oud is, onderneem sy haar eerste paringsvlug. Honderde waterdraers probeer haar die hof maak, maar net 'n paar slaag daarin. Ná die paringstyd word die mannetjies deur die werkers uit die korf verdryf of doodgemaak.

 

Elkeen wat al met die geniepsige angel van 'n werkerby kennis gemaak het, sal weet om dit te vermy. Tog word vertel dat 'n by in die reël net steek as jy met haar lol of as sy voel dat sy of die byenes bedreig word.

 

'n By se kop lyk soos dié van 'n ruimtewese: oë wat in enige rigting kan kyk, lang voelers en 'n vreemde mond. Maar sonder bye, wat so baie van ons gewasse moet bestuif, sou die aarde self baie anders gewees het.

 

Byeboere hou hul bye in byekaste, waar die bye dan hul heuningkoeke bou. Verskillende soorte heuning het verskillende kleure en geure, byvoorbeeld bloekomheuning, akasiaheuning,  lemoenblomheuning, kastaiingheuning en selfs noorsdoringheuning. (Plaasmense van byvoorbeeld die Oos-Kaap weet hoe erg die laasgenoemde soort jou mond kan brand!)

 

Die byeboer dra spesiale klere en beskerm sy gesig en hande wanneer hy heuning uithaal. Hy berook die byekas om die bye te bedwelm, lig dan die dak van die kas op en verwyder die rame wat met heuning bedek is. Die heuning word vervolgens met 'n sentrifugaalmasjien uit die rame geswaai.

 

_____________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

_____________________________________________________________

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan