__________________________________________________________
Die aarde se oseane (4)
Dis 'n woelige wêreld van visse, haaie, walvisse, noem maar op. En tog hang alle lewe in die oseane nie van hulle af nie, maar op die ou end van heel klein lewensvormpies wat ons nie kan sien nie en waarvan ons selde bewus is: plankton...
•
Klik hier vir 'n artikel slegs oor
plankton.
__________________________________________________________
DIE tamaai groot walvis bokspring deur die deining. Elders in die
uitgestrektheid, blinklyf bo die blink water, is 'n vlieënde vis wat kaperjolle
maak en dan weer wegplons en verdwyn.
'n Haai gly onder die water om 'n
niksvermoedende rob te verras. Die primitiewe dier se draketande flits. 'n
Huiwering rimpel deur die oop see, in die halflig net onder die seevlak. Dosyne
vissies skarrel.
Die oop see... die diere wat hier
woon, is aan ons almal goed bekend. En tog hang alle lewe in die oseane nie van
hulle af nie, maar op die ou end van heel klein lewensvormpies wat ons nie kan
sien nie en waarvan ons selde bewus is: plankton.
Hulle is die mikroskopiese diertjies
en plantjies wat deur die seestrome, winde en getye heen en weer gedryf word.
Hulle kan nie vinnig genoeg swem teen die suig- en stootkrag van die strome
nie.
Weerlose, dobberende reisigertjies
na nêrens...
Dié piepklein seediertjies en
-plantjies het in 1887 die naam plankton van die Duitse geleerde Hensen gekry,
om hulle te onderskei van die groter seediere soos die visse wat teen die
seestrome kan swem.
Planteplankton, waaruit byna al die
plantelewe in die oseaan bestaan, kan werklik "die weivelde van die
see" genoem word. Dis meestal eenvoudige, enkelsellige plante wat in die
water ronddobber. Hulle lewe net in die boonste laag van die water waar die
sonstrale kan binnedring.
Die volopste van die planteplankton
is enkelsellige plante wat as kristalwiere bekend staan. Daar is 'n paar
duisend verskillende spesies kristalwier en allerlei groottes en vorms. Almal
bevat bladgroen wat noodsaaklik vir fotosintese is.
Wanneer kristalwiere doodgaan, sink
hulle na die bodem van die see en word die kos van die diere wat in die diepsee
leef.
Tussen die planteplankton dryf die
diereplankton, wat eweneens aan die genade van die sterk winde en golwe
uitgelewer is. Hierdie diertjies teer op die planteplankton of op
mekaar.
Sommige soorte vang hul prooi óf met
hul sweephare óf met drade klewerige protoplasma wat hulle uit hul liggame
voortbring. Enige verbydrywende kristalwier word hierin vasgevang en dan
verteer.
Ietwat groter vorms, wat klein
skaaldiere soos kopepodiede en die larwes van krewe en garnale insluit,
filtreer die planteplankton-selle met hul harige ledemate.
Diereplankton vorm die stapelvoedsel
van klein vissies, die sekondêre verbruikers, wat op hul beurt groter visse ten
prooi val. Dié word uiteindelik
op hul beurt deur groot vleisvreters soos haaie,
robbe en sekere walvisse gevreet.
'n Uitsondering op dié reël is kril,
garnaalagtige diereplankton, wat in groot hoeveelhede in die sekere waters
voorkom en die vernaamste voedsel van die baleinwalvis is. Dié walvis vang die
klein diertjies in sy baardfraiings soos in 'n sif.
•
DIS 'n voortdurende stryd van verskillende jagters en prooidiere wat
self ook jagters kan wees ... in die boonste vlak van die oseaan waar die
plante groei en die seelewe dus die volopste is.
Twee groepe visse, die beenvisse en
die kraakbeenvisse, kom in die oop see voor.
Anders as die plankton, is dié
seediere sterk genoeg om in hul soektog na kos willekeurig rond te swem.
Diere wat swem, staan as nekton
bekend en sluit soogdiere soos dolfyne, reptiele soos seeskilpaaie, voëls soos
pikkewyne en ongewerwelde diere soos inkvisse in.
Die oorheersende groep visse in die
oop see is dié met beengeraamtes. Baie is blou of groen aan die bokant (dus
gekamoefleer van bo), terwyl hul onderkante bleek is (wat hulle van onder
gesien eweneens onopvallend maak).
Ander is met helder kolle en strepe
bedeel om roofdiere te waarsku dat hulle óf onsmaaklik óf giftig is.
Visse kan ook roofdiere ontvlug deur
vinnig te swem. (Dié wat dieper ondertoe woon, is egter traer. Om te vergoed het hulle
beskermende penne en harde skubbe.)
Omdat die oop see geen natuurlike
skuilplek bied nie, vorm baie oppervlakvisse skole vir beskerming. Wanneer hulle
aangeval word, swem hulle rond en bont en verwar die roofvisse. Anders swem
hulle so ordelik saam dat hulle die roofvisse mislei om hul skool vir 'n enkele
groot vis aan te sien. Skole sardyne ontvlug dikwels tuna op dié manier.
Die visse van die oop see is
merkwaardig stroombelyn met gevurkte sterte om hul beweging deur die water aan
te help. Baie het gasgevulde swemblasies wat hulle help om in die water te
dryf.
Kraakbeenvisse, soos haaie en rôe,
het geen swemblasies nie en moet gedurig bly swem om nie te sink nie. Die
lewers van sommige spesies haaie is ryk aan olie en dit help om hulle drywend
te hou. Hul merkwaardige reukvermoë rus hulle ook vir die lewe in die oop see
toe.
Die liggaamsvorms van baie diere hou
verband met hul eetgewoontes; dié met platterige ronde vorms, soos baie
rogspesies, soek hul prooi op die seebodem.
Nog 'n manier om te oorleef is om
uiters groot te wees -- soos die walvisse. Onder die diere van die see is hulle
omtrent onaantasbaar. Dis net die mens wat hierdie reuse diere met uitwissing
bedreig.
•
DIE oop see... waar kan 'n seedier wegkruip in die silte
"haaivlakte" waar daar nêrens 'n holte is om in te skuil nie? Die
reël wat hier en oral in die see geld, is "vreet of word gevreet".
Daar is verskillende voedselkettings, maar een kan byvoorbeeld só lyk:
'n Moordvis jag 'n rob, 'n rob jag
'n paling, 'n paling is agter 'n vis aan, 'n vis maak gereed om diereplankton
te verorber en die diereplankton wei op planteplankton.
Selakant: die vis wat nie
weggekom het nie
•
HULLE het almal gedink hy's al miljoene jare dood, maar in werklikheid
was hy nog altyd so fris soos, nou ja, 'n vis!
Hierdie kalant is die gevierde
selakant. Die wetenskaplikes het gereken hierdie primitiewe dierasie het saam
met die dinosourusse uitgesterf, maar daar ontdek hulle hom toe sowaar nog in
die see.
Dié rare vissoort wat volgens
wetenskaplikes sestig miljoen jaar oud is (en beslis lelik genoeg om dit te
staaf) het meer as sestig jaar gelede as't ware uit 'n fossieldood opgestaan.
'n Suid-Afrikaanse visser het in
1938 een met 'n sleepnet in die Indiese Oseaan gevang, en die wetenskaplike
wêreld was in beroering. Die igtioloog James L.B. Smith van die
Rhodes-Universiteit in Grahamstad het toe 'n beloning van £100 aangebied vir
enigeen wat vir hom nog 'n voorbeeld kon bring, maar hy moes veertien jaar
wag.
Oplaas is die Comore-eilande as die
boerplek van die selakante uitgewys.
Die selakant het agt vlesige vinne,
wat hom vreemd laat lyk, so asof hy op die seebodem "staan", 'n plomp
gestalte en 'n vierkantige, getande kakebeen. Boonop is hy 'n eienaardige gimnas
wat kopstane kan doen, agteruit swem en onderstebo dryf. Glad nie
sleg vir 'n "lewende fossiel" wat lankal die gees moes gegee het nie!
____________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004
- Uit Huisgenoot se Jongspan