_____________________________________________________
Elizabeth
I
-- die
goue koningin
Haar hardvogtige pa, wat die koning
was, het haar ma se kop laat afkap. Sy is self nie meer as 'n koningsdogter
erken nie, en later het haar bloeddorstige halfsuster haar laat opsluit. Maar
Elizabeth Tudor sou uiteindelik met fanfare tot koningin Elizabeth I gekroon
word -- die verstote prinsessie wat een van die beroemdste regeerders geword
het wat ooit die Engelse kroon gedra het.
• Elizabeth I is gedurig deur 'n streep minnaars agtervolg. Maar, omdat sy besef het 'n huwelik sou die einde van haar beheer oor die land beteken, het sy nooit getrou nie. Sy het 'n mitiese aura om haarself geskep wat op die Middeleeuse ridderverhale gegrond was. Haar minnaars, wat haar as 'n maagdelike jonkvrou beskou en soos ridders opgetree het, was sowel galant as onderdanig teenoor haar...
_________________________________________________________________
DIE oggend van Sondag, 15 Januarie 1559, breek koud en sneeuwit aan in
Londen. Maar vandag gaan Engeland een van die hartlikste geleenthede in sy hele
geskiedenis beleef -- die kroning van koningin Elizabeth I in die
Westminster-abdy.
Dis amper soos 'n sprokie. 'n
Menigte naaldwerksters, vragryers, tuiemakers en skrynwerkers was weke lank met
die voorbereidings besig. Sowat 630 m blou tapytstof is aangekoop vir die optog
deur die abdy, en die kostuums vir die koningin se personeel kos byna
tienduisend pond.
Die kroningsoptog is gister,
Saterdag die veertiende, gehou. Elizabeth het in 'n goue draagstoel gesit wat
deur twee muile, ook in goud gedrapeer, gedra is. Die optog het van die
Londense Tower (ja, dis tog die korrekte vertaling van die Tower of London) na
Westminster beweeg.
Op haar kop was 'n prinseskroon.
Haar rok was so styf van die goue versiersels dat dit glo soos 'n harnas
uitgestaan het. Sy is gevolg deur 'n kavalkade van sowat duisend ruiters, en
aan weerskante van haar was talle opgesmukte lakeie.
Langs die strate van Londen het die
juigende skares hul vorstin met goeie wense, gebede en tere woorde oorlaai en tekens van toegeneentheid met hul hande gemaak.
Trompette is geblaas en mense het met wyn die heildronk op hul koningin se
gesondheid gedrink.
Elizabeth het na elkeen wat met haar
gepraat het, geluister en hom geantwoord... wys genoeg om die gewone mense se
steun te win.
En nou, vandag, word sy met glans en
glorie in die abdy gekroon. Toe sy aan haar volk voorgestel word, bulder
die skares hul goedkeuring, en orrels, trompette, tromme, fluite en klokke
gaan so luid te kere dat dit, volgens een skrywer van hierdie tyd, klink asof
die wêreld vergaan. Hierna gaan die optog na die Paleis van Westminster vir 'n
lang feesmaal.
Só begin die lang en emosionele
verhouding tussen Elizabeth I en die Engelse volk. Maar die lewe was nie altyd
so voorspoedig vir Elizabeth nie. Haar jeugjare is deur die een tragiese
gebeurtenis ná die ander gekenmerk.
•
ELIZABETH is op 7 September 1533 in die Greenwich-paleis gebore. Sy was
die dogter van koning Henry VIII van Engeland. Haar ma, Anne
Boleyn, was Henry se tweede vrou.
Hy was meer as twintig jaar getroud
met Catherine van Aragon. Dié het slegs vir hom 'n dogter, Mary, geskenk. Henry
wou bitter graag 'n seun hê, en toe Catherine se vrugbare jare byna verby was,
het Henry van die Rooms-Katolieke Kerk weggebreek, van haar geskei en met Anne
Boleyn getrou.
Toe Anne swanger word, het dokters
en astroloë Henry verseker dat sy ongebore kind 'n seun is. Hy was verbysterd
toe Elizabeth gebore is en het geweier om haar doop by te woon.
Die klein prinsessie is aan een van
die bediendes toegewys en in 'n huis op die platteland grootgemaak waar sy min
van haar ouers gesien het. Anne het wel kort daarna 'n seun verwag, maar daar
was 'n miskraam en haar man het haar verwerp.
Toe Elizabeth omtrent twee en 'n
halwe jaar oud was, is Anne op bevel van Henry in die Londense Tower onthoof --
kwansuis weens owerspel en hoogverraad.
Net die volgende dag is Henry met sy
derde vrou, Jane Seymour, getroud. Elizabeth is tot 'n buite-egtelike kind
verklaar, die titel van prinses ontneem, baie van haar bediendes is afgedank en
haar toelaag is verminder. Al was sy so jonk sou sy opgemerk het: "How
haps it? Yesterday my Lady Princess, today but my Lady Elizabeth?"
Jane het op 12 Oktober 1537 die lewe
aan 'n seun, Edward, geskenk en is kort daarna oorlede. Die twee moederlose
kinders het saam grootgeword en hegte vriende geword. Hulle was albei hoogs
intelligent en het uitstekende onderrig ontvang.
Toe hy maar net sewe was, het Edward
hom met die skryf van Latynse gedigte onderskei. Elizabeth was self 'n knap
Latyn-student en het Italiaans vlot gepraat. Sy het moderne en antieke tale
bestudeer, asook godsdiens, geskiedenis, aardrykskunde, wiskunde, wetenskap en
musiek. Een van haar onderwysers het opgemerk dat sy die gawes van
"skoonheid, statuur, verstandigheid en arbeidsaamheid" gehad het.
Die
hoogadellike jong meisie het ook van oefeninge gehou en was selde siek.
Haar halfbroer, daarenteen, was 'n swak en olike kind.
Intussen het Henry nog drie
keer getrou, maar nie weer pa geword
nie. Hy is in Januarie 1547 oorlede toe Elizabeth maar net dertien was. Hoewel
sy en Edward hul pa net 'n paar keer gesien het, was hy steeds vir hulle die
koning. Toe hulle hoor dat hulle wees is,
het hulle aan mekaar vasgeklou en gehuil.
Henry se testament het bepaal dat
Edward die troon moes bestyg. Mary, en dan Elizabeth, was die volgende op die
opvolgingslys. Die seun is tot koning Edward VI gekroon en onder die voogdyskap van Edward Seymour, graaf van Hertford,
geplaas. Elizabeth is aan Henry se laaste vrou, Catherine Parr, se sorg toevertrou.
Dit was geen maklike tyd vir die
twee kinders nie. Verskeie mense het Edward probeer onttroon, terwyl Elizabeth
by beweerde verraad betrek is (maar tog van alle blaam onthef is).
Maar die ondervinding was ook goed
vir Elizabeth, want in die ses jaar toe haar halfbroer regeer het, het sy haar
waardevolste les geleer -- hoe om in die gevaarlike politieke wêreld te
oorleef.
NÁ Edward se dood in 1553 is
Elizabeth se halfsuster, Mary Tudor (Mary I), tot koningin Mary gekroon. Mary
se ma, Catherine van Aragon, was 'n vurige Katoliek en het haar dogter
natuurlik ook Rooms grootgemaak. Elizabeth, daarenteen, het Protestants
grootgeword.
Baie mense was bang dat koningin
Mary sou probeer om die Engelse staatskerk Katoliek te maak. Daar was talle
komplotte om haar te onttroon, en Elizabeth, wat
besef het dat sy maklik as 'n verraaier gebrandmerk kon word, het groot moeite
gedoen om Mary ter wille te wees sonder om die steun van die Protestante te
verloor.
Toe Mary besluit om met Philip II van Spanje te trou, was die Engelse met afgryse vervul. Spanje was 'n
Katolieke land. Wat meer sê, hulle was bang dat hulle betrokke sou raak by
daardie land se duur oorloë teen Frankryk en maar net 'n druppel in die oseaan
van die Spaanse dominium sou word.
In Januarie 1554 het 'n groep
rebelle onder sir Thomas Wyatt Londen binnegemarsjeer met die doel om Mary te
onttroon en Elizabeth koningin te maak. Maar die rebellie is onderdruk en die
rebelle teregggestel.
Mary het vermoed dat Elizabeth by
die rebellie betrokke was en haar in die Londense Tower laat opsluit en
ondervra. Geen getuienis kon teen haar gevind word nie, en sy is na 'n
trekkerige herehuis in Woodstock, naby Oxford, verban. (Ná Mary se troue is sy
toegelaat om na die Hatfield-paleis terug te keer.)
Die laaste jare van Mary se
heerskappy is gekenmerk deur die wrede vervolging van Protestante wat geweier
het om Katolieke te word. Hulle is in die openbaar op die brandstapel verbrand
om as voorbeeld vir ander te dien. Mense het haar verafsku en haar die bynaam
"Bloody Mary" (Mary die Bloedige) gegee.
Philip is terug Spanje toe en het sy
vrou haar eie gang laat gaan. Soos die Engelse gevrees het, het hy hulle by die
oorlogvoering betrek en veroorsaak dat hulle Calais, hul enigste oorsese
gebied, verloor het.
Mary het baie siek geword en 'n jaar
later, op 17 November 1558, is sy as 'n bitter, kinderlose vrou oorlede. Die
Engelse volk, wat nou al geruime tyd hul hoop op die 25-jarige Protestantse
Elizabeth gevestig het, het haar dieselfde dag tot koningin verklaar. Twee
maande later is sy tot koningin Elizabeth I gekroon.
•
DAAR is min koninginne -- of konings -- wie se bewind so glorieryk was dat
hul naam aan daardie tydperk gegee is. Koningin Elizabeth I het eers Engeland
se ekonomie herstel en haar land toe deur 'n goue eeu gelei. Die tyd waarin sy
die koningin was, word die Elizabethaanse tyd genoem.
Van haar ma, Anne, het Elizabeth
omsigtigheid, slimmigheid en 'n skerp tong geërf.
Van haar pa, Henry VIII, het sy -- benewens haar goudrooi hare en olyfkleurige gelaatskleur --
haar energie, dryfkrag, vertroue, intelligensie, vasbeslotenheid, ydelheid en
trots gekry.
Al hierdie eienskappe sou haar help
in die haas onmoontlike taak om koningin te wees in 'n tyd toe vroue as die
mans se mindere beskou is.
Maar Elizabeth het haar uitmuntend
van haar taak gekwyt. Sy het haar land deur een van sy mees glorieryke tydperke
gelei en een van die mees geliefde koninginne geword wat Engeland ooit gehad
het.
Haar eerste take, toe sy die bewind
oorgeneem het, was om 'n sterk en doeltreffende regering saam te stel, die
oorlog teen Frankryk te beëindig, haar land se sukkelende ekonomie te herstel
en die Protestantse Kerk te bestendig sonder om die Katolieke die harnas in te
jaag.
Om dit te kon regkry het sy bekwame
en betroubare raadgewers om haar versamel. Haar belangrikste keuse was miskien
William Cecil, 'n wyse en bedrewe regsgeleerde en diplomaat, wat sy as
Hoofsekretaris en 'n lid van haar Raad aangestel het. Cecil sou feitlik die
hele tyd tydens haar bewind in haar diens bly.
Op 2 April 1559 is die vredesverdrag
van Cateau-Cambresis onderteken, wat die duur oorlog teen Frankryk beëindig
het.
Elizabeth het daarop haar land se
ekonomie begin regruk. Die silwermunte is tot hul ware metaalwaarde herstel en
staatsuitgawes (en daarmee saam inflasie en skuld) is beteuel. Die vestiging van nywerhede en nuwe ambagte is aangeprys sodat daar vir meer mense werk
kon wees.
Elizabeth het geleidelik die
Anglikaanse geloof herstel en die land onder 'n volksgodsdiens probeer verenig
wat selfs vir die ekstremiste aanvaarbaar sou wees. Sy en William Cecil het
versigtig en tegemoetkomend opgetree. Sy het verskeie wette bekragtig,
waaronder een wat die Anglikaanse Kerk as die staatskerk hervestig het waarvan
sy die hoof was -- soos haar pa destyds.
Nog 'n wet het 'n nuwe weergawe
goedgekeur van koning Edward se Gebedeboek van 1552, wat 'n paar veranderings
ingesluit het om die Katolieke ter wille te wees.
• DAAR was sekere mense wat gevoel het dat
Henry VIII
se regmatige troonopvolger nie Elizabeth I was
nie, maar Mary Stuart, koningin van Skotland, 'n Katoliek en 'n kleinkind van Henry
VII.
Ná 'n skandalige verlede was Mary se Skotse onderdane so omgekrap dat sy in 1567 gedwing is om te
abdikeer en na Engeland te vlug. As 'n vurige Katoliek en die volgende
erfgenaam van die Engelse troon, het haar teenwoordigheid mense ongemaklik laat
voel.
Mary was sowat twintig jaar lank
onder bewaking in Engeland. Nogtans het sy Katolieke ondersteuners om haar
vergader en die vrede in Engeland bedreig. Daar was verskeie sameswerings teen Elizabeth,
maar hulle het almal misluk.
Die Engelse parlement het Mary 'n
"monsteragtige en reusagtige draak" genoem en gevra dat sy
tereggestel word. Maar Elizabeth was huiwerig om te gelas dat 'n eie familielid
doodgemaak moes word.
Maar in 1586 word Mary tog aangekla
en verhoor weens haar deelname aan nog 'n sameswering en aan verraad skuldig bevind.
Die Engelse koningin het oplaas haar niggie se doodvonnis onderteken. Mary is 'n week later tereggestel.
•
"EK WEET ek het die liggaam van 'n swak en kragtelose vrou, maar ek
het die hart en krop van 'n koning, en 'n koning van Engeland daarby, en dis
vir my veragtelik dat... enige prins van Europa dit kan durf waag om die grense van my koninkryk binne te dring."
Spanje staan op die punt om Engeland
binne te val, en koningin Elizabeth I lewer haar beroemde rede voor haar
troepe op die oewers van die Teems. Die groot hoogtepunt van Elizabeth se
heerskappy is ophande.
Sy is van nature geen oorlogsugtige
vrou nie. Meer as enigiets anders begeer sy dat Engeland " 'n vreedsame,
stil, goed geordende staat en koninkryk" moet wees. Maar in 1588 raak 'n
oorlog teen Spanje onvermydelik. Watter gebeurtenisse het tot die koningin se
toespraak gelei?
Die verhouding tussen Elizabeth I
en Philip II van Spanje was maar altyd gespanne.
Verskeie gebeurtenisse in die middel van die jare tagtig het sake vererger. In
1585 het Elizabeth troepe en geld gestuur om die Protestante in Nederland te
help in hul stryd om hulle van die Spaanse heerskappy te bevry.
Sy het ook avonturiers en
ontdekkingsreisigers soos sir Walter Raleigh en sir Francis Drake aangemoedig
om Spaanse handelskepe te plunder en
die buit na Engeland terug te bring. Wat meer sê, sy het hulle toegelaat om na
die Nuwe Wêreld te vaar om skatte te soek -- 'n gebied wat die Spanjaarde as
alleenbesit beskou het.
Die laaste druppel wat die dam laat
bars het, was Mary Stuart se teregstelling, wat Philip se komplot verydel het
om Elizabeth se heerskappy te beëindig. Philip het gereageer deur 'n groot armada (oorlogsvloot) van Spaanse skepe byeen te
bring om Engeland binne te val.
Een nag, voordat hulle vertrek het,
het Drake die Spaanse hawe Cadiz binnegesluip en dertig Spaanse skepe
vernietig. Die vasberade armada het nogtans in Julie 1588 uit Lissabon gevaar.
Dit het uit 130 skepe bestaan, met
'n leër van 20 000 soldate aan boord. Maar die Engelse matrose was hoogs
bedrewe en hul skepe was beter. Boonop het die Engelse, Protestante sowel as
Katolieke, geld byeengebring en manskappe verskaf om die vyand te beveg.
Die Spaanse vloot wou van Portugal
af in die Engelse Kanaal opvaar, hulle by troepe onder die hertog van Parma,
Philip se regent van Nederland, aansluit en dan Engeland binneval. Maar Drake het hierdie planne gedwarsboom toe
hy die Spaanse vloot in die Kanaal op agtervolg en verhinder het dat hulle en
die troepe van Nederland bymekaarkom. Die armada het na Calais ontsnap, maar
hier is hulle deur Engelse vuurskepe aangeval.
Die Spanjaarde het besluit om terug
te keer Spanje toe deur noord van Skotland te vaar. Die meeste van die skepe het in verskriklike storms vergaan en baie min
soldate het uiteindelik tuis gekom. Spanje se aansien is 'n lelike knou
toegedien.
Die oorwinning oor die Spanjaarde
is oor drie dae gevier en daar was 'n spesiale dankseggingsdiens in die St.
Paulus-katedraal. Die 55-jarige Elizabeth was meer gelief as ooit.
'n Nuwe optimisme
•
ELIZABETH se heerskappy het 'n goue eeu vir Engeland ingelui. Die 44
jaar van betreklike vrede wat sy geskep het, en die nuwe idees van die Renaissance en Hervorming, het Engelse geleerdes,
kunstenaars, musici en ontdekkers laat gedy.
Die Engelse letterkunde het hom
veral onderskei. Francis Bacon het sy Essays saamgestel; Christopher Marlowe
het The Tragical History of Doctor Faustus geskryf en opgevoer; Edmund Spencer
het sy epiese gedig The Faerie Queen geskryf; en William Shakespeare het vir
van die wêreld se grootste gedigte en dramas gesorg.
Musiek, drama, die digkuns en argitektuur het floreer en ál meer mense het leer dans, gedigte skryf
en musiekinstrumente bespeel.
Die ontdekkingstogte van Walter
Raleigh en Francis Drake het die Engelse staatskas verryk en handel en
voorspoed vir Engeland gebring.
Maar namate Elizabeth ouer geword
het, het die son oor die goue eeu begin sak. Daar was opstande in Ierland en
die Spanjaarde het gedreig om die bewind daar oor te neem. Die graaf van Essex,
'n aantreklike jong man wat sy besig was om as haar nuwe Hoofsekeretaris op te
lei, het teen Elizabeth saamgesweer (en misluk). Daar was probleme in die
parlement oor die heerser se monopolie op internasionale handel.
Mettertyd het sy treurig, rusteloos
en humeurig geraak en minder in staatsake belang gestel.
Sy het deurentyd geweier om haar troonopvolger
aan te wys. Die dag voor haar dood het sy aangedui dat haar familielid koning
James VI
van Skotland, die Protestantse seun van Mary,
Koningin van die Skotte, die volgende koning moes wees.
Vroeg die volgende môre, op 23 Maart
1603, is sy in die ouderdom van 69 jaar in die Richmond-paleis in haar slaap
oorlede. 'n Skrywer van daardie tyd het haar laaste oomblikke só beskryf:
"Vanoggend omstreeks drieuur
het haar Majesteit ontslaap, sag soos 'n lam, gemaklik soos 'n ryp appel wat van
'n boom afval... en ek twyfel nie dat sy in ewige vreugdes verkeer onder die
koninklike heiliges in die hemel nie."
_____________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
_____________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan