__________________________________________________________________
van die
20ste eeu
Dit was die gebeurtenisrykste honderd jaar tot nog
toe in die hele bestaan van die mens. In hierdie tyd het die tegnologie
ongekende hoogtes bereik en terreur en magsmisbruik ongetoomde laagtes. Die
mens het op die maan geland, maar ook twee węreldoorloë in die geskiedenisboeke
geplaas, siektes soos pokke oorwin, maar dan ook die atoombom vervolmaak.
Hieronder word sekere van die manne genoem wat hul onuitwisbare stempel op die
twintigste eeu afgedruk het -- terwyl jy
elders in hierdie ensiklopedie van die eeu se bekendste vroue
kan lees...
__________________________________________________________________
Hy het homself nie net ''the Greatest'' genoem nie, maar dit ook bewys deur tussen die jare 1964 en 1979 die swaargewig-toneel
van die węreld te oorheers. Ali (1942--
) is as Cassius Clay gebore, maar het sy naam verander toe hy hom by die
sogenaamde ''Black Muslims'' aangesluit het. Hy was 'n uitgesproke vegter wat
gespog het dat hy kon ''float like a butterfly and sting like a bee''. Ali het
in 1981 uitgetree, waarna dit bekend geword het dat hy aan Parkinson se siekte
ly.
As voorsitter van die Palestynse
Bevrydingsorganisasie (PBO) sedert 1969, speel Arafat (1929-- ) 'n vername rol in die Arabies-Israeliese
stryd. Hy voer in die jare sestig en sewentig 'n guerrilla-veldtog om Israel te
probeer vernietig, maar erken later Israel se reg om saam met 'n onafhanklike
Palestynse staat te bestaan. Hy word ongewild by jonger, militanter leiers van
die PBO.
Armstrong (1930--
) was die eerste mens wat op die maan geloop het (op 21 Julie 1969). Hy
was bevelvoerder van die Apollo 11-ruimtesending. Sy eerste woorde toe hy op
die maan uitstap was: ''That's one small step for (a) man, one giant leap for
mankind.'' Edwin (''Buzz'') Aldrin, wat Armstrong op die sending vergesel het,
het die tweede maanloper geword. Michael Collins, die derde lid van die
bemanning, het in die moederskip gebly wat om die maan bly wentel het. Nog vyf
geslaagde Amerikaanse maanlandings het gevolg.
Hierdie Suid-Afrikaanse hoogleraar en hartchirurg
(1922--2001), het op 3 Desember 1967 die węreld se eerste hartoorplanting
gedoen. Dit was in die Groote Schuur-hospitaal in Kaapstad en die ontvanger was
Louis Washkansky, 'n 55-jarige kruidenier. Die pasiënt is agttien dae later aan
longontsteking oorlede, maar hierna is talle hartoorplantings węreldwyd gedoen,
mettertyd met groot sukses, veral ná die ontwikkeling van doeltreffender
middels teen verwerping. Prof. Barnard is op 2 September 2001 aan 'n hewige asma-aanval oorlede in sy
hotelkamer op die kusdorp Phapos, Ciprus, waar hy met vakansie was.
Paul McCartney, John Lennon, George Harrison en Ringo
Starr was die lede van die Britse pop-groep die Beatles, wat gegroei het uit 'n
groep wat in 1956 deur Lennon gestig is. McCartney en Harrison sluit hulle in
1957 aan en Starr in 1962. Lennon (1940--1980) en McCartney (1942-- ) bewys hulle as van die mees geslaagde
span liedjieskrywers in die geskiedenis. Die Beatles ontbind in 1970 en
bewonderaars hoop tevergeefs op 'n hereniging totdat Lennon in Desember 1980
voor sy woonstel in New York deur 'n geestesversteurde doodgeskiet word.
Ben-Gurion (1886--1973) was die ''vader'' van die
staat Israel. Hy was die dryfkrag agter die veldtog vir 'n onafhanklike Joodse
staat wat op 14 Mei 1948 as die staat Israel tot stand gekom het. Ben-Gurion
word die eerste Israeliese premier.
Churchill (1874--1965) het sy land as premier deur die
Tweede Węreldoorlog gelei. Hy was in die Tweede Vryheidsoorlog 'n
oorlogskorrespondent in Suid-Afrika. Hier word hy in Natal deur die Boere
gevang, maar in Pretoria ontsnap hy uit sy gevangenskap. Hy begin sy lang
parlementęre loopbaan in 1900. Churchill sien die bedreiging van die Hitlerisme
raak voor die meeste van sy tydgenote. Hy was 'n besielende spreker, wat sy
land in die laaste węreldoorlog nuwe hoop en krag gegee het. Het ook bekendheid
as biograaf en geskiedskrywer verwerf.
Castro (1927--
) was die premier van Kuba sedert 1959 en is die president sedert 1976.
Hy het in sy land aan die bewind gekom toe hy diktatuur van Fulgencio Batista
omvergewerp het. Hy maak sy land 'n kommunistiese staat, tot groot onsteltenis
van Amerika, maar word geďsoleer ná die ineenstorting van die kommunisme in die
Sowjet-Unie en Oos-Europa. Castro het Afrika-bevrydingsbewegings, veral in
Angola, ondersteun en Kubane in regstreekse konfrontasie met Suid-Afrikaanse
troepe gebring.
Dali (1904--1989) was 'n surrealistiese skilder wat
die węreld behoorlik aan die praat gehad het. Dié eksentrieke kunstenaar is deur
die psigoanalitiese teorieë van die onbewuste beďnvloed en het droomtonele in
'n oorpresiese, fotografiese styl geskilder. Van sy bekendste beelde is van
sakhorlosies wat slap oor voorwerpe hang en bonormale groot miere in fel
verligte landskappe. Dali het eenmaal die helfte van sy met was gestyfde snor
afgeskeer, net om sy eksentrisiteit te beklemtoon.
As invloedryke komponis en musikale revolusionęr, het
Debussy (1862--1918) hom ten doel gestel het om musiek te bevry van die ''barre
tradisies'' wat volgens hom besig was om dit te versmoor. Sy bedwelmende
gebruik van harmonieë het 'n sensuele musikale droomwęreld geskep en 'n
diepgaande invloed op moderne Westerse musiek gehad. Hy het dikwels alle
konvensionele formules omvergegooi en 'n onmiskenbare styl ontwikkel wat talle
navolgers geďnspireer het.
De Gaulle (1890--1970) is, ná die val van Frankryk in
1940 tydens die Tweede Węreldoorlog, as die leier van die ''Vrye Franse''-
opposisie teen Nazi-Duitsland erken. Hy word ná die bevryding van Parys in 1944
president in 1945, maar bedank in 1946. In 1958 word hy uit sy aftrede
teruggeroep met die versoek om 'n regering met spesiale magte saam te stel in
'n poging om Frankryk uit sy ontwrigte politieke toestand te red en om die
opstand in Nigerië te besleg. Hy gee Frankryk 'n nuwe grondwet.
Dior (1905--1957) was 'n vermaarde mode-ontwerper,
wat in 1947 die sogenaamde ''New Look'' geskep het. Sy rokke en uitrustings met
smal skouers en lang, uitklokkende rompe het 'n romantiese era van glans vir
Westerse vroue ingelui.
Disney (1901--1966), was die skepper van bekende
tekenprent-karaktertjies soos Mickey Mouse, Donald Duck, Pluto en vele meer.
Disney se Hollywood-loopbaan begin in die jare twintig. In 1928 maak hy die
eerste kort tekenprent met klank en musiek en in 1937 die eerste
vollengte-tekenprent. Benewens vir sy films sal hy onthou word as innoveerder
van die pretpark Disneyland in Kalifornië.
Einstein (1879--1955) was een van die grootste wetenskaplikes
van alle tye. Sy relatiwiteitsteorie het 'n omwenteling in die wetenskap van
die twintigste eeu teweeggebring en tot die gebruik van atoomkrag gelei.
Einstein se vergelyking E=mc2, wat toon dat massa in energie omgeskakel kan
word, verander die hele menslike begrip van die fisieke heelal. Einstein is as
Jood in Duitsland gebore, maar emigreer in 1934 na Amerika nadat die Nazi's die
bewind in sy geboorteland oorgeneem het. Hy ontvang in 1921 die Nobelprys vir
fisika.
Eisenhower (1890--1969) was opperbevelhebber van die
Geallieerde magte in Europa tydens die Tweede Węreldoorlog en die Amerikaanse
president van 1953 tot 1961. Hy ontwerp en bestuur die skitterend geslaagde
inval in Europa wat tot die nederlaag van Nazi-Duitsland in 1945 lei. As
president voer hy die sogenaamde Koue Oorlog, die langdurige vete tussen
Amerika en die Sowjet-Unie wat die węreldpolitiek tussen 1945 en die laat jare
tagtig oorheers het. Eisenhower was 'n verbete teenstander van die kommunisme.
Hierdie dokter en bakterioloog (1881--1955) het
penisillien in 1928 ontdek. Penisillien, wat afkomstig is van 'n gewone skimmel
wat byvoorbeeld op vrugte groei, kan 'n hele horde verskillende bakterieë
doodmaak. Ofskoon Fleming die ontdekker was, was dit die patoloog Howard Florey
en die biochemikus Ernst Chain wat werklik die waarde van penisillien in die
stryd teen infeksie besef het. Duisende lewens is gered nadat hulle vroeg in
die Tweede Węreldoorlog die aktiewe bestanddeel van die skimmel geďsoleer het.
• FREUD, Sigmund, Oostenrykse neuroloog en grondlegger van die psigoanalise
Die psigoanalise is die wetenskaplike studie van
sekere senu-afwykings van die brein deur 'n ondersoek van alles wat die pasiënt
uit sy verlede, sy drome, ens. kan onthou om só vergete angste op te spoor.
Freud (1856--1939) het aangevoer dat
mense aangedryf word deur libido, 'n mengsel van hul seksdrang en
oorlewingsinstink. Hoewel baie van sy teorieë vandag bevraagteken word, bly hy
steeds een van die invloedrykste figure van die twintigste eeu.
Gagarin (1934--1968) het op 12 April 1961 die eerste mens
in die ruimte geword het toe hy een omwenteling om die aarde in die ruimtetuig
Wostok I voltooi het. Daar is later beweer dat die vlug byna in 'n ramp
geëindig het met die terugkeer aarde toe. Twee dele van die ruimtetuig sou nie
van mekaar geskei het soos beplan is nie -- pleks daarvan dat die skeiding tien
sekondes moes duur, het tien minute glo verbygesleep voordat dit gebeur het en
Gagarin veilig kon land. Hy is, na berig is, in 'n vliegongeluk oorlede.
Gandhi (1869--1948), bekend as die Mahatma [Groot
Siel], was 'n stryder vir menseregte in Indië en voorstander van geweldlose
verset. Hy studeer in Londen. Van 1893--1914 is hy in Suid-Afrika waar hy as
leier van die Indiërs optree. As nasionalistiese leier in Indië, tot 1947 nog
onder Britse bestuur, oefen hy 'n geweldige invloed uit: hy is beskou as 'n
heilige en sy eerlikheid is nooit in twyfel getrek nie. Hy word in Januarie
1948 deur 'n fanatieke sluipmoordenaar om die lewe gebring.
Hemingway (1899-1961) was bekend vir die invoering
van 'n nuwe prosastyl in die romanskryfkuns; feitelik, op die man af, met opset
doodgewoon. Van sy bekendste romans is A Farewell to Arms (1929), Death in the
Afternoon (1932) en For Whom the Bells Tolls (1940). Hy skryf ook bundels
kortverhale soos Men without Women (1927) en werk as oorlogsverslaggewer. Hy
verwerf in 1954 die Nobelprys (letterkunde) vir sy roman The Old Man and the
Sea (1952). Hy skiet homself in 1961 ná 'n lang siekte.
Hitler (1889--1945) was Duitsland se Führer (leier),
wie se drome van węreldoorheersing tot die Tweede Węreldoorlog gelei het.
Gebore in Oostenryk, neem hy in 1921 beheer oor van die Duitse Werkersparty en
hernoem dit die Nasionaal-Sosialistiese (Nazi-)Party. Hy word in 1933 die
kanselier van Duitsland. Oorrompel Tsjeggo-Slowakye en val Pole in 1939 aan wat
die węreldoorlog laat uitbreek. Pleeg in 1945 selfmoord saam met sy vrou, Eva
Braun, in sy Berlynse bunker toe Duitsland nie meer weerstand teen sy vyande
kon bied nie.
Kennedy (1917--1963) was van 1961 tot 1963 die
president van die VSA. Sy elegante vrou, Jacqueline (Jackie), het destyds
meegehelp om 'n haas ongeëwenaarde charisma aan die Amerikaanse Wit Huis te
verleen. Kennedy se presidentskap het tot 'n einde gekom toe hy op 'n toer in
Dallas, Texas, deur 'n sluipmoordenaar, Lee Harvey Oswald, in 'n oop motor
langs sy vrou doodgeskiet is. Jackie is later weer getroud, met die Griekse
skeepsmagnaat Aristoteles Onassis.
Koch (1843--1910) het die organismes ontdek wat
tuberkulose en cholera veroorsaak. Hy het ook bewys dat 'n sekere bakterie die
oorsaak van miltsiekte by beeste is. Die kennis wat baanbrekers soos Koch aan
die mensdom toevertrou het, het gelei tot merkwaardige welslae in die stryd
teen siektes en tot metodes om siektes te voorkom, soos byvoorbeeld die middels
om bakterieë te vernietig en hul bedrywighede te beperk. Koch ontvang in 1905
die Nobelprys vir geneeskunde.
Lenin (1870-1924) word as die vader van die (nou
ontbinde) Sowjet-Unie beskou. Hy was vroeg reeds 'n dissipel van Karl Marx, wie
se kommunistiese ideale hy so gou moontlik ten uitvoer wou bring. Hy sweep
voortdurend die Russiese werkers met sy propaganda op en lei hulle om plaaslike
sowjets (rade) te stig. Lenin sit saam met Trotski die Revolusie van November
1917 op tou en word diktator van die nuwe unie van sowjets, waardeur 'n
eeue-oue stelsel in Rusland vernietig word. Hy is dood aan geleidelike
verlamming.
Mandela (1918-
) en F.W. de Klerk [Frederik Willem] (1936- ) was die hooffiggure in
die Suid-Afrikaanse oorgang na 'n volledig demokratiese regering in die jare
negentig van die twintigste eeu. Hulle het in 1993 saam die Nobelprys vir vrede
ontvang. De Klerk was die laaste president van Suid-Afrika onder die apartheidsbewind.
Hy is ná die verkiesing van April 1994 as staatshoof opgevolg deur Mandela, wat
27 jaar in die tronk deurgebring het ná die Rivonia-verhoor.
Hy was il Duce (die leier) van 'n Fascistiese Italië
van 1922 tot 1943. Mussolini (1883--1945) verower die oppergesag toe die
Fasciste na Rome marsjeer, en droom daarvan om die imperiale grootheid van Rome
te herstel. Hy word diktator en 'n bondgenoot van Adolf Hitler, 'n verbintenis
wat in die Tweede Węreldoorlog hopeloos faal. Mussolini moet in 1943 bedank, en
hy en sy minnares, Clara Retacci, word later deur Italiaanse partisane om die
lewe gebring.
Nasser (1918--1970) word in 1954 die leier in Egipte,
nadat hy in 1952 die dryfkrag agter die onttroning van koning Faroek was. Hy
sorg in 1956 vir groot węreldspanning met sy nasionalisering van die
Suez-kanaal. Hy is 'n sterk teenstander van Israel en probeer om die Westerse
invloed uit die Midde-Ooste te verdryf, maar verloor in 1967 in die Sesdaagse
Oorlog teen Israel. Nasser sorg wel vir baie hervormings in Egipte en bou die
enorme Hoë Aswan-dam in die Nyl.
Oppenheimer (1904--1967) was aan die spits van die hoogs
geheime Manhattan Project wat die atoombom ontwikkel het. Die eerste bom is in
Julie 1945 naby Alamogordo in Nieu-Mexiko getoets. Atoombomme is twee maal in
oorlogvoering gebruik, toe Amerikaanse vliegtuie in Augustus 1945 dood en
verwoesting in die Japanse stede Hirosjima en Nagasaki gesaai het.
Pelé (1940--
) word węreldwyd as die grootste en gewildste sokkerspeler van alle tye
beskou. Hy maak in 1958 as sewentienjarige sy geroemde verskyning in die
Węreldbeker-finaal in Swede en, tot met sy opspraakwekkende vertonings twaalf
jaar later in Mexiko, speel hy die spel met 'n aansteeklike vreugde. In sy
loopbaan van agttien jaar teken Pelé 1281 doele in 1363 wedstryde aan. Hy word
in 1994 Brasilië se minister van sport.
Elvis (1935--1977) was bes moontlik die grootste
musikale fenomeen van die twintigste eeu. In die jare vyftig word hy met sy
suggestiewe heupswaaiery as 'n rebel beskou, maar nadat hy van 1958 tot 1960 in
die leër was, maak hy sy herverskyning as 'n skoongesig-neuriesanger. Sy
gewildheid taan egter weens 'n reeks minder goeie musiekprente. In sy laaste
jare is hy vet en opgepof weens 'n verslawing aan verdowingsmiddels, maar net
om te bewys hoe gewild hy gebly het, word daar in die eerste 24 uur ná sy dood
20 miljoen van sy plate verkoop.
Hy sou die beroemdste kunstenaar van die twintigste
eeu word. Picasso (1881--1973) was 'n
skilder, beeldhouer, grafiese kunstenaar en ontwerper, die seun van 'n Baskiese
tekenonderwyser en 'n Italiaanse vrou wie se van hy aangeneem het. Sy
skeppingsvermoë en 'n speelsheid in sy benadering het 'n vryheid in die
twintigste-eeuse kuns gebring wat steeds by hedendaagse kunstenaars gesien kan
word.
Roosevelt
(1882--1945) was van 1933 tot 1945 president van die VSA. Hy word op
39-jarige leeftyd die slagoffer van polio en slegs sy onoorwinlike gees red hom
van die lot van 'n hulpelose kreupele. Hy verrig sy inspannende pligte vanuit
'n rolstoel. Roosevelt word in die ergste tyd van die Depressie tot president
verkies en dit is gou duidelik dat hy 'n groot leier is. Hy verklaar in die Tweede
Węreldoorlog oorlog teen Japan en Duitsland. Deur sy radiotoesprake (''fireside
chats'') verenig hy die Amerikaanse volk eendragtig teen die vyand.
Smuts (1870--1950) veg in die Tweede Vryheidsoorlog
(1899-1902) as Boer teen die Engelse. Vanweë sy oortuiging dat samewerking
tussen Boer en Brit noodsaaklik vir Suid-Afrika is, is hy instrumenteel in die
stigting van die Unie van Suid-Afrika in 1910. Hy word SA premier van
1919--1924 en 1939--1948. Smuts word 'n veldmaarskalk in die Tweede
Węreldoorlog en 'n adviseur van die destydse Britse premier, Winston Churchill.
Hy help stig sowel die Volkerebond as sy opvolger, die Verenigde Nasies.
Hy was 'n reuse figuur in die musiekwęreld, trouens, een van die grootste musikale innoveerders van die twintigste eeu. In sy vroeë, ''Russiese'', periode verwerf Stravinsky (1882-1971) roem met drie ballette. Hierin bewys hy hom as 'n onverskrokke hervormer, met splinternuwe idees rakende harmonie, ritme en melodie. Van sy latere werke is weliswaar van uiteenlopende aard, maar sy pioniersgees is steeds duidelik in sekere van dié onsterflike skeppings.
Verwoerd
(1901-1966), wat van 1958 tot 1966 Suid-Afrikaanse premier was, word deur
die węreld as die argitek van apartheid beskou. Tydens sy premierskap word die
Unie van Suid-Afrika in 1961 die Republiek van Suid-Afrika, en Verwoerd onttrek
die land uit die Statebond. Hy oorleef een sluipmoordaanslag in 1960, maar
sterf in 1966 aan die hand van 'n parlementsbode, Dimitri Tsafendas, in die
Volksraad. Tsafendas word nie verhoor nie, maar drie dekades lank in
sielsieke-inrigtings aangehou. Verwoerd word deur John Vorster as premier
opgevolg.
________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik
hier
________________________________________________________
Ons Wonderlike Węreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan