____________________________________________________________________

 

Die geskiedenis van die geneeskunde (1)

 

Dokters, drogiste

en demone

 

Vir die meeste mense was die lewe bitter swaar en kort. Min het destyds ouer as agttien jaar geword. Ondanks die groot wetenskaplike vorderings van die antieke Egiptenare, Grieke en Romeine, het die bekrompenes van die Middeleeue alle logika uit die geneeskunde gehaal en dit deur towery vervang. Die volgende vertelling neem ons deur daardie donker, droewige dae…

____________________________________________________________________

 

DIS die jaar 8000 vC. En jou kop wil bars! Maar daar is geen parasetamol of aspirien om die knaende hoofpyn te verlig nie.

 

Jy’t ’n bietjie droë, verpoeierde kruie gesluk, maar dit help alles niks nie. Toordokter toe, dink jy, dis al uitweg.

 

Die toordokter hou jou kop ferm in sy hande vas en fel sy diagnose: jy is vol duiwels. Jou hart sink tot in jou eelterige tone, maar dan vertel hy jou van die operasie. Dit word trepanasie genoem, oftewel skedelboring.

 

Sonder meer neem hy ’n skerp vuurklip-instrument en begin ’n stukkie van jou skedel wegbeitel. Ag, dis verskriklik. Jy skreeu. Jou kop bloei geweldig. Sy helpers pen jou op die grond vas.

 

Hy verwyder ’n skyfie skedelbeen en nou sit daar ’n gat. Die toordokter is tevrede. Die duiwels kan nou ontsnap, verseker hy jou.

 

Vreemd, maar jou hoofpyn is nou tien keer erger. Jy gaan terug na jou mense toe en jy voel ellendig. Ná ’n klompie weke begin die operasiewond egter gesond raak en jy begin ook beter voel. Nou ja, reken jy, die operasie was toe tog geslaag.

 

In ons tyd, met sy moderne hospitale, algehele pynverdowing, orgaanoorplantings, laser-chirurgie en DNS-tegnologie, kan ’n mens jou kwalik indink hoe die lewe moet wees sonder ten minste die basiese mediese geriewe.

 

Tog het mense in die voortyd geen ondervinding van medisyne gehad nie. Instink het hulle hul wonde laat lek, pynlike gewrigte laat vryf en kruie laat sluk om te probeer gesond word. Kwale wat hulle nie kon begryp nie, het hulle gereken, word deur kwaadaardige geeste veroorsaak.

 

   DIE vertakking van die wetenskap wat die geneeskunde genoem word, het begin toe sekere mense vaardiger as ander geraak het met die versorging van siekes. Die geneeskunde het sy eerste belangrike vorderings tydens die groot beskawings van Mesopotamië en Egipte gemaak.

 

In Mesopotamië was daar drie soorte dokters: chirurge, kruiedokters en duiwelbesweerders.

 

In ou Egipte het priester-geneeshere die belangrikheid van ’n gebalanseerde dieet en ’n skoon liggaam besef, en geweet hoe om gebreekte bene te spalk, sekere oogprobleme te behandel, bloeding te stop en ’n pasiënt se polsslag te meet.

 

Hulle het sowat 900 natuurlike rate vir allerlei kwale en skete gehad. Wonde is behandel met ’n pasta van seekoeivet en gemufte brood (vandag het ons die wonderlike antiseptiese preparaat penisillien, wat juis van skimmel verkry word). Die toediening van al die rate het egter met magiese rituele, dreunsang en gebede gepaard gegaan.

 

   BAIE van die kennis wat in Mesopotamië en Egipte opgedoen is, is na die vroeë Griekse geneeshere oorgedra, wat ook geglo het dat siekte ’n straf van die gode is.

 

’n Beroemde geneesheer genaamd Aesculapius het soveel pasiënte gehad dat die mense van hom ’n god gemaak het toe hy sterf en verskeie tempels ter ere van hom gebou het. Siekes sou in hierdie "tempel-hospitale" gaan slaap en die volgende môre opstaan, vol geloof dat hulle gesond gemaak is.

 

In die vyfde eeu vC het Griekse dokters egter van standpunt begin verander. Hulle het nie meer geglo dat siekte deur die gode veroorsaak word nie en na moontlike fisieke oorsake gesoek.

 

Hippokrates (460-370 BC) -- die beroemde Griekse dokter, chirurg en kunstenaar wat die "Vader van die Geneeskunde" genoem word -- het sy pasiënte aangeraai om te rus, sinvol te eet en hul gesondheid op te pas.

 

Hy en sy volgelinge het baie boeke geskryf oor hul waarnemings van siektes en hoe dokters behoort op te tree. Eindelik was dokters besig om na feite te kyk pleks van na bygelowe en magiese tekens. Hierdie idees omtrent gesondheidsorg is na Rome oorgedra.

 

   DIE Romeine het min met die geneeskunde gevorder -- om vir die siekes te sorg is as ’n laeklas-werk beskou en die Romeine het verkies om Griekse dokters te verslaaf om hul vuil werk vir hulle te doen.

 

Die volksgesondheid in die Romeinse ryk was egter baie goed. Die stede het vars, skoon water gehad en rioolvullis is doeltreffend weggelei. Die Romeine het baie tyd in die openbare baddens deurgebring en baie oefeninge gedoen. Hulle het ook hospitale vir hul gewonde soldate gebou.

 

Namate die Romeinse beskawing egter begin verval het, het die gesondheid van die mense ook agteruitgegaan. Siektes het versprei en die mense het swakker geword.

 

’n Baie bekende geneesheer van die antieke tyd was Galenus (129-199 nC), ’n Griekse dokter wat in Rome gepraktiseer het. Sy werk onder die Romeinse gladiators het hom ’n sekere insig in die samestelling van die menslike liggaam gegee. Tradisie en geloof het hom egter verbied om menselyke te dissekteer. Pleks daarvan het hy die binnekant van beeste, varke en ape ondersoek.

 

Hy het verskeie foute gemaak, en baie daarvan is duisend jaar ná sy dood steeds geglo. Hy het gereken dat siekte veroorsaak word deur ’n wanbalans van vier vloeistowwe in die liggaam: bloed, slym en swart en geel gal. Sy raat vir feitlik alle ongesteldhede was bloedlating en om mense te laat opbring of ontlas.

 

   IN DIE Middeleeue (die 400’s tot die 1500’s nC) is die mediese vaardighede van die antieke tyd vergeet en towery en religie was weer terug in die geneeskunde.

 

Die vroeë Christelike kerk het siekte as ’n straf van God beskou en die bestudering van die medisyne teengestaan.

 

Siekes het lang, gevaarlike pelgrimstogte na die sogenaamde heiligdomme van ontslape heiliges onderneem en gehoop dat hulle gesond sou word deur net aan die relieke (oorblyfsels) te raak. Daar is opgeteken dat een blinde man altesaam 87 heiligdomme besoek het.

 

Die kerk het, heeltemal onbedoeld, egter die kennis van die geneeskunde lewend gehou. Monnike het die werke van die antieke Grieke en Romeine versamel, asook van die Arabiere, en dit in pragtig versierde manuskripte gekopieer.

 

Geneeshere van die Middeleeue kon weinig meer doen as om rate voor te skryf, hul pasiënte te laat bloei en liggaamsdele wat probleme gegee het, te verwyder -- sonder verdowing, natuurlik.

 

Hulle moes boonop met die "barbier-chirurge" om besigheid meeding -- gewone barbiers wat so ietsie ekstra verdien het deur tande uit te pluk, are te laat bloei en ledemate af te sit.

 

Die mense het destyds geen benul gehad dat smerigheid siekte versprei nie. Die chirurgiese instrumente was vuil en baie pasiënte is ná operasies weens infeksie dood.

 

Die lewensomstandighede in die stede en dorpe was skrikwekkend en daar was verskeie vreeslike siektes in omloop.

 

In die 1300's is ’n kwart van Europa se bevolking uitgewis deur builepes, ’n siekte wat deur vlooie van besmette rotte af na die mens oorgedra word. (’n Mens kan begryp waarom ears -- sars in Engels -- wat 'n tyd gelede in die Ooste uitgebreek het, soveel vrees veroorsaak.) Die pes van die Middeleeue het as die Swart Dood bekend gestaan, weens die bloedvlekkies wat onder die vel gevorm en swart geword het.

 

Nog ’n algemene siekte was melaatsheid, met sy ernstige verminking van die gesig en ledemate. Dit is as ’n straf vir sondes beskou en die melaatses was uitgeworpenes. Hulle moes ander mense waarsku wanneer hulle aankom deur "onrein, onrein" te skreeu of selfs deur ’n klok te dra. In 1313 het Filips die Skone gelas dat alle melaatses verbrand moes word.

 

In die dertiende eeu het monnike en nonne inrigtings vir melaatses gevestig waar hulle versorg kon word. Baie monnike en nonne het self die siekte gekry.

 

Omdat die melaatses so afgesonder is, is die siekte egter in die 1500’s finaal in Europa uitgewis.

 

Nonne en monnike het ook siek of moeë reisigers versorg, veral Christen-soldate wat van die Kruistogte af teruggekeer het. ’n Warm bed, goeie kos en ’n warm verwelkoming het op hulle gewag. Hierdie "hospitaliteit" (gasvryheid) het tot die ontstaan van die eerste "hospitale" gelei.

 

Die titel "suster" wat vandag vir die vrou in beheer van ’n hospitaalsaal gebruik word, kom van die gebruik om ’n non as "suster" aan te spreek.

 

   MET die aanbreek van die Renaissance in die vroeë 1300’s wou mense weet hoe hul liggame werk.

 

Ontdekkingsreisigers het van verre lande af teruggekeer en allerhande soorte kruie en medisyne met hulle saamgebring. Groot kunstenaars het die menslike liggaam begin bestudeer en hoogs akkurate skilderye en beelde gemaak. Chirurge het hul tekeninge bestudeer en self lyke gedissekteer om te kyk hoe hulle saamgestel is. Hulle het gevind dat baie van die dinge wat hulle vantevore geleer is, verkeerd was.

 

’n Switserse dokter genaamd Paracelsus (c. 1493-1541), ’n dosent aan die Universiteit van Basel, was so ontevrede met Galenus se werk dat hy sy boeke voor sy studente verbrand het. Hy wou daarmee benadruk dat ’n mens uit eie ondervinding moet leer en nie slegs uit boeke nie.

 

Paracelsus het ook vir medisyne gesorg wat van minerale soos swawel en kwik gemaak is en hy het die verdowende uitwerking van eter ontdek -- hoewel dit eers twee eeue later algemene kennis geword het.

 

Die beroemdste ontleedkundige van die Renaissance was Andreas Vesalius (1514-64), ’n Vlaming (van Noord-België) wat ’n dosent in Padua, Italië, was. Hy was nie bereid om sy studente eenvoudig uit Galenus se boeke te onderrig nie, maar het daarop aangedring om self lyke te dissekteer.

 

Kadawers was egter nie maklik verkrygbaar nie. Maar Vesalius het geweier om tou op te gooi. Hy het lyke van die galg gaan afsny en grafte geroof.

 

Hy het sy bevindings op skrif gestel en in 1543 ’n boek gepubliseer met die titel Die Bou van die Menslike Liggaam. Hy het dit benadruk dat, om ’n siek mens te behandel, die dokters die gesonde liggaam moet begryp.

 

Met sy baanbrekerswerk het Vesalius ’n nuwe era in die geneeskunde ingelui. Uiteindelik was die pad oop vir ’n wetenskaplike benadering van die medisyne.

 

Nog interessanthede in die vroeë mediese geskiedenis

 

   Daar was ’n tyd toe sekere dokters geglo het dat siektes deur slegte reuke versprei word. Oral waar hulle gegaan het, het hulle bosse welriekende kruie en blomme saamgedra.

   ’n Steentydse raat teen rumatiek: kruip deur ’n gat wat in ’n klip gemaak is sonder om aan die klip te raak. Dit sou glo die duiwels wegkeer.

   Die ou Chinese het geglo dat gesondheid gegrond is op die ewewig tussen twee kragte: jin (lig) en jang (duisternis). Die behandeling van siekes is gekonsentreer op die vloei van onsigbare "tsji"-energie in liggaamskanale wat meridiane genoem is. In akupunktuur, wat vandag nog toegepas word, word naalde in die meridiane ingedruk. Daar word geglo dat dit die energievloei regstel en die ewewig tussen jin en jang herstel.

   Die Griekse dokter Hippokrates het godsdienspraktyke en towery van die geneeskunde geskei en riglyne vir die gedrag van dokters daargestel. Wanneer dokters vandag kwalifiseer, lê hulle die Eed van Hippokrates af.

   Waar kom die bekende mediese simbool van die staf-en-slang vandaan? Aesculapius, die Griekse god van gesondmaking, sou ’n stok vasgehou het waarom ’n slang gedraai is -- wat konsuis helende kragte bevat het.

   Die Steentydse praktyk van trepanasie (die boor van gat in die skedel) om hoofpyn te verlig, is regdeur die Middeleeue voortgesit. Die mense van die Middeleeue het egter ’n gesofistikeerde instrument ontwerp, wat soos ’n kurktrekker gewerk het, om die stukkie been te verwyder.

   In die Middeleeue is geglo dat geboortemerke die werk van die duiwel is. lemand wat sulke merke gehad het, was vir hulle sonder twyfel ’n heks.

   Mense met geestesversteurings is as besete met duiwels beskou en moes op die brandstapel sterf.

   Die mense van die Middeleeue het ook geglo dat te veel bloed ’n mens siek maak. ’n Skrywer van die twaalfde eeu het bloedlating aanbeveel omdat "dit die brein reinig, die gehoor oopmaak, trane beteuel, goed is vir die maag, goeie gesondheid voed". Op die derde Maandag van Januarie en die tweede Maandag van Oktober moes daar egter nie gebloei word nie.

 

__________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

_________________________________________________________­_

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan