___________________________________________________________________
Vroeë
mense en antieke beskawings (3)
die
beskawing
Nadat hulle leer boer het, het mense
in Europa en die Midde-Ooste boerderygemeenskappe begin vestig.
Namate die mense meer geword het, het die nedersettings in dorpe en later in
stede verander. Dit was volgens baie kenners die begin van die beskawing en het
die Bronstyd en later die Ystertyd ingelui...
___________________________________________________________________
STADSLIGGIES word selfs in liedere besing. Bloemfontein se ligte wat in
die verte brand -- daaroor kan ons oupas en oumas miskien nog nostalgies
neurie. En in sy Ballade vir 'n Stadskind het Koos du Plessis vertel van
die somber soeke na die "neonboog se punt".
Stede is ligte, stede is lewe, maar
dis ook baie ander dinge. Dit beteken verskeidenheid: talle beroepe, rolle,
geleenthede, goed om te koop, goed om te sien, plekke om heen te gaan, mense om
te ontmoet.
Dis hierdie dinge wat die meeste
mense vandag na ons stede toe aanlok. En dis stellig ook van dié dinge wat
duisende jare gelede tot die ontwikkeling van stede gelei het.
•
DIE wêreld se oudste stad -- Jerigo -- is waarskynlik reeds teen 8000 vC
gebou. Argeoloë sluit
egter nie die moontlikheid uit dat selfs ouer nedersettings nog gevind kan word
nie.
Oorblyfsels in die
Tigris-Eufraat-vallei van die huidige Irak toon dat stede in dié streek teen
3500 vC betreklik goed georganiseer en bestuur is.
Sowat 500 jaar later het stede uit
die gehuggies in die Nylvallei begin groei en ná nog 500 jaar volg die ontstaan
van stede in die Indusvallei.
Net soos boerdery spontaan in
verskillende wêrelddele ontwikkel het, het stede ook in verskillende tye van
die wêreldgeskiedenis onafhanklik van mekaar ontstaan.
•
STEDE het aan hul inwoners beskerming gebied -- teen natuurrampe soos
vloede en teen gevare soos aanvalle deur indringers. By baie van die wêreld se
oudste stede is vandag steeds die ruïnes te sien van hoë mure wat die vyande
moes uithou.
Omdat dit so noodsaaklik was dat
hulle hulle doeltreffend moes verweer, het die groot groepe mense wat só
saamgetrek het, hulself ook maatskaplik georden.
Daarby het stede die belofte van
persoonlike vervulling gebied. Mans en vroue kon gespesialiseerde beroepe
beoefen. Geskoolde ambagte het die ou menslike hunkeringe na die mooi dinge en
die ontwikkeling van kuns en kunsvlyt aangewakker.
Die behoefte aan die een of ander
soort beheer oor die stadsbewoners, asook oor die boere in die omliggende
gebiede, het tot die ontwikkeling van bestuur- en regstelsels gelei.
Metodes was voorts nodig om groot
projekte te organiseer, soos die bou van stadsmure, paleise en graanskure,
asook lang waterleidings.
Namate gemeenskappe gegroei het, het
maatskaplike status belangriker geword, soos blyk uit die swierige besittings
wat reeds by antieke stadsbegraafplase opgegrawe is.
Miskien is skrif die belangrikste
nalatenskap van die ou stede van weleer. Toe die mens eers geleer het om met
die gesproke woord of simbool te kommunikeer (nagenoeg 3 500 vC), was sy
voorgeskiedenis verby.
•
DIE eerste boere van Wes-Europa het hul huise van hout gebou en nie veel
daarvan het dus behoue gebly nie.
Maar hul gedagtenis is darem in klip
verewig -- monumente wat wissel van alleenstaande regop rotsblokke (menhirs)
tot groepe klippe wat in rye, sirkels of halfsirkels gerangskik is, en
indrukwekkende kliptafels (dolmens).
Die vroegste van hierdie
klipmonumente dateer uit omstreeks 3500 vC. Tweeduisend jaar lank is hulle oor
'n groot deel van Wes-Europa en later ook in die Ooste opgerig.
Die meeste was vermoedelik
grafmonumente, maar die doel van baie ander bly 'n raaisel. Was hulle blote
veekrale of tempels vir die son, maan of gode? Sterrewagte miskien? Die
polemiek duur voort.
Hoe ook al, die bou van monumente
was 'n belangrike voorwaartse stap in die beskawingsgroei.
Om sulke dinge te maak was reeds 'n
fenomenale prestasie as 'n mens in ag neem dat die bouers geen metaalgereedskap
of voertuie met wiele gehad het nie. Hulle moes sien kom klaar met kliphamers,
pikke wat van herthorings gevorm en grawe wat van die beendere van beeste
gemaak is.
Die klippe moes oor enorme afstande
vervoer word. Mensekrag moes dit alles vermag, miskien gehelp deur osse, sleë
wat van boomstompe gemaak is en die aarde se swaartekrag.
En dan verteenwoordig die
klipmonumente ook 'n bewustelike poging om iets blywends tot stand te bring.
•
DIT is moeilik om presies te sê wanneer die Bronstyd begin het.
Sover ons kennis strek, is brons die eerste keer omstreeks 3500
vC in Mesopotamië gebruik. 'n Stuk of 100 jaar later is dit ruim in Europa en
China gebruik, tot omtrent 1500 tot 1000 vC, toe ontdek is hoe om met yster te
werk.
Brons is 'n
harde, duursame mengsel van tin en koper of arseen en koper. Koper is wel
voorheen gebruik, maar meestal vir ornamente omdat dit te sag vir gereedskap en
wapens is.
Een van die groot voordele van brons
is dat dit makliker as koper vloei wanneer dit gesmelt is en dus makliker
gegiet word. Gietvorms is aanvanklik in klip uitgekerf en met die gesmelte
metaal gevul.
Die algemeenste bronsartikels was
onder meer ornamente, beelde, gereedskap, vase en wapens.
•
DIE heel eerste verskyning van yster in die geskiedenis was in die derde
millennium vC, toe die metaal bra skaars en dus baie waardevol was.
Dis trouens lank as van groot waarde beskou, selfs nog teen 1323 vC toe 'n seremoniële dolk met 'n lem van yster, saam met 'n goue mes, in Toetankamen se grafkelder geplaas is.
Die smelting van ystererts was egter
nog nie bemeester nie, en baie van die vroeë eksemplare is van meteorietyster.
Van omstreeks 1100 vC af is die
probleme rondom ysterbewerking opgelos en het die metaal se gebruik vinnig versprei
om die Ystertyd in te lui. Yster het volop geraak en sy waarde het gevolglik
afgeneem.
Yster is veral gebruik om gereedskap
te vervaardig. Erdewerk en bronsgereedskap is egter steeds gemaak.
_________________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik
hier
_________________________________________________________________
Ons
Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan