___________________________________________________________
Die mens en sy liggaam (2)
-- die wondermasjien
Die simmetrie en belynings is werklik iets om te aanskou. Toegerus met ’n puik masjien en gesofistikeerde toebehore, bring hy jou boonop waar jy wil wees en herstel hy homself wanneer hy kapot raak. Wat meer sê, hy is jou lewe lank by jou.
Waarvan praat ons? Kyk ’n slag na jou
wonderlike liggaam...
___________________________________________________________
NEEM 95 000 km se bloedvate, vier of vyf liter bloed, ’n paar honderd beendere, 650
spiere en 300 miljoen lugsakkies. Voeg ’n klompie hefbome, pompe, blaasbalke, stampers, malers en nog wat by.
Plaas alles in ’n
velsak van anderhalf vierkante meter en werk
dit toe. Installeer ’n superrekenaar met ’n duiselingwekkende geheue, en
bedek dit met 5 miljoen hare.
Stel nou die hele boksendais in sodat hulle in
volmaakte harmonie saamwerk -- en wat het jy?
Niks minder nie as ’n wonderlike menslike
liggaam.
Op hierdie en ander bladsye beskou ons sekere van die fantasiese dinge omtrent jou liggaam. Die artikels dek weliswaar nie alles nie -- maar is nietemin gewaarborg om te verstom!
’n Spanpoging
• JOU liggaam is opgebou uit
miljoen miljoen mikroskopiese "steentjies" oftewel selle. Daar is
baie verskilende soorte, en elk verrig ’n spesifieke taak in die liggaam.
Selle werk nie alleen nie, maar is met mekaar verbind om verskillende
soorte weefsel te vorm, wat op hul beurt saamgevoeg is om organe soos die hart,
longe, brein maag, vingers, arms en bene te word.
Soos die selle werk die organe ook nie alleen nie, maar span saam om
hul funksies te vervul. Groepe "koöperatiewe" organe vorm ’n
sogenaamde stelsel.
Jou maag kan byvoorbeeld nie op eie houtjie jou kos verteer en die
voedingstowwe onttrek nie. Hy werk saam met jou tande, long, slukderm,
ingewande, lewer en ander organe om jou spysverteringstelsel te vorm.
Daar is tien hoofstelsels in jou liggaam: jou vel, jou geraamte-,
spier-, spysvertering-, urine-, asemhaling-, bloedsomloop-, senu-, endokrien-
(hormone) en voorplantingstelsel. Verder ondertoe word elk van die tien
stelsels van naderby bekyk.
• DIERLIKE en menslike selle
is opgebou uit verskillende sogenaamde organelle of selorgaantjies. Die selkern
is die sel se inligtingsentrum en bevat die genetiese materiaal (oorgeërfde
informasie) in die vorm van lang, draadvormige chromosome. Die kern grens aan
die kernvlies, wat baie porieë het om kommunikasie tussen die kern en ander
dele van die sel moontlik te maak.
In die middel van die selkern is die nukleolus, wat klein, ronde
ribosome produseer. Die ribosome is miniatuur-proteïenfabriekies. Hulle is vas
aan die ruwe endoplasmiese retikulum , wat ’n warboel van plat buisies en
sakkies is wat met die kernvlies verbind is. Dit stel die verskillende dele van
die sel in staat om met mekaar te kommunikeer. Verbind met die ruwe
endoplasmiese retikulum is die gladde endoplasmiese retikulum, wat klein
balletjies genaamd vesikels produseer. Die vesikels vervoer proteïene na die
Golgi-orgaan, waar hulle in sy gevoude sakkies weggebêre word totdat hulle
gereed is om uit die sel gestuur te word.
Die vesikels verlaat die sel deur ’n proses van fusie met die
selmembraan. Partikels kom die sel op dieselfde manier binne.
Spesiale vesikels genaamd lisosome bevat ensieme wat stowwe afbreek,
waaronder partikels wat die sel binnekom. Die mitochondria is die kragsentrales
van die sel -- hulle gebruik suurstof en voedsel om energie op te wek wat in
baie metaboliese prosesse gebruik word. Die meeste hiervan is chemiese reaksies
wat in die jellieagtige selplasma plaasvind. Deur die selplasma loop
proteïenfilamente, wat soos die sel se steiers is en dit vorm gee. Die
filamente word in die sentriole gemaak, wat ook ’n rol in selverdeling speel.
• DIE selmembraan is ’n dun
tweelaag-wand, wat die hele sel, die kern en al die organelle omhul. Dit laat
slegs noodsaaklike stowwe deur. Sekere proteïene en kanale in die membraan laat
suikers, aminosure en noodsaaklike ione soos natrium en kalsium deur. Ander
proteïene dien as reseptors vir chemiese seine en sorg vir ’n chemiese
"naamtekening" wat deur ander selle herken kan word, veral die
immuunsisteem. Cholesterol-molekule help die membraan stabiliseer.
• MINSTENS 65 persent van jou liggaam is water. Byna al die chemiese
reaksies wat binne-in jou plaasvind, het water nodig. Die res van jou liggaam
bestaan uit proteïen, koolhidrate, vette, soute en nukleïensure.
• DIE menslike liggaam, soos
dié van werweldiere, is weerskantig simmetries. Dit beteken dat die linkerkant
’n spieëlbeeld van die regterkant is, en omgekeerd. Kan jy aan enige dier dink
wat nie weerskantig simmetries is nie?
1. Lug kom in jou longe en verlaat hulle deur middel van ’n
stelsel wat uit jou neus, lugpyp, brongieë, brongiole en lugsakkies bestaan.
Suurstof dring deur die longwande in jou bloed in en koolstofdioksied kom uit.
2. Jou vel is ’n bedekking wat jou inwendige organe beskerm,
skadelike stowwe uithou, keer dat jy opdroog en jou help om die regte
temperatuur te behou. Dit is ook sensitief en laat jou weet wat in jou omgewing
gebeur. Hare en naels is gewysigde vel-aanhangsels.
3. Jou spiere is met senings aan jou beendere geheg. Spiere
steun die geraamte en stel jou in staat om te beweeg. Hulle vorm die
"vleis" van jou liggaam.
4. Kliere regdeur jou liggaam stel chemiese boodskappers vry wat
hormone genoem word. Dié beweeg deur die bloed om boodskappe elders in
jou liggaam oor te dra. Hormone beheer die hoeveelheid sout, suiker en water
binne-in jou. Hulle laat jou groei en van ’n kind in ’n volwassene verander.
Hulle help jou om te reageer wanneer gevaar dreig of wanneer jy siek is. Laaste
maar nie die minste nie, beïnvloed hulle die emosies, soos woede en vreugde.
5. Jou bloed vervoer suurstof en voedingstowwe na jou
liggaamselle en verwyder afvalstowwe. Dit beweeg in ’n syfer agt deur drie
hoofsoorte vate: slagare, are en haarvate. Dit word deur die hart
gepomp.
6. Jou urine-stelsel, wat uit jou niere, ureters, blaas en
uretra bestaan, beheer die hoeveelheid vloeistof in jou liggaam. Die niere
suiwer die bloed van onsuiwerhede en maak urine om afvalstowwe weg te voer. Die
urine word in die blaas geberg totdat dit die liggaam verlaat. (Ureter =
buis wat urine van die niere na die blaas voer. Uretra = buis waardeur
die urine uit die blaas uitgevoer word.)
7. Jou voortplantingstelsel is daardie deel van jou wat jou in
staat stel om kinders te hê. By vroue produseer die eierstokke elke maand ’n
eier. Tensy dit deur ’n manlike sperm bevrug word, word dit tydens menstruasie
uitgeskei. By mans word sperma deur die testikels geproduseer.
8. Jou geraamte bestaan uit baie verskillende beendere -- die
eintlike aantal hang van jou ouderdom af, want sekere beendere groei saam
namate jy groter word. Jou geraamte is
’n raamwerk vir jou liggaam en beskerm die inwendige organe.
9. Jou mond, slukderm, maag, ingewande, lewer en pankreas vorm jou spysverteringstelsel.
Kos word afgebreek en voedingstowwe in die liggaam geabsorbeer. Afvalstowwe
gaan na die rektum en word deur die anus na buite uitgeskei.
10. Jou senuwees is voortdurend besig om die wêreld binne- en
buitekant jou deur middel van jou sintuie te monitor -- met organe soos jou oë,
ore, neus, ens. -- en om boodskappe van en na jou brein en ander liggaamsdele
te vervoer in die vorm van elektriese seine. Jou brein beheer die meeste van
die dinge wat jy doen, of dit nou asemhaling of die vertering van kos of die
neem van wiskundige besluite is.
• DIE liggaamstruktuur en
selle van ape en ander primate, wat ook die sogenaamde vingerdiere (aai-aais),
lemurs en spookdiertjies insluit, kom ooreen met dié van die mens. Hulle tree
in verskeie opsigte boonop nogal "menslik" op. Sjimpansees is, nes
mense, heel vaardig met hul hande. Hulle kan voorwerpe met die duim en vingers
optel en dit as gereedskap gebruik. Trouens, molekulêre bioloë beweer selfs dat 98,5 persent van ’n sjimpansee
se genetiese materiaal identies aan dié van die mens is.
Al bly ’n aap ’n lelike ding, hy’s lid van ’n skerpsinnige kring!
Dit wil egter nie
sê dat daar nie ook groot verskille tussen mense en ape is nie. Die groot ape is byvoorbeeld fisiek baie sterker: ’n
volwasse sjimpanseewyfie kan ’n volwasse man met haar een hand oplig.
Sjimpansees het ook korter duime en is baie hariger.
Sjimpanseewyfies
het net borste wanneer hulle voed en die mannetjies het bene in hul
voorplantingsroedes. Sjimpansees het 24 pare chromosome, mense het 23. En
natuurlik is mense veel slimmer.
Daar is duidelik iets in die 1,5 persent se andersheid in ons samestellings wat ons baie, baie verskillend maak. Iets wat die mens in staat stel om te kan lees en teoretiseer en in die buitenste ruimte rond te wandel, terwyl sjimpansees in die oerwoud rondploeter, bome klim en rysmiere eet wat hulle met takkies probeer vang.
Die eendersheid van totaal verskillende lewende
wesens strek eintlik veel verder. Trouens, 'n tyd gelede het navorsers mense
laat regop sit toe hulle verklaar het dat selfs die menslike genoom en dié van die
nederige vrugtevlieg baie ooreenkomste toon.
Tot ’n skunnige neef van die mosterd- en koolplante, ’n onkruid wat regoor die
aarde langs spoorlyne en in tuine en velde groei, het sowat honderd gene wat
baie met menslike siekte-gene ooreenstem. Dit sluit siektes soos oorerflike
doofheid, blindheid en kankers in.
Wat beteken
dit alles? Volgens een ontleding sal daar in die toekoms waarskynlik heeltemal
anders gekyk word na die lewensvorms van die aarde, hul onafskeidbaarheid en
intrinsieke eenheid en hoe hulle by mekaar aansluit op ons planeet. En hul
ingebore andersheid. Dit wat ’n tarantula van ’n tier onderskei en ’n oester
van ’n olifant.
En ’n aap van ’n mens, allerhande teorieë ten spyt. Feit bly, ape kan nooit as "komieklike mense" deurgaan nie -- net so min as wat jou ou wolhaarhond in ’n wysgeer kan verander deur hom elke dag saam met jou skool toe te neem!
• ’n Britse biochemiese
maatskappy het ’n aantal jare gelede bereken dat die chemiese bestanddele in ’n
menslike liggaam meer as R10 miljoen werd is. (Seker darem net as dit prakties
herwin sou kon word.)
• Jy was omtrent ’n halfuur
lank slegs een enkele (bevrugte) sel.
• Daar is genoeg yster
binne-in jou om ’n spyker van 5 cm te maak. Dit is natuurlik nie skoon yster
nie, maar in verbindings -- anders sou dit mos oproes!
• As jy 10 kg oorgewig is,
moet jou bloed ’n ekstra 8000 km ver deur bloedvate loop.
________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik
hier
________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD,
2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan