___________________________________________________________
Die mens en sy liggaam (6)
Jy en jou
kos:
kosbare
wenke
Sjokolade-roomys of 'n bord met vars vrugte en
groente -- wat verkies jy? 'n Gesonde dieet is noodsaaklik om goed te lyk en
goed te voel...
___________________________________________________________
TOE koning Hendrik VIII (Henry VIII) in die
vroeë 1500's die Engelse troon bestyg, is hy beskryf as " 'n atletiese
koning met genoeg lewenskrag om perde tydens die jag flou te ry en teenstanders
op die tennisbaan uit te put".
Die koninklike lewe het hom egter spoedig 'n
geswolle hoof -- of liewer maag -- laat kry, want Hendrik het enorme
hoeveelhede kos verorber. Op 'n tipiese spyskaart vir een dag was onder meer
"gestoofde mossies, karp, kappertjies in suurlemoen, gelardeerde fisante,
eend, seemeeue, gebroude dranke, gefarseerde konfyt, damhert-pastei en peertert"
-- vir die eerste gang.
Die tweede gang het onder meer bestaan uit
"ooievaar, reier, kwartel, patrys, vars steur (vis), edelhert-pastei en
hoender gebak in kandeel".
Dit is afgerond met 'n lang lys nageregte en
kruiewyn.
Tekeninge van Hendrik toon dat hy kort voor lank
yslik vet geword het. Tog glo dokters vandag dat hy weens ondervoeding dood is.
Hoe is dit moontlik?
Koning Hendrik het die verkeerde soorte kos geëet: te
veel vleis en te min vars vrugte en groente. Sy eetgewoontes het hom uiteindelik
ingehaal en met sy sterfte het hy aan skeurbuik, niersiekte, jig, probleme met
sy bloedsomloop en 'n baie pynlike oop seer aan sy been gely.
Die uitdrukking "jy is wat jy eet" is al
tot vervelens toe gebruik, dog dit bly maar alte waar. Jou liggaam is saamgestel
uit die kos wat jy inneem. Dit is dus noodsaaklik dat jy jou liggaam die regte,
gebalanseerde soorte voedsel moet gee.
In hierdie artikel kyk ons kortliks na die hoofgroepe
voedingstowwe, asook die prosesse van spysvertering en die wegdoening van
afvalstowwe. Ons kyk ook na die belangrikheid van sindelikheid.
• JOU liggaam het kos vir energie nodig om te beweeg, beskadigde selle en weefsel te herstel, infeksie te beveg en te groei. Daar is vyf hoofgroepe voedingstowwe: proteďene, koolhidrate, vette, minerale en vitamiene.
§ Proteďene word gevind in vleis, vis, kaas, eiers,
bone en lensies. Dit bou weefsels en hou dit in stand en herstel dit. Proteďene
wat ensieme genoem word, versnel chemiese reaksies in die selle. 'n Proteďen
genaamd hemoglobien vervoer suurstof van die longe af na die liggaamsweefsels.
§ Koolhidrate kom van graankos soos brood, asook
aartappels, pasta, rys, piesangs, suikers, vrugte en blaargroente. Hul
belangrikste funksie is om energie te verskaf.
§ Vette kom voor in sowel dier- as plantprodukte,
veral rooi vleis, botter, melk, visolies, eiers, plantolies, neute en
margarien. Hulle is 'n uitstekende bron van voedselenergie. Jou liggaam het ook
vet nodig om dit teen hitteverlies te isoleer en om sekere organe soos die oë
teen beserings te beskerm. Sekere dieetkundiges sę dis wensliker om die
onversadigde vette in groente te gebruik as die versadigde vette in
dierprodukte.
§ Minerale sluit in kalsium, magnesium en fosfor,
wat noodsaaklik is vir die bene en tande. Kalsium is nodig om bloed te laat
stol en dit kom van melk, melkprodukte en groen groente. Yster vervoer suurstof
in die bloed en is nodig vir die behoorlike funksionering van die selle en
spiere. Lewer, spinasie en rosyntjies is goeie bronne van yster.
§ Vesel is daardie deel van die kos wat jy nie
kan verteer nie. Dit is egter nodig vir jou ingewande om hul werk te doen. Dit
sorg dat die voedingstowwe maklik deur die ingewande beweeg sodat dit
geabsorbeer kan word. Veselryke voedselsoorte is groen en geel groente, vrugte,
bruin rys, bone, lensies, volkoring en semels. 'n Gebrek aan vesel veroorsaak
hardlywigheid, wat tot ingewandsiektes kan lei.
§ Water is geen voedingstof nie, maar dit is noodsaaklik om te lewe. Die voedingstowwe
in die kos wat jy eet, moet in water na die verskillende dele van jou liggaam vervoer word. Die chemiese reaksies
wat voedingstowwe in jou liggaam in energie omskakel, kan slegs in water
plaasvind. Jou liggaam het ook water nodig om afvalstowwe weg te voer.
§ Daar
is dertien vitamiene, waarvan vyf deur jou liggaam self vervaardig word.
Vitamiene word in verskeie soorte kos gevind, veral groente en vrugte. Vitamien
A, wat nodig is vir goeie sig en gesonde tande en beendere, kom voor in melk,
patats, lewer en geel en groen groente, veral spinasie en broccoli. Vitamien C,
wat sterk beendere en tande bevorder en vir weefselmetabolisme nodig is, is te
kry in sitrusvrugte, tamaties, rou kopkool, spruitkool, aartappels en aarbeie.
'n Rein
liggaam is die naaste aan 'n rein hart -- ou gesegde
• DIE
oppervlak van jou liggaam is 'n potensiële broeiplek en weiveld vir bakterieë
en swamme, waarvan party vir jou skadelik kan wees. Dit is dus noodsaaklik om
jou liggaam skoon te hou.
Deur elke dag te bad of te stort, word die sweet en
vuiligheid van die dag weggespoel en onaangename reuke voorkom. Hare moet ook
gereeld gewas word. Deur te was, raak ons boonop ontslae van kieme wat infeksie
kan veroorsaak. Dit is veral belangrik om jou hande te was voordat jy eet.
Die borsel en flos van tande is nog 'n deel van
liggaamsindelikheid en help om tandverrotting te voorkom.
• ELKEEN van
jou niere is 'n massa van sowat 'n miljoen klein buisvormige nefrone, wat die
funksie het om urine te produseer, die hoeveelheid water in jou liggaam te
reguleer, die chemiese samestelling van die bloed te kontroleer en water en
voedingstowwe te hersirkuleer.
Bloed gaan elke nier binne deur 'n slagaar en vloei
tot in 'n groep haarvate, die glomerulus, wat omhul word deur 'n dubbele
membraan wat Bowman se kapsule genoem word.
Sekere plasma (die vloeistofdeel van bloed) syfer
deur Bowman se kapsule tot in die nefrone, waar die bruikbare dele in die bloed
herabsorbeer word en die afval agterbly om urine te word.
Urine verlaat die niere deur die ureters en gaan na
die blaas, waar dit geberg word totdat dit die liggaam verlaat.
• DIE
spysverteringsproses begin in die mond, waar die kos gekou en met speeksel gemeng
word. Die tong help om die kos in die mond rond te beweeg en laat jou proe wat
jy eet.
Klein smaakknoppies -- die papille -- kan vier
hoofsensasies onderskei: bitter, soet, sout en suur.
Wanneer jy sluk, gaan die kos in die slukderm af na
jou maag toe, waar dit deur die spiere in die maagwand omgerol en verder
opgebreek word. Terselfdertyd word dit in die maagsappe geweek wat deur selle
in die maagwand afgeskei word en wat dit chemies afbreek.
Die halfverteerde kos, of chym soos dit in hierdie stadium
genoem word, verlaat die maag bietjies-bietjies en gaan na die duodenum, soos
die deel van die dunderm wat direk op die maag volg, genoem word.
Gal, 'n bitter, geelgroen vloeistof wat in die lewer
gemaak en in die galblaas geberg word, word in die duodenum vrygestel waar dit
vetterige stowwe opbreek. Die pankreas skei ensieme af, wat nodig is om
proteďene, vette en koolhidrate te verteer wat die liggaam kan absorbeer.
Namate die kos deur die dunderm beweeg, word
verterende sappe deur die wande van die dunderm afgeskei om die kos finaal af
te breek. Die wande van die dunderm is gevoer met miljoene klein
uitsteekseltjies, die villi, wat verantwoordelik is vir die absorpsie van
bruikbare dele van die kos in die bloedstroom.
Kos wat nie geabsorbeer word nie, beweeg na die
dikderm, waar water daaruit geabsorbeer word. Die oorblywende kos word in 'n
halfsoliede massa na die rektum gestuur, waar dit geberg word totdat dit die
liggaam deur die anus verlaat.
• As jy al
die kos eet wat jou liggaam in 'n leeftyd van sewentig jaar nodig het, sal jy
die gewig van ses Afrika-olifante verorber het.
•
Elkeen van ons het klein, agtpotige myte aan die onderent van ons ooghare, waar hulle
uitbroei, vreet, ontlas, paar en vrek. Die myte vreet deur vloeistof van ons
ooghaarsakkies te suig. Dit lyk egter nie of hulle enigsins skadelik is nie.
Die slegte nuus vir almal wat grimering gebruik, is dat die myte versot is op
maskara.
_________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
_________________________________________________________
Ons
Wonderlike Węreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan