_____________________________________________________________
Die Anglo-Boereoorlog, 1899-1902
Deel 1: Oorsake en eerste maande
Hier is die volle verhaal van hoe Suid-Afrikaners van alle groepe,
wit en swart, in die epogmakende Anglo-Boereoorlog ingesleur is... met
vertellings oor die besonge, en onbesonge, helde van die bloedige stryd...
• Die eerste paar maande
van die oorlog tot met die koms van die 1900's word in hierdie deel behandel.
En ons kry 'n vars blik op dié gebeurtenis wat so lank net as 'n
"witsmansoorlog" beskou is. In werklikheid is wit en swart saam in
die bloedige stryd ingesleep, met geweldige opofferings, lyding en ontberings
vir Suid-Afrikaners van alle groepe...
_____________________________________________________________
DIT
was 'n tyd van goud en glorie. Dit was ook 'n tyd van bitterheid en nyd. Toe
het dit uitgeloop op 'n bloedige stryd wat nie net die aangesig van Suid-Afrika
onherroeplik sou verander nie, maar wyd en syd oor die aardbol belangrike
reperkussies sou hê.
Die Tweede Vryheidsoorlog (ook die Anglo-Boereoorlog genoem) is,
soos alle oorloë, veroorsaak deur 'n botsing van onversoenbare ideale. Vandag,
meer as 'n eeu later, kan ons met heeltemal ander perspektiewe daarop terugkyk.
In hierdie aflewering, die eerste in 'n reeks, word die oorsake en eerste paar
maande van die oorlog behandel. In ander aflewerings sal die verdere
geskiedenis vertel word. Maar daar word ook gekyk na wie die vegters was… en na
die onbesonge helde van die oorlog. Só het dit maar onlangs eers werklik bekend
geword watter belangrike rolle ook swart mense in die oorlog gespeel het.
Die politieke en ekonomiese struwelinge wat tot die Anglo-
Boereoorlog gelei het
• DIT was die laaste
helfte van die negentiende eeu en die Britse imperialisme was op sy hoogtepunt
-- ook die droom om Afrika te verower, om die Britse vlag letterlik van die
Kaap tot Kaïro oor hierdie vasteland te laat wapper.
Die Kaapkolonie was natuurlik lank reeds Britse besit, ook Natal
was Britse gebied, maar die groot vlieg in die salf vir die Britte was die
Zuid-Afrikaansche Republiek (Transvaal). Met sy ryk goudvelde en strewe na
volkome onafhanklikheid het die Z.A.R. -- en die ander Boere-republiek, die
Vrystaat -- die Britse oppergesag in Suid-Afrika met hardnekkige teenstand
uitgedaag.
Ná die eerste kragmeting tussen Boer en Brit in die Eerste
Vryheidsoorlog (1880-1881) probeer Brittanje om die twee republieke sover
moontlik met Britse gebied te omring. Hy wil hul verbinding na die see en die
buitewêreld afsny om hulle só tot onderworpenheid te dwing.
Transvaal word aan sy wesgrens ingesluit deur die anneksasie van
die republieke Stellaland en Gosen in 1885, en aan sy suidoostelike grens deur
die anneksasie van Zoeloeland en uiteindelik ook die hele kus tot aan die
Mosambiekse grens. Net deur die Portugese hawe Delagoabaai het Transvaal se
pres. Paul Kruger nog 'n poort na die see. In 1895 word 'n spoorlyn soontoe
voltooi, wat die ekonomiese struwelinge in Suid-Afrika vererger.
Vir die Kaapkolonie se eerste minister en Suid-Afrikaanse
voorvegter vir die Britse imperialisme, Cecil John Rhodes, lyk dit of sy wens
dat die Britse vlag oor die ganse Suid-Afrika sal wapper 'n blote lugkasteel
gaan bly. Hy gebruik dus aan die einde van 1895 die griewe van die Uitlanders
in Transvaal om dr. Leander Starr Jameson uit Betsjoeanaland 'n inval in
Transvaal te laat doen.
Die inval misluk egter heeltemal. Maar die Britse eise hou nie op
nie. Hulle dring aan op die toekenning van burgerregte aan die Uitlanders, soos
die vreemdelinge genoem is wat die Z.A.R. binnegestroom het ná die ontdekking
van goud aan die Witwatersrand.
Dog pres. Kruger en uiteindelik ook pres. M.T. Steyn van die
Vrystaat reken dat dit nie werklik om stemreg gaan nie, maar om die
onafhanklikheid van die Boere-republieke.
Toe verdere eise in September 1899 gestel word, antwoord Kruger
met 'n ultimatum. Dit verstryk op 11 Oktober 1899 en die oorlog breek uit.
Die begin van die oorlog en wie daarin geveg het
• DIE krygswet word in
Transvaal afgekondig en pres. Steyn roep in die Vrystaat sy burgers op om te
veg. Die Vrystaters is daartoe verbind om die Transvalers te steun ingevolge 'n
politieke verdrag wat hulle in 1897 gesluit het. Daarvolgens sou die twee
Boererepublieke mekaar steun indien hul onafhanklikheid bedreig word.
Die kommando's begin beweeg na die vyf gevegsfronte wat in die
begin van die oorlog ontstaan: Noord-Natal, die Basoetolandse grens tot
nagenoeg by Oranjerivierstasie, die Vrystaatse wesfront, met Kimberley as
middelpunt, die Transvaalse wesfront, met Mafeking as middelpunt, en die
Transvaalse noordfront.
Die Boeremagte word mettertyd 'n volksleër waarin seuns van net
agt, nege jaar sy aan sy met hul pa's veg en selfs met grysaards van oor die
sewentig. In die hele oorlog veg sowat 52 000 Boere van tussen agttien en
sestig jaar -- 30 000 uit Transvaal, 20 000 uit die Vrystaat en 2 000 Kaapse en
Natalse rebelle.
In die begin van die oorlog is daar egter hoogstens 35 000 onder
die wapen. Hierdie leër kom algaande teen 'n groot Britse oormag te staan, wat
teen die einde van die oorlog altesame 448 725 man tel.
Maar weens eensydige beklemtonings in die geskiedskrywing is die
aandeel van ander belangrike deelnemers (en slagoffers) van die oorlog tot
betreklik onlangs nog so te sê vergeet. Só het dit 'n tyd gelede maar eers wyd
bekend geword dat swart Suid- Afrikaners in groot menigtes by die stryd
betrokke geraak het, al is die oorlog algemeen as 'n ``witsmansoorlog''
voorgestel en al het sowel die Boere as die Britte aanvanklik saamgestem dat
dit nie van swart mense vereis sou word om die wapens op te neem nie. Jan
Christiaan Smuts, die Boere-generaal, het immers ook geskryf dat "die saak
vir die beskawing in Suid-Afrika vereis dat swartes nie opgeroep of betrek sal
word by rusies tussen blankes nie''.
Maar by nadere ondersoek blyk dit dat albei kante reeds van die
begin van die oorlog af swaar op swartes gesteun het vir ondersteunende
dienste. Swart mense het trouens 'n onmisbare rol in militêre operasies gespeel
en geweldige verliese gely. Hulle het goedere vervoer, loopgrawe gemaak, na die
perde omgesien, boodskappe gedra en versterkings opgerig.
Baie Boere-kommando's is vergesel deur swart agterryers wat hulle
te perd gevolg het. Dié was gewoonlik persoonlike bediendes wat hul werkgewers
sou bystaan deur vir dié se perde te sorg, hul gewere skoon te maak en te laai
en dies meer.
In die loop van die oorlog is nagenoeg 100 000 swart mense in
verskeie hoedanighede deur die Britse magte aangestel, terwyl minstens 10 000
swart mense die Boere-krygers vergesel het. Swart verkenners het hulle
byvoorbeeld onderskei in die versameling van inligting vir altwee die strydende
magte.
Die eerste maande van die oorlog tot by die begin van die 1900's
• DIE Boere-kommando's,
swak toegerus, kwalik slaggereed en met min krygservaring, knoop die stryd aan
teen 'n goed toegeruste, gedugte en ervare oorlogsmag. Tog het die Boere 'n
voorsprong deurdat hulle die klimaat en terrein van hul vaderland goed ken.
Boonop is hulle knap ruiters wat ook 'n bars kan skiet.
Aanvanklik is die getalle van die strydende magte nagenoeg gelyk met
sowat 27 000 Britse soldate wat rondom die Boere-republieke saamgetrek is, in
afwagting van versterkings van oorsee. Meer as die helfte van die Britte is in
Noord-Natal en die res yl versprei oor die Kaaplandse
sleutel-spoorwegaansluitings -- Stormberg, Noupoort, De Aar en Oranjerivierstasie.
By Mafeking en Kimberley wag Britse sametrekkings op 'n
Boere-aanval. Met 16 560 man val Piet Joubert, die Transvaalse
kommandant-generaal, Natal binne. Genl. Piet Cronjé ruk weer weswaarts op met
sy hoofmag van 5 000 en die beleg van Mafeking begin.
Alles verloop egter sonder dringende haas. Dit lyk nie juis of die
Boere-leiers reg besef dat hulle binne die eerste weke hard en genadeloos moet
slaan om sukses te verseker nie, voordat die Britse versterkings en toerusting
onophoudelik oor die see na Suid-Afrika begin stroom.
Die eerste suksesse van die Boere in Natal word by Dundee en
Modderspruit behaal en die magte van sir George White, 'n vername en ervare
Britse aanvoerder, word teruggedryf na Ladysmith, wat omsingel word. Skielik is
vyf sesdes van alle Britse troepe in Natal deur die Boere vasgekeer.
Terselfdertyd begin die Boere-magte Kimberley insluit en word
Cecil Rhodes self in die diamantstad vasgekeer. Die Boere-kommando's aan die
Oranjerivier word aangesê om die Kaapkolonie binne te val en in die eerste twee
weke van November 1899 word verskeie Kaaplandse distrikte onder krygswet
geplaas. Hier en elders is daar 'n wydverspreide rebellie van Kaapse burgers
wat die Republikeinse magte steun.
Metdat die opperbevelhebber van die Britse magte, genl. sir
Redvers Henry Buller, in Kaapstad aan wal stap, besluit hy dadelik om die gety
in Natal te gaan probeer keer. Die Boere veg nou aan alle fronte op Britse
gebied en sal dit byna vier maande lank nog doen. Tog het hulle reeds te lank
getalm met 'n vinnige opmars om nog 'n goeie kans in die ongelyke stryd te hê.
Toe Buller in Natal aankom, is die Boere self op die terugtog om
die Britte noord van die Tugela in te wag. Die beleg van Mafeking pen duisende
burgers aan genl. Cronjé se wesfront vas, en die suidelike front is bloot 'n
defensiewe maatreël deur die Boere-magte in die Kaapkolonie om Britse
troepebewegings te stuit.
Genl. J.D.P. French verskyn by Noupoort om die Colesberg-front aan
te pak, nadat die Boere Colesberg beset en Aliwal-Noord en Burgersdorp
binnegery het op pad na Stormberg. Op 21 November begin genl. Paul Methuen met
9 000 man ook van die Oranjerivier langs die spoor na Kimberley opruk, en in
Natal maak genl. Buller hom gereed om die Boerelinies aan weerskante van
Colenso aan te durf.
Methuen raak drie keer slaags met die Boere. Die derde keer, nadat
genl. Cronjé en genl. Koos de la Rey hulle by kmdt. Jacobus Prinsloo aangesluit
het, word Methuen by die sameloop van die Modder- en Rietrivier deur die 3 000
Boere gefnuik. Maar ná hierdie afweerslag trek genl. Cronjé onnodig terug na
Magersfontein, terwyl Methuen twaalf dae lank by Modderrivier rus.
Hierna, in die tweede week van Desember 1899, volg die ``Swart
Week'' vir die Britse magte: hulle ly drie vinnig opeenvolgende nederlae aan
die sentrale en westelike front en Tugela-front. Op 10 Desember ly genl.-maj.
sir W.F. Gatacre swaar ongevalle by Stormberg ná 'n mislukte nag-opmars teen
Vrystaters en rebelle onder genl. J.H. Olivier.
Twee dae later word Methuen se frontaanval teen die
Boere-stellings by Magersfontein afgeslaan, waar 8 000 Boere onder genl. Cronjé
en genl. De la Rey in loopgrawe voor die rantjies ingegrawe was sodat hulle
laag oor die vlakte kon vuur.
Buller word op 15 Desember deur 'n steeds swaarder slag aan die
Tugela getref. Ná die ontstellende nuus van Stormberg en Magersfontein besluit
hy tot 'n frontaanval teen die stellings van genl. Louis Botha, wat die bevel
van die siek genl. Joubert oorgeneem het. Buller moes deur die Boerelinies kom
om Ladysmith te ontset, maar die byna ses uur lange aanslag van 23 000 Britte
met 42 kanonne word bloedig afgeslaan, en die 5 000 Boere dwing Buller om met 1 000
ongevalle en die verlies van tien kanonne terug te trek.
Tog is dinge aan die verander, met besliste en verskerpte optrede
deur die Britse weermagsleiers. Twee Britse divisies is reeds ter see en 'n
derde byna gereed. In Januarie 1900 word Buller as opperbevelhebber vervang
deur veldm. lord Frederick Sleigh Roberts, 'n beroemde Britse militêre
strateeg. As stafhoof kry hy lord Horatio Herbert Kitchener, 'n militêre
organiseerder van formaat.
Van die oomblik dat die twee Britse lords in Suid-Afrika voet aan wal
sit, is dit duidelik dat daar 'n radikale verandering gaan wees in die manier
waarop die oorlog gevoer word. Kort voor lank, byna in die begin van die
1900's, begin die gety teen die Boere dramaties keer.
• Deel 2 -- klik hier.
BRONNE:
• 500 Jaar Suid-Afrikaanse Geskiedenis onder
redaksie van prof. dr. C.F.J. Muller: hoofstuk Die Anglo-Boereoorlog 1899-1902
deur dr. W.J. de Kock
• Kennis-ensiklopedie, boekdeel 4: Die Tweede
Vryheidsoorlog
• Consolidated World Research Society, Londen
Heritage -- Who Fought The South African War?:
http://www.artsdiary.org.za/guide99/boerwar.html
___________________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan