___________________________________________________________________

 

Vroeë mense en antieke beskawings (3)

 

Eerste môrelig van

die beskawing

 

Nadat hulle leer boer het, het mense in Europa en die Midde-Ooste boerderygemeenskappe begin vestig. Namate die mense meer geword het, het die nedersettings in dorpe en later in stede verander. Dit was volgens baie kenners die begin van die beskawing en het die Bronstyd en later die Ystertyd ingelui...

___________________________________________________________________

 

STADSLIGGIES word selfs in liedere besing. Bloemfontein se ligte wat in die verte brand -- daaroor kan ons oupas en oumas miskien nog nostalgies neurie. En in sy Ballade vir 'n Stadskind het Koos du Plessis vertel van die somber soeke na die "neonboog se punt".

 

Stede is ligte, stede is lewe, maar dis ook baie ander dinge. Dit beteken verskeidenheid: talle beroepe, rolle, geleenthede, goed om te koop, goed om te sien, plekke om heen te gaan, mense om te ontmoet.

 

Dis hierdie dinge wat die meeste mense vandag na ons stede toe aanlok. En dis stellig ook van dié dinge wat duisende jare gelede tot die ontwikkeling van stede gelei het.

 

Eerste stede

 

   DIE wêreld se oudste stad -- Jerigo -- is waarskynlik reeds teen 8000 vC gebou.  Argeoloë sluit egter nie die moontlikheid uit dat selfs ouer nedersettings nog gevind kan word nie.

 

Oorblyfsels in die Tigris-Eufraat-vallei van die huidige Irak toon dat stede in dié streek teen 3500 vC betreklik goed georganiseer en bestuur is.

 

Sowat 500 jaar later het stede uit die gehuggies in die Nylvallei begin groei en ná nog 500 jaar volg die ontstaan van stede in die Indusvallei.

 

Net soos boerdery spontaan in verskillende wêrelddele ontwikkel het, het stede ook in verskillende tye van die wêreldgeskiedenis onafhanklik van mekaar ontstaan.

 

Wat die stadslewe meegebring het

 

   STEDE het aan hul inwoners beskerming gebied -- teen natuurrampe soos vloede en teen gevare soos aanvalle deur indringers. By baie van die wêreld se oudste stede is vandag steeds die ruïnes te sien van hoë mure wat die vyande moes uithou.

 

Omdat dit so noodsaaklik was dat hulle hulle doeltreffend moes verweer, het die groot groepe mense wat só saamgetrek het, hul­self ook maatskaplik georden.

 

Daarby het stede die belofte van persoonlike vervulling gebied. Mans en vroue kon gespesialiseerde beroepe beoefen. Geskoolde ambagte het die ou menslike hunkeringe na die mooi dinge en die ontwikkeling van kuns en kunsvlyt aangewakker.

 

Die behoefte aan die een of an­der soort beheer oor die stadsbe­woners, asook oor die boere in die omliggende gebiede, het tot die ontwikkeling van bestuur- en regstelsels gelei.

 

Metodes was voorts nodig om groot projekte te organiseer, soos die bou van stadsmure, paleise en graanskure, asook lang waterleidings.

 

Namate gemeenskappe gegroei het, het maatskaplike status belangriker geword, soos blyk uit die swierige besittings wat reeds by antie­ke stadsbegraafplase opgegrawe is.

 

Miskien is skrif die belangrikste nalatenskap van die ou stede van weleer. Toe die mens eers geleer het om met die gesproke woord of simbool te kommunikeer (nagenoeg 3 500 vC), was sy voorgeskiedenis verby.

 

Klipmonumente

 

   DIE eerste boere van Wes-Europa het hul huise van hout gebou en nie veel daarvan het dus behoue gebly nie.

 

Maar hul gedagtenis is darem in klip verewig -- monumente wat wissel van alleenstaande regop rotsblokke (menhirs) tot groepe klippe wat in rye, sirkels of halfsirkels gerangskik is, en indrukwekkende kliptafels (dolmens).

 

Die vroegste van hierdie klipmonumente dateer uit omstreeks 3500 vC. Tweeduisend jaar lank is hulle oor 'n groot deel van Wes-Europa en later ook in die Ooste opgerig.

 

Die meeste was vermoedelik grafmonumente, maar die doel van baie ander bly 'n raaisel. Was hulle blote veekrale of tempels vir die son, maan of gode? Sterrewagte miskien? Die polemiek duur voort.

 

Hoe ook al, die bou van monumente was 'n belangrike voor­waartse stap in die beskawingsgroei.

 

Om sulke dinge te maak was reeds 'n fenomenale prestasie as 'n mens in ag neem dat die bouers geen metaalgereedskap of voertuie met wiele gehad het nie. Hulle moes sien kom klaar met kliphamers, pikke wat van herthorings gevorm en grawe wat van die beendere van beeste gemaak is.

 

Die klippe moes oor enorme afstande vervoer word. Mensekrag moes dit alles vermag, miskien gehelp deur osse, sleë wat van boomstompe gemaak is en die aarde se swaartekrag.

 

En dan verteenwoordig die klipmonumente ook 'n bewustelike poging om iets blywends tot stand te bring.

 

Bronstyd

 

   DIT is moeilik om presies te sê wanneer die Bronstyd begin het. Sover ons kennis strek, is brons die eerste keer omstreeks 3500 vC in Mesopotamië gebruik. 'n Stuk of 100 jaar later is dit ruim in Europa en China gebruik, tot omtrent 1500 tot 1000 vC, toe ontdek is hoe om met yster te werk.

 

Brons is 'n harde, duursame mengsel van tin en koper of arseen en koper. Koper is wel voorheen gebruik, maar meestal vir ornamente omdat dit te sag vir gereedskap en wapens is.

 

Een van die groot voordele van brons is dat dit makliker as koper vloei wanneer dit gesmelt is en dus makliker gegiet word. Gietvorms is aanvanklik in klip uitgekerf en met die gesmelte metaal gevul.

 

Die algemeenste bronsartikels was onder meer ornamente, beelde, gereedskap, vase en wapens.

 

Ystertyd

 

   DIE heel eerste verskyning van yster in die geskiedenis was in die derde millennium vC, toe die metaal bra skaars en dus baie waardevol was.

 

Dis trouens lank as van groot waarde beskou, selfs nog teen 1323 vC toe  'n seremoniële dolk met 'n lem van yster, saam met 'n goue mes,  in Toetankamen se grafkelder geplaas is.

 

Die smelting van ystererts was egter nog nie bemeester nie, en baie van die vroeë eksemplare is van meteorietyster.

 

Van omstreeks 1100 vC af is die probleme rondom ysterbewerking opgelos en het die metaal se ge­bruik vinnig versprei om die Ystertyd in te lui. Yster het volop geraak en sy waarde het gevolglik afgeneem.

 

Yster is veral gebruik om gereedskap te vervaardig. Erdewerk en bronsgereedskap is egter steeds gemaak.

 

_________________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

________________________________________________________________­_

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan