..Kort begrip..

 

Op hierdie bladsy:

DAE (waar dae van die week hul name gekry het),

DANSE,

DAVY (sir Humphry en die veiligheidslamp),

D-DAG,

DIESEL (Rudolf),

DINOSOURUSSE

__________________________________________________________________

 

DAE:

 

WAAR DIE DAE VAN DIE WEEK HUL NAME GEKRY HET

 

IN die ou, ou dae, voordat die mense van die Weste Christene geword het, het hulle steeds iets bly soek om te aanbid -- iets groters as hulself in die groot en onbegryplike heelal. In die son, die maan, die weerlig en die donder… in al hierdie dinge het hulle "gode" gevind voor wie hulle die knie kon buig. Namate die Christendom egter oor Europa versprei het en talle mense gekersten is, is gepoog om dié afgodediens te vernietig. Tog het baie aspekte van daardie heidendom tot vandag toe behoue gebly, nie die minste nie in die name van die dae van die week. Elke dag is aan ’n mitologiese god of godin opgedra…

 

Sondag

 

   VER terug, in die newels van die Oudheid, was daar vir die mense van die heidendom niks wat helderder, mooier en ontsagwekkender was as die son nie. Getrou aan die mens se aard om iets te aanbid wat groter en glorieyker as hy self is, het die sonnegloor hulle dus bekoor. Vir hulle was dit ’n materiële manifestasie van God, en die eerste dag van die week is Sondag genoem. Hoewel die son nie meer aanbid word nie, het die ou paganistiese naam bly steek, selfs vir die Christelike Sabbat.

 

Maandag

 

   MAANDAG was vir die mense van die ou dae die heilige dag van die maan. In die Romeinse mitologie was Diana, die dogter van Jupiter, die godin van die maan. Die naamgewing van die weekdae het by die antieke Egiptenare begin, wat die planete vernoem het. Die latere Romeine het die sewe dae van die week genoem na die son, die maan en die vyf planete wat destyds bekend was. Elke dag is as heilig beskou vir die Romeinse god wat met die bepaalde planeet verbind is. Die dae is genoem Son se dag, Maan se dag, Mars se dag, ensovoorts. Hierdie stelsel is ook omstreeks die begin van die Christelike era gebruik. Die name Dinsdag, Woensdag, Donderdag en Vrydag, soos ons hulle vandag ken, kom egter van Noorse gode.

 

Dinsdag

 

   DIE naam Dinsdag kom van Tyr, die Noorse god van oorlog. Lank gelede, volgens die ou mite, was daar ’n nare wolfgees met die naam Fenris wat die aarde geterroriseer het, en die mense wou hê dat hy gevang moes word. Die geeste van die berge het ’n ketting gemaak van die wêreld se moeilikste bekombare dinge -- die geluid van ’n kat se voetstappe, die baard van ’n vrou, die wortels van ’n berg, die stemme van visse, die hunkeringe van ’n beer en die speeksel van voëls. Fenris het die ketting een kyk gegee en geweier dat dit om sy nek gesit word tensy een van die gode as waarborg sy hand in Fenris se bek sit. Net Tyr was dapper genoeg. Die ketting is aangesit en toe Fenris agterkom dat hy vas is, het hy uit woede die god se hand afgebyt.

 

Woensdag

 

   WOENSDAG kom van Wodan of Odin, die oppergod van die Skandinawiërs. Hierdie ietwat eksentrieke god sou in ’n paleis van goud en silwer gewoon en twee rawe gehad het wat hy oor die aarde laat vlieg het wanneer hy nuus van die wêreld wou hê. Hy is omring deur skone juffers wat elke dan en wan afgegaan het aarde toe om die siele van gevalle krygshelde te versamel. Terwyl die siele vrolik feesgevier het, het Wodan na hul oorlogsverhale geluister en heuningbier gedrink. In die begin van die Christelike era het die Germane die vierde dag van die week Wodan se dag genoem, wat mettertyd Woensdag geword het.

 

Donderdag

 

   Vir die ou Noormanne was die vyfde weekdag die heilige dag van Thor, hul god van donder. Thor, of Donar by die Germane, was die seun van Wodan en die grootste, sterkste, mees energieke god van almal -- en daarom sou Donderdag ook ’n dag van mag en krag wees. Hy was veral gewild by die landbouers, want is dit dan nie hy wat hulle die reën stuur en hul grond vrugbaar maak nie? Die dondergod word uitgebeeld waar hy deur die wolke ry in ’n kar wat deur twee bokke getrek word, gereed om toe te slaan met sy hamer. Vir die antieke Noormanne was die hamer net so simbolies as wat die kruisbeeld vandag vir die Rooms-Katolieke is.

 

Vrydag

 

   VRYDAG is genoem na Frigga, die vernaamste van die Germaanse godinne. Sy was die tweede vrou van Wodan (Odin) en die ma van Donar (Thor), en daar word vertel dat Vrydag aan haar toegesê is sodat sy nie op haar man en seun jaloers moes wees omdat sekere dae aan hulle behoort het nie. In die latere Germaanse mitologie word Frigga dikwels met Freja, die godin van die liefde, verwar.

 

Saterdag

 

   SATERDAG kry sy naam van die Romeinse god Saturnus. Daar het nie baie mites oor Saturnus behoue gebly nie, maar dit lyk asof hy as ’n god van vrugbaarheid en die landbou beskou is. Elke Desember is hy vereer met ’n fees wat Saturnalia genoem is. Dit het vyf tot sewe dae geduur, en in dié tyd het skole en sake-ondernemings gesluit, terwyl slawe en hul base as gelykes beskou is en eenders aangetrek het. Booswigte kon ook nie gestraf en oorlog nie verklaar word nie. Hierdie feestelikheid, wat met die gee van geskenke gepaard gegaan het, is deur die Christene in Kersfees omgeskep.

__________________________________________________________________

 

DANSE

 

VAN die vroegste tye af het die mens danse gebruik om uiting aan sy emosies en gevoelens te gee. Dit was 'n vorm van gebed, 'n ritueel en 'n vorm van vermaak. Etniese danse en volksdanse weerspieël die tradisies en kulture van volkere regoor die wêreld. Maar partykeer dans mense ook darem net vir die pret.

 

Op die eiland Kreta in die Egeïese See het jong Miceense dansers omstreeks 1000 vC gevaarlike maar skouspelagtige danse met bulle uitgevoer.

 

Ballet: Selfs al lê sy oorspronge doer in die negende eeu nC, het ballet nie voor die veertiende eeu 'n gechoreografeerde vorm van vermaak geword nie. In die sestiende eeu is die ballet de coeur (met danse en liedere) in die Franse hof uitgevoer, en die comédie ballet en opéra ballet het in die sewentiende eeu ontwikkel. Die Koninklike Dansakademie is in 1661 gestig. 'n Nuwe styl, die romantiese ballet, is met La Sylphide ingevoer, 'n ballet wat in 1832 deur Filippo Taglioni vir sy dogter Maria geskep is. Moderne ballet het hierna ontwikkel en is in 1911 deur die Ballets Russes bekend gestel.

 

Sedertdien is talle style saamgevoeg in wat kollektief die moderne dans genoem word; die danser en choreograaf Martha Graham het hier van die grootste invloede uitgeoefen.

 

Kleppers genaamd kastanjette word veral deur Spanjaarde in hul danse gebruik. Kastanjette kan van hout, been, ivoor, ens. wees en is in die vorm van halwe kastaiingdoppe.

__________________________________________________________________

 

DAVY, SIR HUMPHRY:

 

SIR HUMPHRY DAVY EN DIE VEILIGHEIDSLAMP

 

Tienduisende lewens is oor die afgelope byna 190 jaar gered deur 'n enkele eenvoudige uitvindsel -- die veiligheidslamp wat mynwerkers teen brandbare gasse beveilig. Verstommend genoeg het die uitvinder -- die Engelse skeikundige sir Humphry Davy -- geweier om 'n patent daarop uit te neem of 'n wins daaruit te maak...

 

   IN 1942 het 'n geweldige ontploffing 'n klein steenkoolmyndorpie in China geruk en die lewens van 1500 mynwerkers geëis. Dit was die ergste steenkoolstof-ontploffing wat die wêreld nog belewe het.

 

Voorsorgmaatreëls maak die ontginning van steenkool vandag baie veiliger as in die verlede en enorme ontploffings soos dié van die 1942-ramp is betreklik skaars. Een van die baanbrekers wat steenkoolontginning minder gevaarlik gemaak het, was sir Humphry Davy, die Engelse skeikundige wat die veiligheidslamp vir mynwerkers uitgevind het.

 

Gasse wat in ondergrondse myne ophoop, skep 'n groot gevaar. Die sogenaamde myngas, wat hoofsaaklik uit 'n mengsel van metaangas en lug bestaan, is veral berug. Metaangas word in die natuur gevorm wanneer plante verrot en steenkool vorm. In klein hoeveelhede is dit onskadelik, maar vyf tot vyftien persent daarvan in die lug is hoogs plofbaar.

 

As steenkoolstof in die lug ontvlam, kan dit eweneens verskriklike ontploffings tot gevolg hê. Tot met Davy se uitvindsel het steenkoolgrawers lampe met oop vlamme gebruik om die plek te verlig waar hulle gewerk het. Maar dit was gevaarlik, omdat die vlamme partykeer die myngas aan die brand gesteek het -- met noodlottige ontploffings daarna.

 

In 1815-16 het Davy 'n paraffienlamp vervolmaak waarin die vlam in 'n draadgaas-silinder gehul was. Die gaas het lug in die lamp ingelaat, maar gekeer dat die hitte van die vlam ontsnap en die myngas laat ontvlam. Met hierdie eenvoudige uitvindsel kon die werkers in steenkoolmyne nou sonder vrees vir ontploffings met hul werk voortgaan.

 

Mynwerkers gebruik deesdae elektriese lampe, maar Davy se lamp word steeds gebruik om vir die aanwesigheid van metaangas te toets. As die gas wel aanwesig is, raak die vlam binne-in die gaas groter -- en die mynwerkers weet dat hulle vinnig uit daardie gebied moet padgee.

 

Wat leer Davy se lamp ons omtrent die geleiding van warmte?

 

   NIE alle stowwe kan warmte ewe goed gelei nie. So gelei silwer en koper byvoorbeeld warmte duisend of meer keer beter as hout. 'n Houthandvatsel van 'n metaalpan gelei dan ook die warmte soveel swakker as die metaal dat 'n mens maklik aan die handvatsel kan raak wanneer die pan op die stoof is.

 

In Davy se veiligheidslamp is die vlam heeltemal omring deur fyn koper- of geelkoper-draadgaas. Die kopergaas -- 'n goeie geleier van warmte -- versprei die warmte so vinnig dat die verbrandingsgasse van die vlam wat deur die gaas dring, in so 'n mate afgekoel word dat hulle nie meer buite die gaas kan brand nie.

 

Gasse is swak geleiers van warmte. Een voorbeeld wat die swak geleidingsvermoë van gasse toon, is dié van die waterdruppel wat 'n hele tydjie op 'n warm stoomplaat ronddans voordat dit uiteindelik heeltemal verdamp. Waarom verdamp die druppeltjie dan nie dadelik nie? Die oomblik wanneer die druppel met die verhitte stoomplaat in aanraking kom, word 'n isolerende stoommantel daarom gevorm. Dit vertraag die verdere verdamping van die vloeistof binne die stoommantel.

 

Meer omtrent sir Humphry Davy

 

   DAVY word vandag waarskynlik die beste onthou vanweë sy veiligheidslamp. Maar dié groot wetenskaplike het hom ook met ander ontdekkings onderskei.

 

Hy is onder meer beroemd vir sy proefnemings met distikstofmonokside (laggas) as 'n narkosemiddel, sy isolering van die elemente kalium en natrium, die ontdekking van boor en die feit dat diamante 'n vorm van koolstof is.

 

Hy is in 1802 as professor in skeikunde aan die Royal Institution in Londen aangestel. In 1812 is hy tot ridder geslaan en ses jaar later 'n baronet gemaak. Hy het in 1820 voorsitter van die Royal Society geword.

__________________________________________________________________

 

D-DAG

 

Dit was die grootste inval vanuit die see van alle tye -- tweehonderdduisend Geallieerde soldate se oorname van die Normandiese strande. Daarmee is 'n vasstrapplek gekry op die Nazi-besette Europa, wat uiteindelik tot die einde van die Tweede Wêreldoorlog gelei het...

 

DIS vroegoggend, 6 Junie 1944. Duisende Geallieerde soldate plons uit hul landingsvaartuie in die vlaksee, storm na die strande van die Normandiese kus van Frankryk. Hulle is almal deel van die grootste inval vanuit die see van alle tye.

 

Binne ure is hordes van hierdie dapper troepe dood.

 

Toe hierdie artikel laas hersien is (einde 2003) was dit byna sestig jaar sedert die mees ambisieuse operasie van die hele Tweede Wêreldoorlog geloods is: die sogenaamde "Operation Overlord" in die deur Duitsland besette Europa.

 

Vanoor die Engelse Kanaal is die Nazi-besette Frankryk by Normandië binnegeval met 'n taakmag groter as enigiets in die geskiedenis. Sowat 4000 skepe, 11 000 vliegtuie, die grootste deel van die Britse vloot en duisende valskermtroepe het aan die reuse inval deelgeneem.

 

Die doel van die operasie was om Europa te bevry en uiteindelik na die hart van Duitsland self op te ruk. As dit sou misluk, sou dit beteken dat die oorlog nog jare kon voortwoed, met miljoene wat nog sou sterf ná die massas mense wat reeds dood was.

 

Waar "Operation Overlord" die kodenaam van die inval was, was "D-Day" die kodenaam van die geheime dag waarop dit sou begin. Dit was aanvanklik beplan vir 5 Junie 1944. Die "D" in "D-Day" staan eevoudig vir "the day of the attack."

 

Brittanje en Amerika het reeds van 'n inval begin praat van die oomblik toe Amerika in Desember 1941 tot die oorlog toegetree het. Die VSA het geglo dat die oorlog net gewen kon word met 'n inval oor die Kanaal en daarna 'n intog in Duitsland. Genl. Dwight D. Eisenhower is as opperbevelhebber van die operasie aangestel.

 

Die Duitsers het geweet 'n inval is onvermydelik, maar het geen benul gehad waar dit sou gebeur nie, en die Britte het hulle ook nog doelbewus op 'n dwaalspoor gebring met kamma-voorbereidsels aan die kus oorkant Calais. Intussen was die Duitse veldmaarskalk Erwin Rommel egter besig om sy "Atlantiese Muur" aan die Franse kus te bou.

 

Die weer was stormagtig op 5 Junie en Eisenhower is genoodsaak om die inval uit te stel. Uiteindelik het die lugvloot en armada in die donker op die Normandiese kus toegesak, waar die lugsoldate eerste ge­land en die Duitsers teruggehou het. Teen dagbreek van 6 Junie het oorlogskepe die strande gebombardeer. Toe, om 06h30, bestorm die eerste Britse, Ame­rikaanse, Kanadese en Franse aanvalstroepe en tenks die strande en neem dit oor.

 

Die aanval het die Duitsers onvoorbereid betrap. Trouens, Hitler het daardie oggend laat geslaap en niemand het hom durf wakker maak nie. Teen die tyd dat hy sy bevele kon gee, het die Geallieerdes hulle reeds op die strande gevestig en is talle troepe en groot hoeveelhede ammunisie afgelaai.

 

Die Duitsers het verbete weer­stand gebied en die Geallieerdes plek-plek hewig onder skoot ge­had. Nogtans was die vyf vernaamste strande aan die einde van die lang, lang dag oorgeneem.

 

Die inval in Normandië het die volmaakte vastrapplek vir ver­dere militêre welslae geword. Teen 15 Augustus is Parys ontset, en teen die einde van September is die Duitsers uit Frankryk en België verdryf.

 

Met Japan aan die spartel en Russiese troepe wat in die ooste opgeruk het, was die einde van die oorlog in sig.

__________________________________________________________________

 

DIESEL, RUDOLF

 

RUDOLF DIESEL (1858-1913) was die Duitse meganiese ingenieur wat die dieselenjin uitgevind het. Hy is in Parys gebore en het sy opleiding in Engeland en aan die Politegniese Skool in München, Duitsland, ontvang.

 

Terwyl hy in Parys in beheer van ’n verkoelingsinstallasie was, het Diesel in binnebrandmasjiene belang begin stel. In 1893 het hy sy idees oor die onderwerp in Die Teorie en Konstruksie van ’n Rasionale Hitte-motor beskryf.

 

Diesel se eerste enjin het opgeblaas en dit het byna die uitvinder se dood gekos.  Ná baie mislukkings het hy in 1897 ’n werkende model ontwerp. Diesel het die Verenigde State in 1912 besoek en mense daar vertel van sy enjin en sy baie moontlikhede in die skeepvaart en nywerheidswese.

 

Hoewel sy uitvindsel hom ryk moes gemaak het, het gedinge oor patentregte en, na bewering, gewetenlose sakelui die grootste gedeelte van Diesel se rykdom weggemelk. Hy het aan sy einde gekom toe hy op ’n geheimsinnige wyse oorboord geval het terwyl hy besig was om die Engelse Kanaal op ’n stoomboot oor te steek.

 

Diesel se dieselenjin is ’n binnebrandmasjien waarin die brandstof ontsteek word deur hitte wat van saamgeperste lug verkry word. Dit is soortgelyk aan die petrolenjin in sy konstruksie en werking, maar het geen vergasser ("carburetor") of vonkproppe nie en gebruik sogenaamde "diesel" as brandstof. Dieselbrandstof is ’n vloeistof wat hoofsaaklik saamgestel is uit koolwaterstowwe afkomstig van petroleum.

 

Dieselenjins kan gebruik word om sulke toestelle soos kragopwekkers en pompe aan te dryf, asook treine se lokomotiewe, vragmotors, busse, trekkers en selfs skepe en duikbote. In die meeste van die voertuie word dieselenjins soos petrolenjins aangewend -- om die wiele of skroef ("propeller") te laat draai. In lokomotiewe sit dieselenjins egter kragopwekkers aan die werk. Elektrisiteit van hierdie generators gaan na elektriese motore wat die wiele laat draai.

 

Die grootste dieselenjins is so kragtig soos groot stoomenjins en sekere stoomturbines. Skepe ter see word deur diesels aangedryf wat baie duisende perdekrag opwek.

_____________________________________________________

 

DINOSOURUSSE

 

’N DINOSOURUS was enige lid van ’n groep van sowat 1300 reptiele wat in die jong dae van die aarde gelewe maar toe skielik uitgesterf het -- volgens die wetenskaplikes 65 miljoen jaar gelede. Die geleerdes reken egter dat daar een dinosourus-linie is wat nog tot vandag toe leef, naamlik die voëls.

 

Dinosourusse het allerhande groottes gehad en sekeres was kolossaal. Party was plantevreters, ander was karnivore.

 

Oorblyfsels van dinosourusse is, sover bekend, die eerste keer in die 1820’s in Engeland ontdek. Teen die 1840’s was etlike genera reeds bekend sodat die groot vergelykende ontleedkundige Richard Owen die naam Dinosauria aan hulle gegee het (Grieks vir "vreeslike akkedis"). Dit was egter nie voor die ontdekking van volledige gefossileerde dinosourus-geraamtes in die 1880’s dat besef is dat dinosourusse meestal op twee agterpote geloop het nie -- ’n baie ongewone houding vir ’n reptiel, maar tipies van die voëls.

 

Soos die meeste lewende reptiele en voëls het baie dinosourusse (indien nie almal nie) neste gebou en eiers gelê. Daar is nie afdoende getuienis of hulle warmbloedig was of nie. Behoue geblewe voetspore en lang ledemate toon nietemin dat hulle baie vinnig kon hardloop.

 

Die skielike uitsterwing van die dinosourusse is steeds nie bevredigend verklaar nie. Daar is wel die teorie dat die aarde deur ’n enorme ruimtelike voorwerp soos ’n komeet of asteroïde getref is wat die klimaat sodanig verander het dat dit hul voortbestaan onmoontlik gemaak het. Maar hoe is dit dan dat ander organismes soos krokodille, skilpaaie, visse, voëls en amfibieë só ’n kataklisme met slegs geringe verliese oorleef het?

 

_____________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

_____________________________________________________

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan