___________________________________________________________________
van die
voëls
Die winter is ophande. Die swaeltjies trek. Wat is
hierdie ingebore drif van sekere voëls om in ’n sekere stadium van die jaar na
verre lande te verhuis? Iewers, volgens die Groot Raadsbesluit in die skepping,
is ’n sneller wat afgevuur word -- en die uittog begin...
___________________________________________________________________
"SWAELTJIES," het 'n beroemde
Engelse skrywer in die agttiende eeu met dawerende kundigheid verkondig,
"slaap beslis regdeur die winter, 'n Aantal van hulle maak saam 'n bal
deur al in die rondte te vlieg, waarna hulle hulself in een hoop onder die
water inwerp en op die bedding van 'n rivier bly lê."
Hy was nou wel 'n buitengewoon
begaafde man, maar met hierdie waarneming was dr. Samuel Johnson darem sleg
van die kol af. Dit kan 'n mens selfs herinner aan die Donker Eeue toe die
geskrifte van vroeëre skrywers sommer voetstoots aanvaar is.
Maar selfs ná die Renaissance, toe
mense vir hulself begin dink het, is eienaardige opvattings oor die
trekgewoontes van voëls nog gehuldig.
Die geleerdes van die ou tyd het
goed geweet dat sekere voëlspesies in die herfs verdwyn en in die lente weer
hul verskyning maak. Hulle het egter aangeneem dat voëls, soos soogdiere,
hiberneer ('n winterslaap deurmaak).
Dit was maar eers in die negentiende
eeu dat voëlkenners die gedagte gepropageer het dat voëls trek (of migreer), 'n
teorie gegrond op waarnemings by ligtorings en op afgeleë eilande.
Met die gebruik om ringe aan voëls
te sit, is die studie van trekvoëls in die twintigste eeu verder gevoer en hul
lugweë gekarteer. Vandag kan natuurkundiges met behulp van wentelende
satelliete die voëlverhuisings kontroleer, selfs terwyl dit gebeur.
Talle verstommende feite het aan die
lig gekom. Maar daar is steeds baie vrae. Waarom, byvoorbeeld, verhuis
sekere soorte voëls en ander nie? Waarom verlaat trekvoëls bekende plekke, waar
hulle presies weet waar hulle kos en water kan kry, vir 'n gevaarvolle reis oor
die wêreld? Hoe weet die voëls wanneer én waarheen hulle moet trek?
Hoewel ons sedert Johnson se tyd
baie geleer het, vlieg ons mense wat voëlmigrasie betref nog self oor 'n
taamlik duistere terrein!
Dit ly egter geen twyfel dat voëls
veral migreer om die spanning te vermy wat met 'n kos- en waterskaarste,
byvoorbeeld in die winter of 'n droë seisoen, saamgaan nie. In die winter kan
vars water en die grond bevrore raak, en selfs sneeu kan val en hul kosvoorrade
bedek.
In die somermaande word Suid-Afrika
se voëlbevolking met sowat 120 spesies versterk wat tot van Eurasië en die
Midde-Ooste kom. Daar is selfs migrasies uit Midde-Afrika en Madagaskar. Dis is
omdat daar in die somer skielik hier by ons 'n oorvloed kos is -- en die voëls
in die winter die voorrade in die tropiese spense uitgedun het.
Stimulus vir migrasie
•
DIT lyk of voëls 'n ingeboude horlosie het wat hulle prikkel om elke
jaar teen feitlik dieselfde tyd te begin trek. Daar word geglo dat hierdie
stimulus aangebore is en dat faktore soos daglig en die weer die sneller is.
As die regte dag aanbreek, vat die
voëls eenvoudig koers -- sonder om 'n oomblikkie te dink waarheen hulle nou
eintlik vlieg en waarom.
Net voor die migrasie, wanneer die voëls
saamkom vir die reis, is hulle rusteloos.
•
DIE skouspelagtige transkontinentale verhuisings neig om ons aandag af
te trek van baie ander voëlsoorte se trekke oor kort afstande.
Ofskoon hul bewegings nie as
gereelde migrasies beskou word nie, lê flaminke groot afstande binne-in Afrika
af (intra-Afrikaanse migrasie). Ander voëls trek binne ons landgrense rond
namate die seisoene verander.
Party migrasies is vertikaal,
dikwels net 'n paar honderd meter of wat, namate die klimaat met die hoogte
verander. Die janfrederik, wat algemeen in Suid-Afrika voorkom, daal in April
af na die laevelde van KwaZulu-Natal en keer in September na die hoër hange van
die Drakensberg terug.
Partykeer word 'n deel van die
voëlbevolking agtergelaat. Swaels en kwelertjies, ywerige nomade, laat
gewoonlik 'n paar enkelinge agter. En by sekere voëlsoorte is die een geslag of
ouderdomsgroep meer geneig om te migreer as die ander.
• TREKVOËLS en ook ander voëls soos
wedvlugduiwe se verstommende oriëntasievermoë word steeds nie ten volle begryp
nie. Wetenskaplikes het darem al vasgestel dat die aarde se magneetveld iets
daarmee te doen het.
Ons
planeet se magneetveld is 'n onsigbare krag wat rondom die aarde span net soos
wat 'n mens dit by 'n gewone ystermagneet vind. Dit is omdat die aarde in der
waarheid 'n elektromagneet is.
Baie
diep in die hart van die planeet, reken geleerdes, is 'n massiewe bal van
soliede yster of yster-nikkel met 'n omtrek maklik so groot soos Suid-Afrika.
Die gesmelte gesteentes wat weens die draaiing van die aarde om daardie bal in
die aardkern wentel, wek elektromagnetisme op net soos in 'n dinamo.
Maar
hoe kan hierdie rare krag dan op voëls inwerk? Spore van yster wat in die
breinweefsel van die gevleueldes gevind is, dui daarop dat daar 'n meganisme
kan wees wat hulle gevoelig vir die magneetveld maak. Ontspoorde voëls sou dus
daarmee taamlik noukeurig kan aanvoel waar op die aarde hulle is en in watter
rigting hulle moet beweeg om te terug te kom waar hulle hoort.
Wetenskaplikes
het in Duitsland in 'n navorsingprojek sterk magnete aan wedvlugduiwe
vasgemaak. Dit het die duiwe so verwar dat hulle nie hul pad huis toe kon kry
nie. Dit het hul vermoë beduiwel om die aarde se geo-magnetiese velde korrek te
lees.
Só het
wetenskaplikes al selfs gespekuleer dat voëls 'n ekstra rigting-sintuig kan hê
waarvan ons mense nooit in der ewigheid werklik 'n denkbeeld sal kan vorm nie.
Hoe kan iemand wat byvoorbeeld stokblind gebore is hom dan ook voorstel hoe dit
moet wees om te sien?
• MAAR navorsers is vandag ook oortuig dat
dit nie net die aarde se magneetveld is wat voëls hul sin vir rigting gee nie.
Dit lyk trouens of die posisie van die son en sterre eweneens 'n rol in hul
oriënteringsprosesse speel. Met algehele sonsverduisterings kan wedvlugduiwe
byvoorbeeld hopeloos verdwaal.
Proefnemings
wat deur 'n Duitser, ene Kramer, met trekvoëls gedoen is, het ook onweerlegbaar
getoon dat voëls met behulp van die son en sterre navigeer. Kramer het sy
voëltjies aangehou in ronde hokke met ses eweredig gespasieerde vensters wat
elk 'n stuk van die hemelruim ontbloot het. Hy het gevind dat daar iets
interessants met hulle gebeur namate die tyd nader gekom het dat hulle weer
moes begin migreer.
Hulle
het almal gaan sit met hul lyfies in die rigting waarin hulle sou vlieg as
hulle trek. Maar in bewolkte weer het die voëltjies gedisoriënteer geraak.
Kramer
het toe spieëls gebruik wat dit laat lyk het of die son uit 'n ander rigting
skyn. Die voëltjies het almal hul sitposisies dienooreenkomstig verander.
Proefnemings
het ook getoon dat voëls hulle volgens die patrone van die sterre kan
oriënteer. 'n Ander Duitser, met die van Sauer, het ook 'n ronde hok vir sy
proefnemings gebruik, een met 'n deursigtige glasbedekking waardeur die
naghemel gesien kon word. Sy voëls het hulle weer volgens die sterrebeelde
geskik en verward geraak wanneer die lug bewolk was.
Sauer
het hulle toe in 'n planetarium 'n kunsmatige naghemel gegee -- en die voëls
het hulle daarvolgens georiënteer!
• 'N DERDE manier waarop voëls moontlik
navigeer, is om sekere bakens op hul roete as padkaarte te gebruik.
Tog is
die rol wat bakens in voëls se oriëntasie speel volgens navorsers waarskynlik
nie so groot nie. Die meeste trekvoëls vlieg immers snags wanneer hulle nie
maklik op bakens kan reken nie, en baie vlieg ook oor die oop kaal oppervlakke
van die oop see.
Die
baken-teorie verklaar ook nie hoe jong voëls waarvan die ouers al voorheen
dieselfde roete afgelê het maar voor die jonges begin trek, in staat is om hul
pad op totaal onbekende roetes te vind nie.
Soos 'n
kenner tereg sê: dit sal wetenskaplikes waarskynlik nog jare kos voordat hulle
die raaisel van voëlmigrasie heeltemal sal kan verklaar.
___________________________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
___________________________________________________________________
Ons
Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan