_____________________________________________________________
Hoe die mens 'n verbysterende natuurkrag getem het
Die
woord elektrisiteit het eeue gelede by die Ou Grieke ontstaan. Elektron was
hul woord vir amber of versteende boomgom. Hierdie amber, het hulle gevind,
kan donsies soos 'n magneet aantrek nadat dit teen 'n kleed gevryf is. Wat 'n
verstommende verskynsel! Maar meer as tweeduisend jaar sou verbygaan voordat
die mensdom sou vasstel wat daardie onsigbare krag in der waarheid is. En dit
was nadat 'n slim dokter eendag 'n paddaboutjie sien bewe het! Lees voort...
_____________________________________________________________
Wat
is elektrisiteit?
•
ELEKTRISITEIT is 'n natuurkrag... die krag wat deur donderwolke skeur,
maar ook ewe sagkens die brandbolletjie in 'n flitslig laat gloei.
Die
kragtige verhaal begin in die "buitewyke" van die atoom. Alle vaste
dinge, vloeistowwe en gasse in en rondom ons,
bestaan uit dermiljoene onsigbaar klein bousteentjies wat atome genoem
word.
Dis
miskien oorvereenvoudig, maar die maklikste is om aan elke atoom as 'n klein
sonnestelseltjie te dink.
In
die middel is 'n kern (son) bestaande uit klein deeltjies wat protone en
neutrone genoem word. Selfs nog kleiner deeltjies wat ons elektrone noem
(planete), beweeg in verskillende bane om die kern.
Maar
die elektrone in die buitenste bane van metale kan heeltemal van die atoom
wegbreek en binne die metaal rondbeweeg.
Hierdie
''vry elektrone" is verantwoordelik vir dit wat as elektrisiteit bekend
staan.
•
AMBER is die gom van reuse bome uit die verre, verre verlede wat in
gloeiende fossiele verander het. Partykeer is voortydse insekte, spinnekoppe,
ens. selfs soos mummies daarin verewig en word ornamente daarvan gemaak. Die
Ou Grieke, wat nie geweet het wat dit was nie, het gedink amber is die bevrore
trane van hul songod se dogters.
Hul
woord vir amber was dan ook ''elektron" -- dit beteken "bestanddeel
van die son". Hulle het voorts agtergekom dat, wanneer amber teen 'n
kleed gevryf word, dit donsies vinnig aantrek (soos 'n kam mos ook met droë
hare maak).
Hierdie
krag was niks anders as elektrisiteit nie, in 'n vorm wat ons vandag statiese
elektristeit noem.
Dit
was egter eers talle eeue later dat besef is dat amber (en baie ander stowwe)
sulke magnetiese kragte kan kry bloot as gevolg van negatief gelaaide
atoomdeeltjies wat op die stof se oppervlak versamel. Dit is ook hierdie
"elektrone" wat kan veroorsaak dat 'n elektriese stroom deur draad
vloei.
Maar
so onlangs as in die sewentienhonderds kon die mens elektrisiteit nog glad nie
begryp nie -- wat nog te sê dit gebruik.
Tog
was daar omstreeks 1780-'90 'n opmerksame Italiaanse dokter van Bologna wat 'n
belangrike ontdekking gedoen het. Een storie lui dat hy paddas geslag het om
sop vir sy siek vrou te maak. 'n Afgesnyde paddaboutjie sou toe wild aan die
die skop gegaan het toe hy met 'n mes daaraan raak.
Wat
blykbaar wel waar is, is dat hy om die een of ander rede 'n paddapootjie aan
'n koperhaak oor 'n ysterreëling gehang het. Hy het agtergekom dat die
pootspiere krampagtig geruk het.
Die
dokter, Luigi Galvani (1737-1798), het heeltemal reg gehad toe hy gesê het
die rukkings is deur 'n elektriese stroom veroorsaak, maar hy het gereken dat
daardie stroom by die paddapootjie se senuwees begin. Toe noem hy dit
"diere-elektrisiteit".
Kort
daarna het 'n ander Italiaan, die fisikus Alessandro Volta (1745-1827), egter
getoon dat die paddapootjie slegs 'n geleier was. Die elektriese stroom is
eintlik deur die metale opgewek. Volta het ons dan ook die eerste battery
gegee -- in 1800.
Daar
was verdere ontwikkelings op die gebied van elektrisiteit, maar stellig die
belangrikste vir ons vandag was die werk deur die Engelse fisikus en chemikus
Michael Faraday.
•
MICHAEL FARADAY (1791-1867) [LINKS] se uitvindsels het die grondslag
gevorm vir die grootste gedeelte van die tegnologie van die twintigste eeu tot
vandag toe. Lees ook oor Faraday by "Kort begrip" -- klik
hier.
Hy
moet 'n interessante man gewees het. Daar is vertel dat, wanneer die een of
ander gevaarlike proefneming na sy sin begin slaag het, hy van blydskap van
die een voet op die ander gewieg het, handevrywend terwyl hy 'n deuntjie
neurie.
Faraday
se aardskuddende uitvindsel was egter dié van 1831. Hy het naamlik vasgestel
hoe hy elektrisiteit deur 'n draad kon laat vloei. Hy het agtergekom dat draad
wat vinnig in die nabyheid van 'n magneet beweeg word, deur die magneet geëlektrifiseer
word.
Hy
het 'n spoel van draad geneem en dié tussen die twee ente van 'n magneet laat
tol om 'n elektriese stroom op te wek wat 'n primitiewe gloeilampie laat brand
het.
"Wat
is die nut van sulke kennis?" het 'n vrou gevra toe sy gekyk het hoe hy
sy historiese proef doen. "Mevrou," was Faraday se teenvraag
"wat is die nut van 'n pasgebore baba?"
Wat
inderdaad! Vandag word die magdom van elektrisiteit van die wêreld presies op
dieselfde manier opgewek, buiten dat ons prakties die magneet in die rondte
laat tol in plaas van die spoeldraad.
En
solank daardie magneet tol, kan ons net soveel elektrisiteit maak as wat ons
wil.
Dit
word in ons kragsentrales gedoen met stoom (water verhit deur steenkool of
selfs kernkrag) of deur middel van water wat van 'n hoër vlak na 'n laer een
vloei en 'n turbine laat draai.
"Getemde"
elektrisiteit is vandag vir ons ontsaglike waardevol. Dink maar net waarvoor
het ons dit alles nodig: vir ligopwekking, verwarming, TV-stelle, rekenaars,
noem maar op. Tog het dit deur al die eeue bestaan sonder dat die mens daarvan
geweet het.
Trouens,
selfs in jou wonderlik geskape menslike liggaam speel elektristeit 'n
kardinale rol. Wat sou ons gewees het sonder die elektriese impulse in ons eie
"masjiene"... impulse wat ons in staat stel om te dink en te hoor en
te kyk en te handel... en ook te lees soos jy nou hierdie artikel oor
elektrisiteit gelees het!
•
• •
•
Elektrisiteitsvoorsiening
in Suid-Afrika
•
ELEKTRIESE
krag is die eerste keer in September 1879 in die Kaap gebruik. In 1882 is die
Kaapstadse dokke die eerste keer deur elektrisiteit verlig, asook die
Parlementsgebou. Die eerste plaaslike maatskappy is toe gestig.
Die
Durbanse stadsaal is in 1888 die eerste keer deur elektrisiteit verlig,
omstreeks dieselfde tyd toe elektriese krag aan die Witwatersrand in gebruik
geneem is. Die eerste permanente kragsentrale in Kaapstad, wat waterkrag van
Tafelberg gebruik het, is in 1892 geopen.
Kort
ná die Anglo-Boereoorlog (1899-1902) het kenners aanbeveel dat groot
gesentraliseerde kragsentrales gevestig word wat betroubaarder sou wees en
krag goedkoper sou kon lewer as klein kragsentrales wat 'n beperkte gebied
bedien.
In
1923 is die Elektrisiteitsvoorsieningskommissie (vandag bloot Eskom genoem)
met die seën van die destydse Suid-Afrikaanse regering in die lewe geroep.
Die stigter-voorsitter was dr. H.J. van der Bijl. Die nuwe organisasie het
verskeie kantore in die Johannesburgse middestad betrek.
Uit
hierdie nederige begin het 'n reus gegroei. Eskom het hom deur die jare as 'n
maatskappy van wêreldformaat gevestig. Hy verskaf tans naamlik meer as 95
persent van Suid-Afrika se krag en voldoen aan meer as 50 persent van die
elektrisiteitsbehoeftes van die vasteland van Afrika.
Een
van die hoogtepunte in die Eskom-verhaal was die ingebruikneming in 1984 van
die Koeberg-kernsentrale in die Kaap.
'n
Magtige netwerk van kraglyne regoor Suid-Afrika is 'n verdere getuienis van
die groot suksesverhaal. Krag van dié omvang kan nie in batterye geberg word
nie -- dit moet gebruik word soos dit opgewek word. Rekenaars in spesiale
beheersentrums monitor hoeveel krag landwyd benodig word. Die kragsentrales
reguleer hul kraglewering ooreenkomstig die instruksies van die
beheersentrums.
Baie
interessante inligting oor Evkom self en elektrisiteit in die algemeen kan
gekry word by hul webwerf: http://www.eskom.co.za/
_____________________________________________________________
Terug
na inhoudsblad -- klik hier
_____________________________________________________________
Ons
Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan