(ca.
1789-1815)
Die
tragiese verhaal van die ongekunstelde "Venus" van die Khoi, wat na
Londen en Parys geneem is om as ’n "frats" voor nuuskierige
Westerlinge te paradeer
____________________________________________________________
OP
’n doringrige heuwel in die Oos-Kaap is haar stoflike oorskot oplaas in
Augustus 2002 begrawe: die Khoi-vrou wat die Kaap byna twee eeue tevore verlaat
het. Sarah Baartman was uiteindelik "tuis" -- lank ná ’n
vernederende lewe in Londen en Parys as ’n tentoongestelde "frats".
’n
Ewe onwaardige uitstalling van sekere van haar liggaamsdele het nou gelukkig ook
tot die geskiedenis behoort. Dié was tot diep in die twintigste eeu nog op
versterkwater in ’n Paryse museum waar besoekers hulle daaraan kon vergaap.
Maar
hier, by Hankey en die Gamtoosvallei, die vallei waarin sy nagenoeg in 1789
gebore is, sou haar lank uitgestelde begrafnis die skreiende onreg teenoor haar
en haar rasgenote in sekere mate vergoed.
•
SARAH, of Saartje soos sy genoem is, het nie meer in die vallei gewoon
nie, maar in Kaapstad, toe sy in 1810 deur ’n Britse skeepsdokter, ene William
Dunlop, genader is. Hy het haar omgepraat is om saam met hom Londen toe te gaan.
Die dokter moet haar sekerlik wonderlike dinge belowe het om haar te oorreed om
haar huisie op die Kaapse Vlakte te verlaat en in die verafgeleë Engelandse
hoofstad te gaan woon.
Maar
die Khoi-kultuur was in haar tyd reeds grotendeels vernietig en die Europese
lewenswyse was stellig ’n onweerstaanbare lokaas. Dat sy in Europa meegesleur
sou word na ’n vroeë dood weens ’n skandelike lewe, sou sy helaas nie kon
voorsien het nie.
Dunlop
het die sowat 21-jarige Sarah in Londen nakend ten toon gestel as die
"Hottentot Venus". Mense moes teen betaling kom kyk na hierdie rare
vrou met haar buitensporige anatomie. Die groot agterstewe en ander dinge was
alte dikwels ’n hele aardigheid vir nuuskierige Westerse oë.
Hoe
onmenswaardig daar in der waarheid na Sarah gekyk is, blyk uit die woorde van
baron Georges Couvier, ’n Franse wetenskaplike. "In haar bewegings was
iets wat ’n mens aan ’n aap herinner het," het hy geskryf, "en
haar uitwendige geslagsdele het ’n mens aan dié van ’n orangoetang laat
dink."
Op
’n keer is sy werklik "soos ’n wilde" dier in ’n hok by
Piccadilly vertoon. Volgens destydse beskywings van haar vertonings moes Sarah
ook kaal paradeer op ’n verhoog van minder as ’n meter hoog waarop "sy
gelei is deur haar oppasser en uitgestal is soos ’n wilde dier, wat verplig
was om te loop, staan of sit soos hy haar beveel het".
Daar
was wel Londenaars wat gereken het Sarah se onterende behandeling is darem eens
te erg. Dit het selfs tot ’n hofsaak gelei. Maar ná Sarah se getuienis dat sy
dit vrywillig doen, dat die hok net ’n deel van die toneelspel was en dat sy
die helfte van die wins ontvang, kon die vertonings voortgaan. Die jong
Afrika-vrou in die vreemde het haar toe reeds in ’n bose maalkolk bevind
waaruit sy onmoontlik kon ontsnap.
Vanweë
haar eenvoudige, landelike agtergrond kon Sarah haar nuwe lewe heel waarskynlik
glad nie verwerk nie, wat nog te sê verwag dat sy in die volgende honderd jaar
die ikoon van rasse-minderwaardigheid en swart vroulike seksualiteit sou word.
Haar bekendheid het haar die bron van groteske stereotipes oor Afrika-vroue
gemaak, waarvan baie deur die toonaangewende Europese wetenskaplikes van daardie
tyd verewig is.
Haar
liggaam is deur wetenskaplikes, ook baron Couvier, ontleed terwyl sy nog gelewe
het en ’n aantal kamtige wetenskaplike artikels is oor die meerderwaardigheid
van Europese rasse geskryf. Couvier het glo glad gereken sy is die sogenaamde
"vermiste skakel", die hoogste vorm van dierelewe en die laagste vorm
van menselewe.
•
IN 1814 of 1815 is Sarah na Parys geneem, waar sy aan ’n "vertoner
van wilde diere" in ’n reisende sirkus oorhandig is. Maar die skrif was
aan die muur. Sy het haar tot prostitusie in Parys gewend en blykbaar hewig
gedrink, heel moontlik om te probeer saamlewe met die vernedering waaraan sy
onderwerp is. Aan die einde van 1815, net ongeveer 26 jaar oud, het sy aan
infeksie en alkoholisme gesterf.
Baron
Couvier -- hy was chirurg-generaal van Napoleon Bonaparte -- het haar lyk
gedissekteer en haar liggaam in was laat giet. Haar geslagsdele en brein is
gepreserveer en was tot in 1974 nog te sien in die Musée de'l Homme (Museum van
die Mensdom) in Parys, langs die brein van byvoorbeeld die beroemde Franse
chirurg en antropoloog Paul Pierre Broca (1824-'80).
In
1994 het die Suid-Afrikaanse regering en verteenwoordigers van die Griekwa-volk,
wat tot die Khoi-groep behoort, gevra dat haar oorskot (haar behoue geblewe
geraamte saam met die gepreserveerde liggaamsdele) teruggestuur moes word om
hier begrawe te word. Maar nou was daar die probleem dat die gewese toonstukke
van die Museum van die Mensdom ná hul onttrekking regtens die eiendom van die
Franse staat geword het en dat ’n spesiale wet van die Franse parlement nodig
was om hulle terug te gee.
Dog
ná etlike jare van onderhandelings het die Franse regering uiteindelik in
Februarie 2002 ingestem tot haar "repatriasie", en die bal is aan die
rol gesit om Sarah se oorskot na Suid-Afrika te bring.
Die
oorskot het vroeg in Mei per vliegtuig uit Parys via Johannesburg in Kaapstad
aangekom en is daarvandaan na die Oos-Kaap vervoer.
Toe
is Sarah Baartman in Augustus op die heuwel daar by Hankey ter ruste gelê.
Pres. Thabo Mbeki het die sowat 7 000 roubeklaers op die begrafnis toegespreek.
En hoofman Joseph Little het teenoor die hooggeplaastes by die graf ’n
veelseggende opmerking gemaak. "Ons is besig om ’n hoofstuk in die
geskiedenis af te sluit," het
hy gesê. "Ek voel dat haar waardigheid herstel is."
Wat
sou Sarah self van al die ophef gesê het as sy in haar tyd van groot ellende in
Europa ’n visioen daarvan kon gesien het?
_________________________________________________________
Terug
na inhoudsblad -- klik hier
_________________________________________________________
Ons
Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan