_____________________________________________________
-- die wroeging en die ekstase
Il divino Michelangelo -- goddelike kunstenaar -- só het hulle hom
genoem, selfs in sy eie leeftyd. Begenadig met vele talente -- beeldhouer,
skilder, argitek en digter -- maar in sy lang, stormagtige lewe dikwels ongelukkig
en eensaam. Hier is die verhaal van 'die man met vier siele', wat saam met
Leonardo da Vinci en Raphael die Italiaanse kuns tot 'n ongelooflike hoogtepunt
gevoer het...
_____________________________________________________
DIS al die vierde aand dat dit so aangaan. Die geslaan. Die geskree. Die
argumente. Die bure raak kriewelrig. Wat op aarde is by die Buonarroti's aan
die gebeur?
Maar al wat plaasgevind het, is dat
die jong Michelangelo aangekondig het dat hy 'n kunstenaar wil word. Sy pa,
Lodovico, wil niks daarvan hoor nie. A nee a, sy slim seun moet 'n geleerde
word, 'n kloosterhoof.
Lodovico se reaksie is vreemd as 'n
mens aan die tyd dink waarin hy geleef het. In die laat 1400's is Florence
immers 'n kunstenaarsparadys. Die regerende De Medici-familie en die ryk
handelaars laat oral manjifieke geboue en standbeelde oprig om hul stad te versier.
Beeldhouers, skilders en argitekte is van die mees gesiene burgers van hul
tyd.
Maar Michelangelo -- eintlik
Michelagniolo in Italiaans -- is net so koppig as sy pa. Hy weier om verder
skool te gaan, en uiteindelik skryf sy pa hom in as leerjonge by 'n
kunswerkwinkel.
•
MICHELANGELO word op 6 Maart 1475 op Caprese, naby Arezzo, gebore. Sy ma
sterf toe hy net sewe jaar oud is en laat vyf seuns agter. Hy gaan skool tot hy
dertien is, en begin toe sy loopbaan as kunstenaar in die werkwinkel van
Domenico Ghirlandaio, 'n suksesvolle en beroemde paneel- en freskoskilder.
Michelangelo is so talentvol dat hy
sommer dadelik sy ouer, meer ervare medestudente in die skadu stel. Selfs sy
leermeester raak jaloers op hom. As oefening kopieer Michelangelo dikwels die
kunswerke van grootmeesters -- so goed dat niemand later die verskil kan
agterkom nie.
Op 'n dag kom 'n vername besoeker by
die werkwinkel aan. Hy is Lorenzo de Medici, ook bekend as Lorenzo die
Manjifieke omdat hy die kunste so gul en rojaal ondersteun. Onder sy talle
kunsskatte tel 'n manjifieke versameling antieke Griekse en Romeinse beelde wat
hy in sy tuin uitstal.
Hy wil 'n skool vir jong beeldhouers
in sy tuin begin en kom nou by Ghirlandaio rondkyk vir belowende studente.
Hoewel Michelangelo nog nooit beeldhouwerk gedoen het nie, beveel sy leermeester
hom dadelik aan -- miskien om van hom ontslae te raak.
Michelangelo onderskei hom van die
eerste dag af. Hy het nog nooit tevore met klei gewerk of iets uit marmer gekap
nie, maar Lorenzo kon dadelik sien dat hier 'n genie aan die ontluik is. Later
vra hy die jong kunstenaar se pa of Michelangelo soos een van sy seuns in die
paleis kan woon sodat hy, Lorenzo, hom kan help om een van die grootste
beeldhouers van alle tye te word.
Lodovico is egter glad nie in sy
skik met die idee dat sy seun nou 'n "steenkapper" word nie. Hy is
self 'n arm steenwerker -- vir sy seun wil hy iets beters hê. Maar die prag en
praal van die paleis en tuin, Lorenzo se sjarme en die belofte van 'n werk
versag sy hart.
Só gebeur dit dat Michelangelo die
volgende drie jaar in die paleis woon, waar hy onder die waaksame oog van die
talentvolle beeldhouer Bertoldo werk en leer.
As kind was Michelangelo altyd
ernstig, maar namate hy ouer word, raak hy al hoe meer buierig en
teruggetrokke. Hy is uiters krities oor die werk van andere en dikwels
onbeskof uitgesproke.
Dit kom hom duur te staan. Eendag,
toe hy weer een van sy medestudente, ene Torrigiani, se sketse verkleineer, gee
dié hom 'n lelike opstopper op die neus. Van toe af loop Michelangelo rond met
'n neus soos 'n bokser -- iets wat hom die res van sy lewe baie sou pla.
In 1492 eindig Michelangelo se
gelukkige paleisjare met die skielike dood van Lorenzo. Hy is baie hartseer,
want Lorenzo was soos sy eie pa. Hoewel hy vry is om in die paleis aan te bly,
wil Michelangelo eerder na sy pa terugkeer.
Terwyl hy daar woon, kerf hy 'n
kruis uit hout vir 'n Florentynse kloosterhospitaal. Die kloosterhoof is so in
sy skik daarmee dat hy Michelangelo toelaat om lyke in die hospitaal oop te
sny. Dit klink makaber, maar dit was die enigste manier waarop groot
kunstenaars kon uitvind hoe die mens werklik aanmekaargesit is. Die menslike
anatomie was nog 'n duister veld, want die Roomse Kerk het die ontleding
(disseksie) van menslike liggame verbied. Selfs dokters het net 'n vae idee
gehad van wat onder die mens se vel aangaan.
In 1494 breek 'n opstand uit en die
De Medici-familie word uit Florence verdryf. Ook Michelangelo vlug en gaan
woon in Bologna.
•
WERK is skaars in Bologna, en 'n jaar later keer Michelangelo na Florence
terug. Desperaat vir geld, maak hy 'n beeld van 'n slapende Cupido in so 'n
klassieke styl dat dit as 'n antieke stuk in Rome verkoop word.
Die koper, 'n geestelike met
die hoë rang van kardinaal, kom gou agter dat hy geflous is. Maar hy is so geïmponeer
dat hy Michelangelo nooi om in sy paleis in Rome te kom woon.
Michelangelo ontvang verskeie
opdragte terwyl hy hier woon. Een van sy beste werke uit
dié tyd is sy lewensgroot Piëta in opdrag van die kardinaal van Sint Denis in
Frankryk. Piëta is die naam wat gegee word aan kunswerke van Maria met die
gekruisigde liggaam van Jesus op haar skoot. Die woord kom van die Latynse
pietas, waarvan ons piëteit (verering, eerbied), asook die Engelse pity,
afgelei is.
Michelangelo se Piëta is gevoelvol
en oorweldigend -- selfs die are in Jesus se liggaam is te sien.
Michelangelo het dié tema nog twee
maal uitgebeeld, en 'n mens kan sy geestelike rypwording hierin volg. Waar sy
eerste Piëta effens sentimenteel en besonder glad afgewerk is, is sy laaste,
die Rondanini-Piëta, intens ontroerend weens die eenvoud en onafgerondheid
daarvan.
•
TEEN die vroeë 1500's het Rome Florence as middelpunt van die Italiaanse
kunswêreld vervang. Veral die pouse het fortuine aan kunswerke bestee om hul
stad en kerke te verfraai. Dit is die tydperk wat as die Hoog-Renaissance
bekend staan, toe die verskynsel van die kunstenaar as geniale enkeling sy
hoogtepunt bereik het.
Anders as tydens die
Vroeg-Renaissance, toe kunstenaars ontwikkel het in rigtings wat andere kon navolg,
was die individualistiese grootmeesters van die Hoog-Renaissance onnabootsbaar.
Dit was dus 'n tydperk van enkelinge soos Leonardo da Vinci, Michelangelo en
Raphael (lees in ons volgende aflewering oor hom).
Met die De Medici's uit die pad,
soek die stadsvaders van Florence vroeg in die vyftiende eeu 'n kunstenaar om
'n groot openbare beeld te skep, 'n patriotiese simbool van die nuwe republiek.
Die materiaal wat gebruik moet word,
is 'n yslike stuk duur marmer wat 'n vorige beeldhouer vergeefs probeer bewerk
het.
Ook Leonardo, wat teen dié tyd al
baie beroemd is, word gevra, maar hy verklaar dat die blok marmer so bederf is
dat hy stukke sou moes aanlas om 'n menslike figuur te skep.
Toe onderneem die vurige 26-jarige
Michelangelo om iets daaruit te skep. Hoewel die werk in Rome instroom, los hy
alles en begin om sy Dawid uit die marmer te "bevry".
Michelangelo het altyd van die
standpunt uitgegaan dat die beeld reeds in die ruwe marmer was, en dat hy slegs
die oortollige dele moes wegkap om die figuur uit sy kliptronk te
"bevry". Maar hy het altyd eers verskeie tekeninge en selfs modelle
van was of klei gemaak voordat hy dit gewaag het om die "tronk" te
bestorm.
Soms kon hy nie die figuur bevry
nie, en het dit dan onvoltooid gelos, soos sy Matteus.
Twee jaar
lank, tot 1504, werk Michelangelo aan sy vier meter lange Dawid -- op party
plekke is skaars 'n sentimeter oor om weg te kap. Net soos Donatello se Dawid
sewentig jaar vroeër is syne naak, maar die lyf baie meer gevoelvol en
gespierd. Uiterlik kalm, maar met 'n ingehoue energie, is dit sprekend van
Michelangelo se kunstenaarskap.
Ná Dawid begin die opdragte
instroom, 'n Voortreflike werk uit dié tyd is 'n skildery op hout bekend as Die
Heilige Familie. Dit beeld Maria uit as 'n stewige Toskaanse boeremeisie wat
die kleuter Jesus oor haar skouer na Josef toe aangee.
Die stadsvaders vra Michelangelo in
1504 om 'n fresko op 'n muur in die regeringspaleis te skilder. Op die muur net
oorkant werk Leonardo da Vinci, sy aartsmededinger, reeds geruime tyd aan sy
fresko.
Aangevuur deur die drang om te wys
wie is die beste, seël Michelangelo sy werkruimte af en spring met mag en
mening aan die werk. Hy kies 'n gevegstoneel uit dieselfde oorlog as Leonardo,
die Slag van Cascina. Dit beeld 'n groep soldate uit wat in die Arnorivier baai
toe die vyand skielik op hulle afkom.
Op die ou end is albei fresko's
meesterstukke -- verskillend, maar elkeen briljant op sy eie manier. Jammer
genoeg het albei verlore gegaan: Leonardo s'n het blase gemaak en afgeskilfer
nadat hy dit met vuur drooggemaak het, en Michelangelo s'n is uitgekap en
gesteel.
•
IN 1505 ontbied die temperamentele pous Julius II, 'n ambisieuse man met 'n ysterwil, Michelangelo na Rome. Sy eerste taak
is om die weelderigste praalgraf nog vir die pous te skep. Daar word goed na
die kunstenaar omgesien -- hy word soos 'n koninklike behandel en kry rojale
voorskotte.
Soos altyd werp Michelangelo hom
hart en siel in sy werk. Hy teken honderde ontwerpe voordat hy tevrede is. Dit
sou 'n praalgraf soos geen ander wees nie met vyftig marmerbeelde en rye
spoggerige marmerboë en -pilare. Agt maande lank werk hy sy aan sy met die
werkers in die steengroewe van Carrara om self sy marmer uit te soek.
Die pous is so opgewonde dat hy intussen
die Sint Pieterskerk laat restoureer om die graf waardig te wees. Hy gee
Michelangelo 'n huis langs die pouslike paleis en bou selfs 'n brug tussen
hulle sodat hy net wanneer hy wil kan gaan kyk hoe die kunstenaar werk.
Die pous en Michelangelo was altwee
stormagtige persoonlikhede, en ná die soveelste uitbarsting pak Michelangelo sy
goed en keer terug na Florence.
Uiteindelik vergewe die pous hom,
seën hom selfs, maar voor Michelangelo verder aan die graf kan werk, moet hy
eers 'n reuse beeld van sy pouslike hoogheid maak om in Bologna te pryk. Sy
soldate het pas dié staat verower. Van dié beeld het niks oorgebly nie. Toe
Bologna teruggewen word, is die beeld afgeruk en verwoes.
En toe gebeur iets baie ironies. 'n
Talentvolle kunstenaar met die naam Bramante, wat jaloers op Michelangelo was, raai
op 'n dag die pous aan om Michelangelo te kry om die plafon van die Sixtynse
Kapel te beskilder. (Dit is die kapel in die Vatikaan en oorspronklik gebou vir
pous Sixtus IV.)
Bramante het goed geweet dat Michelangelo
maar min ondervinding van freskoskildering het -- moontlik het hy gehoop om 'n
groot gek van hom te maak.
Maar die pous reken dis 'n
uitstekende idee. Weer eens laat hy Michelangelo sy werk aan die graf
onderbreek en vra hom om die enorme plafon te beskilder.
Michelangelo steek viervoet vas.
Nee. Hy is tog allereers 'n beeldhouer en nie 'n skilder nie.
Bowendien is die plafon met sy
rondings en boë 'n uiters moeilike oppervlak om op te werk. Maar die pous hou
voet by stuk en Michelangelo stem onwillig in.
Hy voel so senuagtig oor sy gebrek
aan ondervinding dat hy sy vriende in Florence vra om hom te kom help skilder.
Maar hy is so teleurgesteld in hul werk dat hy alles tot niet maak en van voor
af begin, dié keer heeltemal op sy eie.
Die volgende vier jaar skilder
Michelangelo dag en nag aan die plafon van sowat 500 vierkante meter -- hy eet
of slaap soms glad nie. Hy werk in uiters moeilike omstandighede op hoë
steiers: soms plat op sy rug, soms nek agteroor, maar altyd met sy arms bokant sy
kop.
Soos gewoonlik werk hy in die
grootste geheimhouding. Eers toe hy halfpad klaar is, laat hy die pous en sy
hof toe om te kom kyk. Uiteindelik, op Allerheiligedag in 1512, is die plafon
klaar.
Die resultaat is een van die
beroemdste kunswerke ter wêreld, as't ware 'n kleurryke wêreld in die lug. Meer
as 300 figure, almal rond en driedimensioneel soos beelde wat lewe gekry het,
wemel daarin.
Party is rolspelers in dramatiese
tonele uit Genesis soos die skepping, sondeval en sondvloed, ander Ou-Testamentiese
profete, sibilles (klassieke profetesse) en naakte jongelinge.
'n Duitse skrywer het op 'n keer
gesê: "Niemand kan werklik weet wat die mens kan vermag as hy nog nie die
Sixtynse Kapel gesien het nie!"
Bramante se slenter het geboemerang.
Michelangelo is nou meer beroemd as ooit tevore. Selfs vandag nog raak mense
meegevoer en ontroer as hulle dit sien.
Pous Julius II sterf in 1513 en laat 'n groot som geld agter vir die voltooiing van sy
praafgraf. Michelangelo wy nou al sy energie aan die middelstuk, 'n groot beeld
van Moses wat die kliptafels van die Tien Gebooie vashou. Hy voltooi dit in
1516.
Die Moses-beeld het dieselfde gevoel
van ingehoue krag as Dawid -- 'n vaderfiguur met groot wysheid, maar die woede
van 'n man wat die kliptafels kon verpletter, skuil net onder die oppervlak.
Die beeld lyk so eg dat
Michelangelo, toe hy dit voltooi het, glo 'n hamer daarna gegooi en geskree
het: "Praat! Praat!"
Dit is een van net drie standbeelde
wat uiteindelik vir die pous se praalgraf gemaak is. Die graf is nooit
heeltemal voltooi soos beplan nie -- ondanks al die sweet, probleme en rusies.
• IN the room the women come and
go
Talking of Michelangelo
Só het die groot digter T.S. Eliot
oor Michelangelo gedig. En vandag is dit nog so. Michelangelo was, en is,
ongelooflik beroemd. Sy latere werke het nie min hiertoe bygedra nie.
Ná pous Julius II se dood in 1513 vra sy opvolger, pous Leo X, 'n lid van die De Medici-familie, Michelangelo om 'n fasade vir die
Kerk van San Lorenzo (die kerk van die De Medici's in Florence) te ontwerp.
Getrou aan sy aard dring
Michelangelo daarop aan om al die beeldhouwerk self te doen. Dit duur naderhand
so lank dat hy aangesê word om dit te los en eerder 'n ander projek aan te pak:
'n bykomende sakristie, bekend as die Nuwe Sakristie, vir die kerk met
praalgrafte vir vier De Medici-broers daarin.
Michelangelo werk veertien jaar
hieraan. Hy voltooi die argitektuur, maar net die twee jonger broers se
graftombes kom klaar. Op een van die grafte is die twee misterieuse figure
genaamd Dag en Nag. Dag word voorgestel as 'n man wat dreigend oor sy skouer
gluur, en Nag is 'n vrouefiguur wat kop onderstebo sluimer.
In dié tyd werk Michelangelo ook aan
'n groot biblioteek langs die kerk, tegelykertyd 'n gedenksaal en openbare
bewaarplek van die De Medici's se kosbare versameling boeke en manuskripte. Dié
biblioteek is 'n imposante model van Michelangelo se vernuwende argitektuur.
Sy gesondheid begin al verswak toe
pous Clemens VII hom vra om die muur agter die altaar
in die Sixtynse Kapel te versier met 'n fresko wat die laaste oordeel uitbeeld.
Die pous sterf egter in 1534 voordat
hy kan begin. Michelangelo gaan toe maar voort met pous Julius II se praafgraf,
waaraan hy al sedert 1505 met baie onderbrekings werk. Die nuwe pous Paulus III sit egter sy werkery stop en beveel dat die tombe net so opgerig word.
Dis 'n verskriklike teleurstelling vir Michelangelo, want dis 'n blote
afskynsel van wat hy oorspronklik beplan het.
Hy pak toe Die Laaste Oordeel aan,
wat hy in 1541 voltooi. Nes sy plafonfresko vroeër is dit 'n meesterstuk. Dit
beeld Christus in die middel uit met die goeie siele op pad na die hemel en die
veroordeeldes op pad na die hel.
Anders as die kalm figure van sy
vorige skilderye wat die ideale mens van die Hoog-Renaissance uitbeeld, word
dié in Die Laaste Oordeel deur emosie gewroeg. Die bebaarde, pleitende figuur
waarop Christus afkyk, het Michelangelo se gesig.
Baie in sy skik met die fresko gee
pous Paulus hom opdrag om nog twee fresko's te skilder, een oor die bekering
van Paulus op pad na Damaskus en die ander oor die kruisiging van die apostel
Petrus. Dit was sy laaste skilderwerk.
•
IN 1546 gee pous Paulus Michelangelo opdrag om die herbouing van die
Sint Pieterskerk in Rome oor te neem ná die dood van die vorige argitek, sy
jaloerse mededinger Bramante. Michelangelo skop 'n bohaai op, maar stem
uiteindelik in. Hy ontwerp 'n heeltemal nuwe koepel, kleiner as die
oorspronklike, maar manjifiek en gewaagd.
Die nuwe Sint Pieterskerk was die
grootste bouprojek van die Hoog-Renaissance en is eers in die sewentiende eeu,
lank ná Michelangelo se dood, voltooi.
Teen dié tyd bewe Michelangelo se
hande al van ouderdom en hy kan skaars 'n reguit lyn trek.
Toe wend hy hom tot die digkuns, en in sy laaste jare skryf hy van die mees
briljante gedigte ooit in die Italiaanse digkuns. Dit toon watter sagtheid en
teerheid onder die nors oppervlak van die ruwe ou kunstenaar geskuil het.
Ongelukkig verbrand hy die meeste
daarvan, asook baie van sy tekeninge wat hy vooraf van sy
beelde en skilderye gemaak het. Hy wou nie hê mense moet weet hoe hy
gesukkel het om te vermag wat vandag nog onder die wêreld se grootste
kunsskatte tel nie.
Hy is nooit getroud nie, maar het in
sy later jare 'n mooi vriendskap met Vittoria Colonna gehad. Sy is egter in
1547 dood, en toe is sy lewe nóg eensamer. Lank nadat al sy vriende dood is,
sterf hy op 18 Februarie 1564 op 89 jaar -- sy laaste werke so merkwaardig
soos sy eerstes.
____________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik
hier
____________________________________________________
Ons
Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan