___________________________________________________________________
Eier-aardige
geveerdes
Voëls bou hul neste
instinktief. Selfs dié wat kleintyd
afgesonder is en nooit gesien het hoe ander voëls van
hul soort 'n nes bou nie, sal ewe knap daarmee kan begin as die omstandighede
en materiale reg is. En nadat die eiers gelê is, sal hulle broeis raak... soos
dit enige goeie voëlouer betaam...
___________________________________________________________________
AS jy huis bou, grawe jy heel eerste jou slote vir die fondament. Maar
waar begin jy met jou nes as jy 'n voël is? Hoe anker die geveerdes aanvanklik
hul neste aan die takke van bome? Of teen kranse of die mure van
geboue?
En hoe weet 'n voël -- sonder enige
graad of onderrig in die ingenieurswese hoegenaamd -- om sulke sterk strukture
te bou wat so volmaak aan hul doel beantwoord?
Die nesbouery van gevleueldes... ook
hierin is soveel wondere van die skepping opgesluit dat dit die aardsgebonde
mens eenvoudig moet verstom.
Neste is in die eerste plek daar om
eiers en kleintjies teen roofdiere en gure weer te beskerm. Dog elke voël skop
natuurlik ook nes na sy aard.
Daar is die plakkers onder die voëls
wat bloot vir hulle 'n lêplek in die grond skrop. Daar is die onvermoeide
yweraars wat takke opeenhoop vir 'n nes wat naderhand swaarder as 'n motor
weeg.
En daar is die poghanse en die
uithangers -- voëls wat die ingewikkeldste neste bou, byvoorbeeld groot
balvormige samestellings in bome.
Wat dan van die luilakke wat glad
geen neste bou nie? Ja, dié is daar mos ook, al is hulle eintlik maar die
uitsonderings onder die voëls. Dié soorte gebruik sommer die een of ander
natuurlike uitholling vir 'n nes.
Die waterdikkop-wyfie lê byvoorbeeld
soms haar eiers op die mis van diere soos seekoeie, en party voëls lê weer hul
eiers in die groot spore van diere. Uile maak hul broeiplekke in natuurlike
holtes.
Nagswaels maak plat op die grond
nes, terwyl die Kittlitz-sandlopertjie haar twee eiers met 'n vinnige
geskuifel van die pote met sand of gruis toeskrop wanneer sy haar nes verlaat.
Neste op die grond is gewoonlik
eenvoudig -- miskien uitgevoer met gras of klippe, of met 'n paar saamgegooide
stokkies of riete. Die eiers en klein voëltjies word meestal deur kamoeflering
beskerm.
Volstruise sit huis op deur 'n stuk
gras plat te trap en 'n holte in die sand te skrop.
Duiwe bou neste van takkies. Reiers
en meeue se eenvoudige neste is van materiale uit hul omgewing.
Adéliepikkewyne bou weer hul neste van
klippe, wat hulle opeenstapel totdat dit hoog en droog bo die grond is. Dit
beskerm die nes teen vloedwater.
Die meeste arende bou groot
stokneste in bome, hoewel party hul arendsneste op hoë kranse vestig.
Die mees tipiese neste is egter die
komvormige neste wat ons almal ken -- uitstekend om die eiers te beveilig en
daarby uitmuntende isolators.
Party voëls se neste is alte
spoggerig. Die hamerkop bou byvoorbeeld 'n reusagtig tuiste met een kamer,
dikwels sowat 1,8 m breed, met 0,3 m dik mure. Hy gebruik omtrent 8000 stokkies
en bondels gras. Die ingangetjie is so klein dat die voël net-net daar kan
deurkom, en dit bied die kleintjies bykomende beskerming.
•
SOMS soek die voëlmannetjie en -wyfie saam-saam na 'n plek
vir die nes, soms net die een.
Neste op die grond is nie so beskerm
as dié in die bome nie, en grondnesmakers moet dus onder plante wegkruip of, as
daar nie só 'n beskutting is nie, op kamoeflering staatmaak.
Boomneste is beskut teen diere op
die grond, maar nie teen boomklimmers en vlieënde diere nie. Voëls soos wewers
soek beskerming teen hierdie roofdiere deur hul neste naby of selfs onder dié
van bye, perdebye of arende te bou, terwyl swaeltjies by mensehuise kan nes
maak.
Party soorte voëls versprei hul
neste sodat 'n roofdier wat straks een nes vind, nie ook ander neste van
dieselfde voëlsoort daarnaby sal kry nie.
Hoewel meeue hul neste op die grond
bou, kies hulle gewoonlik veilige broeiplekke soos eilande, moerasse en
kranswande waar hulle goed beskut teen roofvyande is.
•
NET soos met huis bou, moet daar met nes maak sowel materiale as 'n
bouplan wees. En neste se stoffasie moet aan twee vereistes voldoen: dit moet
kan stut en dit moet kan isoleer. Party voëls bou die hele nes uit klei, wat 'n
uitstekende isolator is.
Maar baie bring net 'n laag klei aan
tussen die laaste voering met ander materiale -- 'n bonte verskeidenheid wat
gras, takkies, mosse, vere, saadhuide, dierehare en mensgemaakte voorwerpe kan
insluit, trouens enigiets wat 'n voël maar kan aandra.
• VOËLS bou hul neste met besondere reekse
bewegings. Dié wat eenvoudige neste bou, gooi die materiale met sywaartse
bewegings bymekaar, terwyl die kommetjie-bouers 'n ingewikkelder metode
gebruik.
Die voël plaas die verskillende
stukke materiaal eers min of meer op hul plek, beweeg dan self na die middel
daarvan en draai al in die rondte terwyl die bors af- en uitwaarts gedruk word.
Met hierdie rondomtaliedraaiery word die nes aan die binnekant glad gestryk.
Die grootte van die nes hang dus af van die voël se eie grootte.
En terwyl party materiale so
versigtig saamgepers is dat dit lyk of die vesels delikaat verweef is, word
ander meer losweg saamgevoeg.
Sekere voëls gebruik selfs spinnerakke
om die nes te heg, soos 'n mens kleeflint sal gebruik om 'n pakkie te verseël.
Nesbouery is beslis 'n moeisame
taak. 'n Paar swaeltjies is al dopgehou wat 1200 vlugte met stukkies klei
afgelê het om hul nes te bou. En daar is neste van ander voëls wat met meer as
tweeduisend veertjies uitgevoer kan wees.
Voëls bou hul neste instinktief. 'n
Voël wat kleintyd afgesonder is en nooit gesien het hoe ander voëls van
sy soort 'n nes bou nie, sal ewe knap daarmee kan begin as die omstandighede en
materiale reg is. Maar oefening maak die voël wel meer bedrewe.
En as die nes voltooi is, is die tyd
daar om dit met eiers te vul... en te broei...
• • •
DIE haan op die kerktoring het geen eiertjie te lê nie. Natuurlik nie,
hy's mos 'n haan -- en hy is boonop van metaal! Hoe ook al, die ou liedjie
daaroor is miskien ons enigste waarin van 'n eier gesing word. Dis tog wel byna
'n bietjie vreemd, want die eier was deur lange eeue nog altyd baie belangrik
vir die mensdom.
In die eier sien baie mense immers
die geil belofte van nuwe lewe.
Vir 'n voëlouer
hou 'n eier ook 'n nuwe lewensbelofte in -- en die drang om daardie lewe tot
elke prys verwesenlik te sien, is verstommend sterk. Party broeivoëls sal in
die grootste gevaar steeds soos nete
op hul eiers bly sit, selfs as 'n mens nader kom en omtrent aan die getroue
voëlouers sou vat.
Dis nie eens altyd net die ouers wat
so verskriklik gaande oor 'n eier kan raak nie. As 'n keiserpikkewyn
byvoorbeeld 'n eier in die sneeu laat val, sal elke volwasse voël wat nie self
'n eier of kuiken het nie, daarop afpyl voordat dit vries. Ander eiers en
kuikens word selfs in uitsonderlike gevalle platgetrap in die dolle geskarrel
om die gevalle Hompie-kedompie te beskerm.
Dis werklik boeiend om die gedrag
van broeivoëls te bestudeer. Die eiers moet warm gehou word, sodat die embrio
normaal kan ontwikkel. Die meeste voëls ontwikkel 'n broeikol op die bors --
'n deel waar die vere uitval en waar 'n ryke voorraad bloedvate die eiers die
hele tyd verwarm as dit daarteen gehou word.
Net 'n paar voëlsoorte soos
kormorane en malgasse ontwikkel nie broeikolle nie. Hulle vou eenvoudig hul
gewebde pote om die eiers om dit warm te hou.
Die meeste eiers kan 'n kort rukkie
in die koue oorleef, soos wanneer die ouervoël wegvlieg om kos te gaan soek.
As die eiers in 'n nes of holte is, sal hulle taamlik lank hul hitte behou.
In warm streke moet voëls egter weer
bontstaan om die eiers koel te hou. Baie staan bo-oor die eiers om dié met hul
skaduwee teen die fel son te beskerm.
Hoewel broeityd 'n stil, vreedsame
tyd in die lewe van 'n voël is, kan dit party voëls se kragte behoorlik tap.
Kyk maar net wat met die keiserpikkewyn van Antarktika gebeur.
Wanneer die wyfiepikkewyn haar
enkele eier gelê het, rol die mannetjie dit oor sy pote sonder dat dit aan die
sneeu raak, en vou dit dan onder sy broeivel in. Die wyfie gaan dan
see toe om te vreet.
In 'n hartverskeurende vertoon van
uithouvermoë en gelatenheid bly die mannetjie twee maande lank op een plek sit
sonder om enigiets te vreet. Stormwinde kan waai en die wêreld kan vries, maar
Pa bly getrou op sy pos.
As die wyfie nie teen die
uitbroeityd teruggekeer het nie, sal die mannetjie die kuiken 'n bietjie kos
uit sy krop gee -- wat ongelooflik is as 'n mens dink hoe lank hy self sonder
kos gebly het.
Sy keer egter gewoonlik terug -- met kos -- net voor die kuiken uitbroei. Nou pyl die uitgeputte, vermaerde mannetjie reguit see toe om te vreet en om kos vir sy spruit terug te bring. Die mannetjie en wyfie voer dan beurtelings hul pasgeborene.
•
HOEWEL die eiers van verskillende spesies nie ewe vinnig ontwikkel
nie, is die groeiproses binne-in die dop dieselfde vir alle voëls.
Die eier begin as 'n ryp eiersel wat
uit die voëlwyfie se eierstok tot in haar eierleier beweeg. Hierdie eiersel,
dié deel van die voëleier wat ons die dooier (eiergeel) noem, is een van die
grootste selle wat in die natuur bestaan.
Die genetiese materiaal van die
eiersel, net onder die oppervlak, is egter dieselfde grootte as die
erflikheidsmateriaal van die voëlmannetjie se sperma.
Indien bevrugting plaasvind, verenig
twee mikroskopies klein
stukkies lewe om 'n volledige kern te vorm, die
begin van 'n nuwe voëltjie. Die sel wat só in die dooier ontstaan, begin nou in
twee verdeel, dan in vier, agt, sestien, ens. Maar die verdeling is nog glad
nie so vinnig soos later sal gebeur wanneer die volledige eier gelê is en die
broeiery begin nie.
Die geel dooier is 'n spens vir die
groeiende embrio en bestaan uit die helfte proteïen en vet, en die helfte
water.
Namate die dooier ál langs die
eierleier van die voëlwyfie beweeg, word 'n laag albumen (eierwit) daarom
afgeskei. Die albumen --
wat ook proteïen as kos bevat, maar 90 persent
water is -- beskerm die delikate embrio teen skokke en voorsien dit later van
water.
Verder af in die eierleier word 'n
halfporeuse membraan deur ander kliere om die eier afgeskei: die vel wat aan 'n
hardgekookte eier vaskleef as jy dit probeer afskil.
Naby die einde van die reis kry die
eier sy dop, wat van kalsiumkarbonaat gemaak is -- eintlik maar dieselfde
materiaal waaruit die druipstene van byvoorbeeld die Kangogrotte bestaan.
___________________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
___________________________________________________________
Ons
Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan