__________________________________________________________
Kookpot
vir 'n katastrofe
Vulkane -- die vuur van die lewende
aarde -- het nog altyd die mens met die grootste vrees vervul. En geen wonder nie.
Toe die eiland Krakatoa in Augustus 1883 dramaties ontplof het, het ons hele
planeet glo soos 'n klok gevibreer. Hele gemeenskappe, soos dié van die ou
Romeinse stad Pompeji, is al deur vulkane begrawe --
om nie eens te praat van die legendariese Atlantis wat onder die see sou
verdwyn het nie. En tog is dit verkeerd om vulkane slegs met verwoesting te
vereenselwig. Hulle vertel ons ook boeiende dinge omtrent die binnewerkinge van
ons planeet...
•
Klik hier vir "Kort begrip":
Hoe vulkane eilande skep.
__________________________________________________________
DIE middagson mik reeds goed na die weste toe Dionisio Pulido 'n keer van
sy ploeg af opkyk.Wat sien hy daar? Kan dit wees? Die grond is aan die oopskeur! Rook borrel by die skeur uit, en
naderhand is dit massas fyn stof wat met 'n onheilspellende gefluit deur die
opening ontsnap.
Pulido hardloop na sy nabygeleë
dorpie Paricutin, nie ver van die stad Mexiko nie. Hy bring ander dorpenaars na
die skeur, wat nou reeds so vergroot het dat stukke rooiwarm rots deur die bars
die lug ingeslinger word.
Omstreeks tienuur daardie nag -- op
20 Februarie 1943 -- is daar 'n ontploffing. Gloeiende klippe en as word
blitsvinnig uitgewerp en spoedig begin 'n kegel om die reet vorm. Teen dagbreek
die volgende dag begin die eerste lawa vloei. Die Paricutin-vulkaan is gebore.
Die ontstaan, lewe en dood van die
Paricutin-vulkaan is goed geboekstaaf. Dit het tot 'n hoogte van meer as 300 m
gegroei. Die ontploffings is meer as 300 km ver gehoor.
Die dorpie Paricutin is heeltemal
begrawe, asook alles behalwe die kerktorings van 'n buurdorpie. In Februarie
1952 was daar 'n reeks besonder hewige ontploffings. Toe, op 4 Maart van
daardie jaar, nege jaar en 'n klompie dae ná sy geboorte, raak die vulkaan
stil.
Regdeur die geskiedenis is
wonderlike verhale om vulkane geweef. Die mense van die antieke beskawings is
deur vuurspuwende berge verbyster en het hulle met hul gode verbind. Die blote
woord vulkaan kom van Vulcanus, die Romeinse god van vuur, wat ook die
beskermer van ystersmede en metaalwerkers sou gewees het.
En Vulcano, die suidelikste van die
vulkaan-eilande noord van Sicilië, is só genoem vanweë die Romeinse geloof dat
die gedreun veroorsaak is deur Vulcanus se hamer en aambeeld en dat die rook
en vulkaan-as uit sy smeltoond gekom het.
Aristoteles het te kenne gegee dat
vulkane veroorsaak word deur winde wat binne-in die aarde vasgekeer is. Ander
het geglo vulkane is brandende berge.
Hoewel vulkane -- of liewer die
kragte wat hulle veroorsaak -- nog nie ten volle begryp word nie, is daar
vandag baie omtrent hulle bekend en kan ons hul uitbarstings in 'n groot mate
voorspel en sodoende lewens red.
•
DIE sleutel tot die kennis van vulkane lê in die teorieë van
vastelandskuiwing en plaat-tektoniek.
Volgens geoloë bestaan die oppervlak
van die aarde uit 'n mosaïek van beweeglike eenhede wat plate genoem word. Die
vastelande is op hierdie plate geleë en skuif gedurig oor die aardoppervlak
namate die plate beweeg.
Daar is groot aktiwiteit aan die
rande van die plate. Gesmelte rots styg van onder af op. Gewoonlik stol dit om
'n nuwe kors op die plate te vorm, maar partykeer bars dit deur die
oorliggende rots in die vorm van 'n vulkaan.
Maar laat ons 'n vulkaan van nader
beskou.
Dit begin as magma -- rots wat
vanweë geweldige hitte gesmelt het. Die magma, wat vol gasse is, vorm eers 'n
soort "kamer" waar dit onder die oppervlak versamel.
Namate die druk in die kamer oplaai,
forseer die magma sy pad deur plekke waar die oorliggende rots swakker is.
Wanneer 'n sogenaamde sentrale pyp die oppervlak bereik, word 'n gat oopgeblaas
waardeur die gas ontsnap. Partykeer bars magma ook deur 'n sy-opening.
Die gesmelte
materiaal wat oor die kraterrand gestoot word, word lawa genoem. Benewens lawa en gas, word talle stukke en brokke soliede stof, of
tefra, ook deur vulkane uitgeskiet. Die grootste stukke word bomme genoem,
medium-groot klippe en gruis staan bekend as lapilli, kleiner fragmente vorm as
en die heel kleinstes vorm vulkaan-stof.
Dis interessant dat, hoewel die bomme die mees dramatiese van 'n vulkaan se bestanddele is, dit eintlik die as en stof is wat die meeste skade aanrig.
Toe die berg Vesuvius in 79 nC
Pompeji in die Baai van Napels verwoes het, is hierdie ou Romeinse stad heeltemal onder as begrawe (kyk ook artikel oor Pompeji in hierdie ensiklopedie). En
jare nadat die Oos-lndiese eiland Krakatoa in 1883 vulkanies ontplof het, het
die vulkaan-stof hoog in die atmosfeer steeds die hele aarde se weer
beïnvloed.
'n Vulkaniese berg word opgebou deur
die stowwe wat hy uitwerp. Die berg kan kegelvormig wees, of dit kan uit uitgestrekte
lawaplate bestaan, 'n Vulkaan wat nie besig is om uit te bars nie, word 'n
rustende vulkaan genoem; as dit nooit weer sal uitbars nie, word gesê dit is
uitgewerk of uitgedoof.
•
DAAR is vandag sowat vyfhonderd aktiewe vulkane op land en baie onder
die see. Hulle kom meestal aan die rand van plate voor.
Daar is 'n groot variasie in die
vloeibaarheid van lawa en dit beïnvloed die manier waarop dit uitbars. Die
soort uitbarsting en veral die soort materiaal wat uitgewerp word, bepaal die
soort vulkaan wat gevorm word.
• Skildvulkane word gevorm deur die
uitbarsting van dun, vloeibare lawa wat vinnig oor 'n groot gebied versprei.
Skildvulkane is in die reël nie baie hoog nie, maar daar is die uitsonderings
(byvoorbeeld Olympus Mons op die planeet Mars; lees meer oor hom verder in
hierdie artikel).
• Strato-vulkane word met verloop van tyd
deur uitbarstings van lawa, gas en vulkaniese as gevorm. Die uitbarstings vind
met kort tussenposes plaas. Die vulkaan bestaan dus uit lae wat op mekaar
afgeset is. (Let wel: die woord magma word gebruik om gesmelte materiaal uit
die binnekant van die aarde aan te dui; die magma is nie slegs gesmelte rots
nie, maar bevat ook 'n groot hoeveelheid gas. Die gesmelte materiaal wat oor
die kraterrand gestoot word, word lawa genoem. Dit bevat betreklik min
opgeloste gas en is dus minder vloeibaar as magma.)
• Koepelvulkane: As die lawa taai-vloeibaar
is, ontstaan 'n sogenaamde koepelvulkaan met 'n steil helling. Die taai lawa
bou die koepel, terwyl die gas en vloeibare lawa ontsnap.
• Kaldeira: As 'n groot deel van 'n
vulkaniese berg vernietig word, byvoorbeeld deur 'n buitengewone uitbarsting,
ontstaan 'n kaldeira. 'n Kaldeira kan ook beskryf word as 'n panvormige kom in
die aardkors wat ontstaan het vanweë die insakking van die middelste gedeelte
van 'n vulkaniese keël. Die kaldeira, of kaldera (van die Spaans vir "ketel"), word dikwels met water gevul, soos
die skouspelagtige kaldeira van die Kratermeer in Oregon, Amerika.
•
DIS maar moeilik om ons land met vulkane te verbind, maar 'n groot deel
van die Suid-Afrikaanse landskap lyk vandag soos dit lyk vanweë vulkaniese
woelinge.
Paleontoloë vertel dat alles wat in
die Karoo gelewe het, eenmaal in die verre verlede uitgewis is deur
vulkaanuitbarstings waarvan ons nog die oorblyfsels in die vulkaniese klip van
die Drakensbergpieke kan sien.
Nog getuienis van vulkanisme baie
lank gelede is te sien in Lebombo, die Suurberg, asook die Karookoppies en
Paarlrots in die Boland.
• VULKANE kom nie net op die aarde voor nie,
maar ook op ons susterplanete. Die planeet Mars het die grootste skildvulkane
in ons sonnestelsel, veel groter as enige op aarde. Hier is die monsteragtig
groot vulkaan Olympus Mons -- wat met sy hoogte van byna 27 km ons berg Everest
(9 km) soos 'n vulletjie laat lyk. (Let wel: Everest is nie 'n vulkaan nie.)
Die kaldeira van Olympus Mons is byna 90 km lank en 60 km breed.
Die
planeet Venus (wat ons vroegaand as die ''aandster'' in die weste kan sien) het
talle groot skildvulkane, die grootstes meer as 700 km in deursnee en tot 5,5
km hoog.
____________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004
- Uit Huisgenoot se Jongspan