____________________________________________________________
Weekdiere (2): Buikpotiges van die oseane
'n See van
slakke
Skulpe soos tulpe, skulpe soos stulpe, skulpe die
siersels wat kom uit die see... In 'n verbysterende hoeveelheid vorms en kleure
spoel hulle uit op ons strande: die leë praghuisies van die diertjies wat hulle
tydsaam gemaak het. Maar te dikwels word die dop opgehemel terwyl die bouer
geïgnoreer word. Hieronder kyk ons na die buitengewone buikpotiges wat ons
oseane bewoon...
____________________________________________________________
IN die verste, gryse verlede het hulle al
die mens gefassineer: die weekdiere van die tussengety- en vlakwater-sones van
die see.
Die voorkoms van uitheemse skulpe in die grotte van
die Cro-Magnons, 'n interessante ras van lang mense wat sowat 30 000 jaar
gelede gelewe het, toon dat daar reeds vóór die antieke beskawing die een of
ander vorm van handel tussen Europa en die Verre Ooste moet bestaan het.
Talle argeologiese opgrawings het baie skulpe in die
vullishope van prehistoriese kombuise opgelewer, wat toon dat weekdiere as kos
en die skulpe as ornamente, gereedskap en werktuie gebruik is.
Die grootste skulpe het as drinkhouers, lampe of
trompette gedien en die kleinstes was versierings of gereedskap soos vishoeke
is daarvan gemaak.
Ná die geboorte van die beskawing het mense soos
Aristoteles, 'n uitmuntende seebioloog, 'n indrukwekkende skulpversameling
besit. Dit is bekend dat Plinius die Ouere, die Romeinse natuurkenner, die
weekdiere van Italië bestudeer het.
Selfs Jan van Riebeeck het glo weekdierskulpe
versamel en hulle na Nederland gestuur.
Die slakke wat in die verlede waarskynlik die meeste
om hul skulpe geroem is, is die sogenaamde kauri's. Die Italiaanse woord vir
die glansende skulp van die kauri is porcellana, waarvan ons woord
porselein afgelei is.
Die kauri se skulp word dan ook 'n porseleinskulp
genoem. 'n Ander naam daarvoor is muntskulp. In sekere dele van die wereld is
die skulpe by die tonne van hawens aan die Indiese Oseaan na Afrika verskeep,
waar hulle in die binneland verhandel is.
Die rykdom van sekere swart Afrika-heersers is eerder
volgens die kauriskulpe as die edelmetale in hul besit gemeet, en slawe is ook
met die muntskulpe gekoop.
Seeslakke se skulpe is ook as kenteken van dapperheid
gebruik. Oorlogshelde in Korea is toegelaat om die skulpe van die eierslak, 'n familielid
van die kauri, as ornament in hul hare of om hul nekke te dra.
Maar die beroemdste seeslakke van die ou tyd is nie
om hul skulpe of vleis versamel nie, dog vanweë 'n klein kliertjie naby hul
kieue. In die antieke kulture is die mees gesogte pigment hieruit verkry: die
kosbare "keiserlike purper". Die Latynse woord vir die slak wat
hierdie pigment lewer, is purpura, waar die woord purper vandaan kom.
Vandag word die buikpotiges van die see hoofsaaklik om hul pragtige skulpe geroem. Maar mense vergeet alte dikwels dat die diertjie wat die skulp gebou het, ewe interessant is en dat baie van die pragtigste buikpotiges glad nie skulpe vorm nie.
• AS 'n mens
aan die enorme en boeiende verskeidenheid van seeskulpe dink, is dit moeilik om
te glo dat daar 'n enkele basiese argitektoniese bloudruk vir die verskillende
vorms is. En tog is daar.
Van die plat, vulkaanvormige skulpe van byvoorbeeld
klipmossels tot die spits vorms van kegelskulpe, van die puntige silhoeëtte van
purperslakskulpe tot die gladde buitelyne van kauri's -- almal is gegrond op
dieselfde basiese spiraalstruktuur.
'n Skulp is 'n spiraal wat om 'n sentrale as draai,
waaraan die spiere van die diertjie geheg is. Groei geskied van die spits van
die spiraal.
Elke winding raak progressief breër namate die
diertjie groei. Die laaste winding word die liggaamswinding genoem. Die
spiraallyn, waar een winding aan die ander raak, staan bekend as 'n naat.
Die opening waardeur die liggaam beweeg, word die
apertuur genoem. Die meeste seeslakke het 'n dekselvormige struktuur, die
kieudeksel of operkulum, wat vyande buite hou.
By die meeste slakke spiraal die windings in die
rigting waarin die horlosiewysers loop, as dit van bo af beskou word.
Daar is egter die paar uitsonderings waar die
windings teen die wysers in, of links om, loop.
•
SOUTWATER- of seeslakke is die grootste groep slakke. Daar is sowat 55 000
spesies, wat klipmossels, oesters en wulke insluit.
Hul hougebiede wissel van getypoele langs die strand
tot die diepsee.
Party, soos bobbelvlot-slakke, lewe in die oop see,
waar hulle op vlotte van slymerige lugbelle ronddryf. Ander, soos klipmossels,
klou alte hardnekkig en min of meer bewegingloos aan rotse en ander oppervlakke
vas. Baie buikpotiges van die see grawe hulle onder die sand in.
Die belangrikste verskil tussen land- en
seebuikpotiges is dat feitlik alle seeslakke en seenaakslakke kieue het.
Sogenaamde sifons steek soos buise van die liggaam af uit en laat die water
binnevloei wat vir respirasie gebruik word.
Soos die buikpotiges van die land is seeslakke en
seenaakslakke vegetaries sowel as vleisvretend. Hul kos wissel van seegras en dooie
organiese materiaal tot ander seediere.
Die buikpotiges van die see het baie meer vyande as
dié op land. Party skei gif af of hul afskeidings smaak so sleg dat dit hulle
nie net help beskerm nie, maar hulle ook help om hul prooi te vang.
Sekere kegelslakke het 'n "gifpyl" waarmee
hulle vissies en ander prooi doodmaak. Dit kan ook noodlottig vir mense wees.
Benewens kamoeflering en gifstowwe moet die
buikpotiges van die see in die reël op hul groot hoeveelhede eiers staatmaak om
te oorleef.
Vanweë die groot verskeidenheid van seebuikpotiges is
hulle 'n versamelaar se droom. Maar onthou tog maar altyd dat net leë skulpe
versamel moet word. 'n Skulp lyk pragtig op 'n skulpkundige se tafel, maar
selfs beter aan die diertjie wat hom gemaak het.
____________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Huisgenoot se Wonderlike
Wêreld op CD, 2004