____________________________________________________________

 

Weekdiere (2): Buikpotiges van die oseane

 

'n See van slakke

 

Skulpe soos tulpe, skulpe soos stulpe, skulpe die siersels wat kom uit die see... In 'n verbysterende hoeveelheid vorms en kleure spoel hulle uit op ons strande: die leë praghuisies van die diertjies wat hulle tydsaam gemaak het. Maar te dikwels word die dop opgehemel terwyl die bouer geïgnoreer word. Hieronder kyk ons na die buitengewone buikpotiges wat ons oseane bewoon...

____________________________________________________________

 

IN die verste, gryse verlede het hulle al die mens gefassineer: die weekdiere van die tussengety- en vlakwater-sones van die see.

 

Die voorkoms van uitheemse skulpe in die grotte van die Cro-Magnons, 'n interessante ras van lang mense wat sowat 30 000 jaar gelede gelewe het, toon dat daar reeds vóór die antieke beskawing die een of ander vorm van handel tussen Europa en die Verre Ooste moet bestaan het.

 

Talle argeologiese opgrawings het baie skulpe in die vullishope van prehistoriese kombuise opgelewer, wat toon dat weekdiere as kos en die skulpe as ornamente, gereedskap en werktuie gebruik is.

 

Die grootste skulpe het as drinkhouers, lampe of trompette gedien en die kleinstes was versierings of gereedskap soos vishoeke is daarvan gemaak.

 

Ná die geboorte van die beskawing het mense soos Aristoteles, 'n uitmuntende seebioloog, 'n indrukwekkende skulpversameling besit. Dit is bekend dat Plinius die Ouere, die Romeinse natuurkenner, die weekdiere van Italië bestudeer het.

 

Selfs Jan van Riebeeck het glo weekdierskulpe versamel en hulle na Nederland gestuur.

 

Die slakke wat in die verlede waarskynlik die meeste om hul skulpe geroem is, is die sogenaamde kauri's. Die Italiaanse woord vir die glansende skulp van die kauri is porcellana, waarvan ons woord porselein afgelei is.

 

Die kauri se skulp word dan ook 'n porseleinskulp genoem. 'n Ander naam daarvoor is muntskulp. In sekere dele van die wereld is die skulpe by die tonne van hawens aan die Indiese Oseaan na Afrika verskeep, waar hulle in die binneland verhandel is.

 

Die rykdom van sekere swart Afrika-heersers is eerder volgens die kauriskulpe as die edelmetale in hul besit gemeet, en slawe is ook met die muntskulpe gekoop.

 

Seeslakke se skulpe is ook as kenteken van dapperheid gebruik. Oorlogshelde in Korea is toegelaat om die skulpe van die eierslak, 'n familielid van die kauri, as ornament in hul hare of om hul nekke te dra.

 

Maar die beroemdste seeslakke van die ou tyd is nie om hul skulpe of vleis versamel nie, dog vanweë 'n klein kliertjie naby hul kieue. In die antieke kulture is die mees gesogte pigment hieruit verkry: die kosbare "keiserlike purper". Die Latynse woord vir die slak wat hierdie pigment lewer, is purpura, waar die woord purper vandaan kom.

 

Vandag word die buikpotiges van die see hoofsaaklik om hul pragtige skulpe geroem. Maar mense vergeet alte dikwels dat die diertjie wat die skulp gebou het, ewe interessant is en dat baie van die pragtigste buikpotiges glad nie skulpe vorm nie.

 

Struktuur van 'n skulp

 

   AS 'n mens aan die enorme en boeiende verskeidenheid van seeskulpe dink, is dit moeilik om te glo dat daar 'n enkele basiese argitektoniese bloudruk vir die verskillende vorms is. En tog is daar.

 

Van die plat, vulkaanvormige skulpe van byvoorbeeld klipmossels tot die spits vorms van kegelskulpe, van die puntige silhoeëtte van purperslakskulpe tot die gladde buitelyne van kauri's -- almal is gegrond op dieselfde basiese spiraalstruktuur.

 

'n Skulp is 'n spiraal wat om 'n sentrale as draai, waaraan die spiere van die diertjie geheg is. Groei geskied van die spits van die spiraal.

 

Elke winding raak progressief breër namate die diertjie groei. Die laaste winding word die liggaamswinding genoem. Die spiraallyn, waar een winding aan die ander raak, staan bekend as 'n naat.

 

Die opening waardeur die liggaam beweeg, word die apertuur genoem. Die meeste seeslakke het 'n dekselvormige struktuur, die kieudeksel of operkulum, wat vyande buite hou.

 

By die meeste slakke spiraal die windings in die rigting waarin die horlosiewysers loop, as dit van bo af beskou word.

 

Daar is egter die paar uitsonderings waar die windings teen die wysers in, of links om, loop.

 

Hoe die buikpotiges van die see van dié op land verskil

 

    SOUTWATER- of seeslakke is die grootste groep slakke. Daar is sowat 55 000 spesies, wat klipmossels, oesters en wulke insluit.

 

Hul hougebiede wissel van getypoele langs die strand tot die diepsee.

 

Party, soos bobbelvlot-slakke, lewe in die oop see, waar hulle op vlotte van slymerige lugbelle ronddryf. Ander, soos klipmossels, klou alte hardnekkig en min of meer bewegingloos aan rotse en ander oppervlakke vas. Baie buikpotiges van die see grawe hulle onder die sand in.

 

Die belangrikste verskil tussen land- en seebuikpotiges is dat feitlik alle seeslakke en seenaakslakke kieue het. Sogenaamde sifons steek soos buise van die liggaam af uit en laat die water binnevloei wat vir respirasie gebruik word.

 

Soos die buikpotiges van die land is seeslakke en seenaakslakke vegetaries sowel as vleisvretend. Hul kos wissel van seegras en dooie organiese materiaal tot ander seediere.

 

Die buikpotiges van die see het baie meer vyande as dié op land. Party skei gif af of hul afskeidings smaak so sleg dat dit hulle nie net help beskerm nie, maar hulle ook help om hul prooi te vang.

 

Sekere kegelslakke het 'n "gifpyl" waarmee hulle vissies en ander prooi doodmaak. Dit kan ook noodlottig vir mense wees.

 

Benewens kamoeflering en gifstowwe moet die buikpotiges van die see in die reël op hul groot hoeveelhede eiers staatmaak om te oorleef.

 

Vanweë die groot verskeidenheid van seebuikpotiges is hulle 'n versamelaar se droom. Maar onthou tog maar altyd dat net leë skulpe versamel moet word. 'n Skulp lyk pragtig op 'n skulpkundige se tafel, maar selfs beter aan die diertjie wat hom gemaak het.

 

____________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

____________________________________________________________

 

Huisgenoot se Wonderlike Wêreld op CD, 2004