___________________________________________________________
Die natuurstreke van die aarde (1): Inleiding
en
vlakte...
Stomende oerwoude, wuiwende grasvelde, dor woestyne
wat bly smag na 'n lekseltjie reën... die aarde is bedeel met die
uiteenlopendste gebiede, so verskillend van mekaar dat dit 'n besoeker uit die
buiteruimte totaal sou verwar. In hierdie reeks neem die Wonder-ensiklopedie
jou op 'n besondere ontdekkingstog deur ons natuurstreke, met al hul
eiesoortige eienskappe en unieke lewensvorms. In ons eerste artikel kyk ons
oorkoepelend na die lewe rondom die aarde en in die volgende artikels word van
die verskillende streke een vir een besigtig...
___________________________________________________________
ONS wonderlike wêreld is feitlik oral
bedeel met lewe. Maar die plante en diere in die ysige poolstreke verskil
hemelsbreed van dié by die stomende ewenaar. Dis die temperatuur en
beskikbaarheid van water wat bepaal wát wáár kan bestaan. Hoe warmer en
vogtiger dit is, binne perke, hoe rykliker is die plante- en dierelewe en hoe
groter is die verskeidenheid.
Tog is baie van die lewensvorms rondom die wêreld
uitmuntend toegerus vir die moeilikste omstandighede -- ysbere van die
Noordelike Yssee het byvoorbeeld ekstra vetlae om die koue te kan verduur.
Namate 'n mens suid- of noordwaarts van die ewenaar
af wegbeweeg, daal die hittegraad geleidelik, omdat die sonstrale verswak word
deurdat hulle deur meer van die atmosfeer moet dring. By die ewenaar is die
temperatuur elke dag sowat 25 tot 30 grade C. Naby die Suidpool, weer, kan die
kwik in die hartjie van die somer tot bokant die vriespunt styg, maar die
gemiddelde temperatuur is -50 grade -- baie kouer as jou yskas.
Hierdie temperatuur-"stroke" rondom die
aarde sorg vir verskillende soorte plante en diere na gelang van die besondere
toestande. Omdat seestrome en winde die temperatuur beïnvloed, en omdat die
reënval verskil, is die stroke aan weerskante van die ewenaar nie identies nie.
Elke streek het sy eie klimaat en besondere diere wat
daarvoor toegerus is.
•
POOLYS-KAPPE: Aan die eindes van die aarde is die lewegewende vars water
hard bevrore. Daar is dus geen landplante nie. Selfs die oppervlak van die see
raak bevries en onder die ys is piepklein drywende plankton of visse, wat kos
verskaf vir 'n paar groot diere wat op of naby die water kan lewe. Dit sluit in
ysbere (van die Noordelike Yssee-gebied) en pikkewyne (van Antarktika).
• TOENDRA:
Om die bevrore Arktika is boomlose landstreke wat toendra genoem word. Dié is
in die winter met ys bedek, maar gedurende die kort somer skiet mosse en blomme
op, wat kos vir rendiere, lemmings en ander diere verskaf.
•
NAALDWOUDE: Suid van die toendra is wyd uitgestrekte gebiede van
immergroen, keëldraende bome wat naaldbome genoem word. Hul naaldvormige blare
weerstaan die vrieswinters.
• GEMATIGDE STREKE:
Dié omspan 'n breë spektrum van gebiede -- in Suid-Afrika byvoorbeeld sowel die
Wes-Kaap met sy Middellandse See-klimaat as die subtropiese Natalse kus. Ons
weet goed hoe lyk ons eie natuurlewe. Dit verskil egter in belangrike opsigte
van dié in die Noordelike Halfrond, waar bome soos eike hul blare in die winter
verloor (ons het natuurlik ook bladwisselende bome, maar hulle is uit die
noorde hierheen gebring). Die diere in die Noordelike Halfrond is onder meer
Europese dasse, vosse, eekhorings en herte -- wat nogal dramaties verskil van
ons springbokke, koedoes en wat nog alles.
Na "die Hoëveld, waar dit oop is", het die
Afrikaanse digter Toon van den Heever destyds gehunker. Die Noord-Vrystaat en
gewese Suid-Transvaal is "oop" en dis tipiese grasveld. Uitgestrekte
grasvelde kom voor in die wêreld se gematigde en tropiese streke, in gebiede
waar daar nie genoeg reën vir woude is nie. Dit sluit in die savannes van
Afrika, die steppes van Asië, die prêries van Noord-Amerika en die pampas van
Suid-Amerika.
• WOESTYNE:
Die Namib en die Kalahari is woestyne van ons eie wêrelddeel. Daar is egter ook
talle ander. Trouens, sowat 'n derde van die aarde se landoppervlak is woestyne
of halfwoestyne. 'n Woestyn ontstaan wanneer meer water weens verdamping verlore
gaan as die reën wat uitsak. Die plantegroei is yl, want net geharde grasse,
kaktusse en doringbosse kan oorleef. Diere sluit akkedisse, woestynmuise en
kamele in.
• TROPIESE
WOUDE: Die warm, vogtige gebiede naby die ewenaar -- die tropiese woude -- het
die rykste natuurlewe van al die streke. In hierdie "Tarzan"-oerwoude
kan tien keer soveel plantsoorte wees, en honderd maal soveel diersoorte, as op
'n ewe groot gebied in die gematigde streek. Trouens, die tropiese woude het
twee vyfdes van alle plant- en diersoorte.
• AS 'n mens
ons planeet vandag vergelyk met hoe dit 5000 jaar gelede was, is die
veranderings enorm. Uitstrekte landstreke wat eenmaal "wild" was,
word nou deur boere bewerk of is deur nywerhede oorgeneem.
En oor die groot- en kleinwild wat eenmaal op die
Suid-Afrikaanse grasvelde gewemel maar verdwyn het, kan die natuurliefhebber
net baie treurig raak...
In 'n reuse land soos Amerika is die gevolge van die
"beskawing" soveel opmerkliker. Weg is die buffeltroppe op die
ontsaglike prêries, en in die plek van die wilde grasse staan enorme
lappieskomberse van landerye besaai met koring en ander gewasse.
Ook gematigde sone se woude, wat vroeër groot dele
van Europa bedek het, is afgekap vir hout om skepe en huise te bou en meubels
te maak. Boere het oorgeneem met landerye waarop rys, gort, beet, aartappels en
ander kosplante gekweek word.
Die tropiese woude, die natuur se rykste spense, word
eweneens in 'n ontstellende tempo afgekap vir timmerhout, nywerhede soos
papierfabrieke, en om vir landerye en fabrieke plek te maak.
Selfs die poolstreke spring nie die mens se oorname
vry nie. Radioaktiewe afval, word vertel, het reeds in die toendra op korsmosse
versamel, waarop rendiere wei wat op hul beurt deur die Eskimo's en Laplanders
geëet word. Wat die gevolge hiervan sal wees, sal ons nog moet sien.
Maar presies hoeveel natuurstreke het die aarde?
Geleerdes verskil oor die getal, hoewel die meeste tussen ses en tien erken
(die see word ook as 'n streek beskou). In hierdie reeks word ses beskryf.
As 'n mens na kaarte van hierdie natuurstreke sou
kyk, kan jy verkeerdelik dink dat elkeen duidelike grense soos landsgrense het.
In werklikheid gaan die een streek geleidelik in die ander een oor.
____________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD,
2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan