__________________________________________________________________

 

Insek-kaleidoskoop (12): Vlerke

 

Vleuels van die insek

 

'n Brommende heuningby baljaar op die blomme. Sy drink die soet nektar met piepklein teugies en versprei die stuifmeel tussen die bloeisels. Met hierdie eenvoudige daadjies word die voortbestaan van die byespesie sowel as die plantspesie verseker. En dis alles te danke aan iets wat die mens selde die erkenning gee wat dit verdien -- die wonderbaarlike vermoë van 'n insek om te vlieg...

__________________________________________________________________

 

VIR minstens 'n miljoen verskillende soorte insekte is die aarde 'n aanloopbaan -- vir opstygings en landings in 'n daaglikse lugvertoning vol akrobatiese maneuvers.

 

Insekte is ou kalante van die lug en dis juis hierdie vermoë wat hulle as klas so verstommend suksesvol maak. Hul ragfyn vlerke voer hulle mee oor al die windstreke van die wêreld om nuwe plekke te koloniseer, aan gevare te ontsnap en kos te soek.

 

'n Insek soos ons inheemse motby, ook bekend as die doodshoofmot, trek selfs die ontsaglike afstand van hier af tot in Europa.

 

Dis gewoonlik die voëls wat die eer kry vir verbasende vlugvaardigheid. Voëls is trouens soveel groter en makliker om raak te sien dat die insekte se vliegprestasies vir 'n lang tyd glad nie erken is nie.

 

Onlangse navorsing het egter getoon dat die vlug van 'n insek geensins ondergeskik is aan dié van die voël nie. Wat meer sê, die mees gevorderde menslike vlugte lyk in vergelyking daarmee bra baie onbeholpe en primitief.

 

   DEURSKYNEND, papieragtig, vol piepklein aartjies -- só is die fladderende vlerke van baie soorte insekte. Tog verskil die vorm en bou van hul vlerke ook baie, soos gesien kan word as 'n mens, sê nou maar, 'n vlieg en 'n vlinder s'n vergelyk.

 

Gewoonlik is die vlerke egter saamgestel uit 'n vlies wat deur 'n aantal chitien-vlerkare versterk is. (Chitien is 'n horingagtige stof in die insek se "geraamte"). Ons kan die vlies of membraan met 'n sambreel vergelyk. Die vlerkare verteenwoordig die ribbe van die sambreel wat hom oop en styf hou.

 

Dis egter nie al nie. Namate jy die insekvlerk ál meer onder die mikroskoop vergroot, kom talle ander dinge te voorskyn op dié wonderlike aanhangsel van die insek se liggaam: haartjies, riffels, boë of skubbe wat die vlerk bedek en dikwels die pragtigste patrone vorm wat 'n mens jou kan voorstel.

 

In die natuur is egter nie oorbodige dinge nie. Al hierdie dele het uiteindelik 'n rol te speel om die insek die bedrewe vlieër te maak wat hy is.

 

Die vlerk van 'n skoenlapper is byvoorbeeld bedek met skubbe wat mekaar gedeeltelik oordek soos die teëls op 'n dak. Hulle vergroot die stygkrag van die vlerk.

 

Op die koop toe gee die skubbe die vlerk sy kleure. Hulle speel dus ook 'n rol in sekondêre funksies soos seksuele seleksie, kleurwaarskuwing en kamoeflering.

 

Omdat die lengte en vorm van verskillende insekte se vlerke so ontsaglik verskil, vlieg hulle natuurlik op verskillende maniere. Party vlerke, soos dié van die skoenlapper, het 'n starre oppervlak, terwyl ander 'n toiingrige soom van haartjies het.

 

Fossiele is gevind van naaldekokers wat 'n vlerkspan van langer as 50 cm gehad het. In vergelyking daarmee is die vlerke van vandag se insekte amper onbeduidend klein.

 

Maar moet hulle nie onderskat nie! Daar word beweer dat blindevlieë se vlerke so sterk is dat hulle selfs vinniger kan vlieg as wat die vinnigste perd kan hardloop. Van die groot soorte blindevlieë, wat tot 3 cm lank kan wees, is bereken dat, terwyl hulle vlieg, daar byna twee liter lug per sekonde deur die vlerke beweeg!

 

Insekvlerke is nie plat soos papier nie, maar in mindere of meerdere mate bolrond. Dit vergroot die vlugvermoë van die insek en hou hom stabieler wanneer hy sy vlerke klap of sweef.

 

Die meeste gevleuelde insekte het twee pare vlerke -- 'n paar bo- of voorvlerke en 'n paar onder- of agtervlerke. Die vlerke het, anders as dié van voëls, geen inwendige spierstelsel nie. Hulle word deur spiere van die toraks, waaraan die vlerke vas is, aangedryf.

 

Die toraks word feitlik heeltemal deur vliegspiere gevul en hierdie spiere kan die insek feitlik enige beweging laat maak -- neerduik, bolmakiesie slaan, sweefhang, onderstebo vlieg, sywaarts vlieg, agteruit vlieg. En dan kan ta byna oombliklik weer 'n nuwe toertjie uithaal. Kyk net hoe sukkel jy dan om 'n lastige vlieg te vermorsel.

 

En die muskiet: party soorte kan glo selfs in 'n reënbui vir elke druppel koes en droog anderkant uitkom!

 

Soos by die mense is daar egter by die vlieënde insekte ook die koersloses. Sekere vrugtetorre beland dikwels op blink sinkdakke of in damme omdat hulle, wanneer hulle daaroor vlieg, skielik die lig van onder kry en dan onderstebo begin vlieg -- met noodlottige gevolge.

 

Insekte kan óf met hul vlerke sweef óf daarmee klap dat dit so gons. Swewers kan, net soos die voëls, van opstygende lugstrome gebruik maak. Sprinkane is uitstekende swewers.

 

By die vlerkklappers kan die spesifieke gonsgeluide juis aan die getal vlerkbewegings per sekonde toegeskryf word. Die vlerke van 'n huisvlieg maak 330 tot 335 bewegings per sekonde -- die heuningby s'n is sowat 440.

 

Die geluide wat hierdie trillings meebring, kan glo met sekere musieknote vergelyk word. Daar word beweer dat die gonsgeluide van 'n huisvlieg met die noot F en dié van die by met A ooreenkom.

 

Waar is die vernuftige platemaker wat vir ons deuntjies kan saamstel uit al die tjir-, zoem- en gonsgeluide wat die wêreld om ons vul?

 

Hoewel talle soorte insekte vlerke het, is daar baie soorte wat hul vlerke maar min gebruik of heeltemal vlerkloos is. Afgesien van vlieg, gebruik die vlieëndes hul vlerke soms ook vir kamoeflering (die kolle en selfs vals oë op skoenlappers se vlerke), as lugversorgers (die heuningbye in hul nes) en om klanke en seine te maak wat die mannetjies en wyfies saambring vir die paring.

 

Praat van vlerksleep by 'n meisie -- die gevleuelde goggatjies het hierdie kunsie hoeka bemeester!

 

       

 

'n Proefneming

met vlieënde

motte

 

   DAAR'S 'n eksperiment wat miskien meer met insekte se gehoor te doen as met hul vlieëry, maar straks sal jy dit nietemin wil doen, want dis baie interessant.

 

Rinkel 'n bos sleutels in die aand by 'n klomp motte wat om 'n lig vlieg. Party sal ongestoord om die lig bly rondomtalie, maar ander sal ongewone bewegings begin maak. Hulle sal byvoorbeeld grond toe duik, verwilderd wegvlug of net doodstil gaan sit. Dis 'n sekere toonhoogte in die geluid van die sleutels, vertel wetenskaplikes, wat die motte só laat maak.

 

Die rede is dat vlermuise motte met sonar in die lug opspoor deur klankseine uit te stuur. Sogenaamde uilmotte kan hierdie seine hoor met hul gehoororgane wat langs die liggaam is. Hulle maak dan allerhande wilde bewegings om die vlermuise te probeer pypkan.

 

_____________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

_____________________________________________________

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan