____________________________________________________________
O, kyk die
oë!
Die sig-sintuig wissel baie van dier
tot dier en talle ervaar hul omgewing totaal anders as ons. Maar presies hoe
sien diere?
____________________________________________________________
VANUIT 'n stygende lugstroom honderde meters bokant die grond skiet 'n
witkruisarend neer op sy prooi -- 'n dassie wat jy skaars sou opmerk teen die
laaggroeiende bossies.
'n Trop impalas, altyd waaksaam,
gewaar 'n jagluiperd wat hulle bekruip, en hulle laat spaander.
Baie diere is grootliks op goeie sig
aangewese om te kan oorleef. Die sig-sintuig wissel grootliks van dier tot
dier. Die arend se skerp oë is legendaries. 'n Webspinnekop kan slegs
veranderings in die lig gewaar. Soogdiere het twee oë en spinnekoppe tot agt.
Uile sien alles feitlik in swart-wit. Stekelbaarsvisse sien meer kleure as die
mens.
Maar kom ons kyk
eers na die basiese bou van oë voordat ons ’n paar soorte diere se sig-sintuie
van naderby beloer.
•
JOU eie oë is aan die voorkant van jou kop -- net soos dié van katte,
honde, roofvoëls en ander jagters. Die gesigsveld van die oë oorvleuel -- 'n
verskynsel wat binokulêre of stereoskopiese sig genoem word -- en dit stel jou
in staat om voorwerpe in besonderhede te sien. Des te belangriker: as gevolg
daarvan kan jy afstand skat.
Diere wat gejag word, het weer oë
aan die kante van die kop, omdat dit belangriker is dat hulle rondom hulle moet
kan sien.
Ongelooflik soos dit dalk kan lyk,
is die oë van alle werweldiere -- en twee ongewerweldes, die seekat en
pylinkvis -- volgens dieselfde "bloudruk" ontwerp. Hulle werk bra
soos 'n kamera.
Elke oog is 'n met vog gevulde sak,
gewoonlik bolrond, met 'n lens in die voorste helfte, wat lig versamel en dit
op die ligsensitiewe retina agter konsentreer. Die ligsensitiewe retina bestaan
uit stafies en keëls, en dié is met die optiese senuwee verbind wat na die
brein loop.
Die oë van insekte verskil geweldig
van ons s'n. Hulle staan bekend as samegestelde oë en bestaan uit talle klein
seshoekige eenheidjies wat ommatidia genoem word.
Elke ommatidium is 'n
miniatuur-ogie, met 'n lens wat lig van die buitekant na 'n senuwee stuur. Die
brein voeg die verskillende beelde saam om 'n prent-mosaïek te vorm.
•
ROOFVOËLS het die skerpste sig van alle diere. Hoewel hulle basies
dieselfde as dié van die mens is, is die oë in verhouding groter, sodat daar
meer ligsensitiewe selle in die retina is.
Die oë van soogdiere en sekere voëls
het 'n besonder sensitiewe kol in die retina wat die fovea genoem word.
Dié is soos 'n telefotolens en vergroot die beeld wat daarop val. Pleks van
die gewone enkele fovea, het die roofvoëls twee en partykeer drie daarvan.
Daar word gemeen dat die sentrale
deel van 'n arend se sig twee keer vergroot word om die voël uitmuntende sig te
gee.
Ook baie belangrik is die ligging
van die oë vooraan die kop. Die meeste roofvoëls het goeie lig nodig om so
uitstekend te kan sien. In dowwe lig sien die mens beter as hulle.
Anders as ander roofvoëls kan die
uil egter dinge sien in wat ons mense as stikdonkerte sal beskou.
Maar hy kan darem nie werklik in die
pikdonker sien nie, omdat daar geen sig kan wees as lig nie die oë binnekom en
die senuselle van die retina stimuleer nie. Daar val egter altyd snags 'n
sekere hoeveelheid lig vanuit die
hemelruim op die aarde.
Die geheim van die uil se
verstommende visie lê in die grootte en bou van die oë.
Hulle is groot om soveel beskikbare
lig moontlik in te neem. Die retina bestaan feitlik heeltemal uit dig
saamgepakte stafies wat, hoewel dit die sien van kleure beperk, uitsonderlike
sig in swart-wit meebring.
Die oë wat vorentoe kyk, lê wyd
uitmekaar op die plat gesig. Dit gee die uil stereoskopiese visie sodat hy
afstande baie presies kan skat.
Die kombinasie van al hierdie
faktore maak die sig van die uil omtrent honderd keer sensitiewer as die mens
s'n.
• Hoe lyk jy vir 'n vlieg, 'n mot of 'n by? Die mens sal seker nooit
werklik weet nie, maar dis fassinerend om daaroor te wonder en in ’n ander artikel in ons ensiklopedie word
in meer besonderhede daaroor bespiegel.
Hoe ook al, baie insekte, soos
vlieë, word as verpestelik, vuil en naar beskou, maar daar is darem een ding
wat hulle heel besonders maak: hul treffende oë. Groot en helderkleurig aan die
kante van die kop, bestaan hulle uit talle juweelagtige ommatidia. Die vlieg
kan nie baie mooi in besonderhede sien nie, maar bewegings word blitsvinnig
gewaar.
Die kop van die roofvlieg is baie
beweeglik en draai gedurig rond soos hy uitkyk vir prooi. Dié insek jaag
dikwels enigiets wat beweeg.
Anders as insekte, het spinnekoppe
klein, enkelvoudige oë. Die meeste het agt, geleë in twee rye van vier elk;
ander het ses, vier of twee. Sekere spinnekoppe wat in grotte woon, het glad
nie oë nie.
Die graad van sig hang grootliks af
van die manier waarop die spinnekop sy kos in die hande kry. Jagspinnekope het
goeie nabyvisie. Webspinnekoppe is minder afhanklik van sig om hul prooi te
vang en gebruik hoofsaaklik hul oë om veranderings in die lig waar te neem.
Spinnekop-oë konsentreer hoofsaaklik op die getal pote wat binne sig is. Ses pote beteken kos. Agt pote beteken 'n maat.
• KLEIN reptiele soos geitjies maak feitlik heeltemal staat op hul uitstekende sig om hul insekprooi te vang. Baie woon in woestyne of die trope waar die lig helder is. Die pupille van baie van hulle verklein tot vier klein gaatjies wat skerp skynsels afweer, en 'n baie presiese beeld word gevorm.
Baie diere hou stof en vullis uit
hul oë deur dit te knip. Voëls het 'n "derde ooglid" wat 'n knipvlies
genoem word en soos 'n ruitveër werk. Die meeste geitjies het egter geen
ooglede nie. Pleks daarvan het elke oog 'n deursigtige bedekking wat dit beskerm.
Daar is ook 'n ander klein reptiel
met merkwaardige oë, te wete die trapsuutjies of verkleurmannetjie. Dis juis
aan sy oë te danke dat die trapsuutjies sy prooi so dodelik doeltreffend met sy
klewerige tong kan vang.
Die oë beweeg naamlik onafhanklik van mekaar -- wat beteken dat die een vorentoe kan kyk en die ander een agtertoe, sodat die trapsuutjies oral rond kan loer vir kos.
Wanneer hy 'n slagoffer gewaar,
draai die verkleurmannetjie in sy rigting en vestig albei sy oë op hom. Met
behulp van binokulêre sig kan die verkleurmannetjie nou die slagoffer se afstand
noukeurig skat en
-- waps! -- daar sit sy turf!
Vir 'n groot reptiel soos die
krokodil is die ligging van sy oë weer belangrik. Soos die neus sit hulle so
effens bokant die plat kop, wat die krokodil in staat stel om te sien en asem
te haal selfs wanneer hy onderkant die watervlak lê.
Vanweë hul uitpeul-oë kan ook
amfibieë soos paddas goed rondom hulle sien. Almal buiten 'n paar soorte
gebruik slegs hul oë om hul prooi te vind.
•
BAIE nagdiere het 'n weerkaatsende laag wat die tapetum genoem
word net agter die retina van elke oog. Die tapetum bestaan uit talle
silweragtige kristalle wat alle ligstrale wat die stafies straks nog nie
geabsorbeer het nie na die retina terugkaats. Op dié manier kry die stafies 'n
tweede kans om die lig te ontvang.
Weerkaatsings van die tapetum kan
dikwels gesien word by diere soos katte wanneer die ligte van 'n motor op hulle
val.
Maar watter van die primate het die
grootste oë in verhouding tot die liggaam? Hierdie onderskeiding kom die
sogenaamde spookdiertjie toe, en sy oë lyk amper rêrig soos sopborde!
Omdat hy snags jag terwyl hy van
boom tot boom spring, is goeie sig vir hom noodsaaklik.
Anders as die meeste nagdiere het hy
geen tapetum agter die oë wat die lig weerkaats om nagvisie te bevorder nie.
Pleks daarvan het die oog 'n fovea -- wat gewoonlik by dagdiere aangetref word.
Daarby is die oë vooraan die gesig sodat die dier in drie dimensies sien. Só kan hy sy afstand skat van die takke wat hy moet gryp en sy kos tussen die digte blare vind.
____________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Wonderlike Wêreld op CD, 2004 -
Uit Huisgenoot se Jongspan