____________________________________________________________
’n Deur-tas-tende
ondersoek
Volgens die spreekwoord verstaan ’n vark geen snars
van politiek nie. Maar danksy ’n baie gevoelige snoet weet die swyn darem van ’n
hele klomp ander dinge! Varke en ander vroeteldiere het dié gevoeligheid nodig
om na wortels, knolle en bolle onder die grond te kan grawe. Maar dan is die
gevoelsintuig ook so ’n kardinale deel van die lewe dat jy jou kwalik kan
voorstel hoe enige dier -- en die mens -- daarsonder sou gefunksioneer het...
____________________________________________________________
DIS donkermaan. 'n Honger straatkat sluip rond tussen 'n
paar leë tromme op soek na ietsie om
te vreet. Buiten die geritsel van vullissakke is alles doodstil.
Dan, skielik, skuur die kat se
snorbaard teen 'n piepklein muisie wat in 'n hoekie wegkruip. Die kat kan die
muis glad nie sien nie. Maar -- kerplaks -- met die snelheid en presisie van 'n
muisval, het die roofdier die knaagdier in sy dodelike bek.
Die tassin is gewoonlik oor die hele
liggaam versprei, met 'n hoër konsentrasie op sekere dele.
Op vrywel enige deel van die
menseliggaam is daar byvoorbeeld haartjies wat soos voelspriete werk om oor
gebeurtenisse buitekant die liggaam verslag te doen. Maar daar is ook 'n konsentrasie
van "fyngevoeligheid" in die vingerpunte.
Ongewerweldes se tasorgane is
versprei, met konsentrasies op die voelers en tentakels. By baie werweldiere
verskerp lang hare op die gesig die tassin.
Om te kan voel beteken ook dat die
liggaam gewaarsku kan word teen sensasies soos pyn, hitte en koue.
Laaste maar nie die minste nie, help
tas om verbintenisse tussen diere te smee.
Tas is so 'n kardinale deel van die lewe
dat 'n mens jou kwalik kan voorstel hoe mens en dier daarsonder sou
gefunksioneer het.
•
SNORRE by diere is glad nie sulke eenvoudige organe soos soms gemeen
word nie. Die beweging van die hare is die sneller vir sensoriese selle, wat
impulse deur vertakkings van die gesigsenuwees na die brein toe stuur. Snorre
is gevoelig vir vibrasies met 'n baie lae frekwensie.
•
BY voëls is die sig- en hoorsin baie goed ontwikkel en die reuk-, smaak- en tassin betreklik swak. 'n Paar voëls
wyk egter hiervan af en maak goed gebruik van hul tassin.
Daar is byvoorbeeld Suid-Amerikaanse
voëls wat met gevoelige snawels rondvoetel in die los grond en blare-afval van woudbodems op soek na wurms en ander ongewerweldes. Die
tassin word versterk deur sensitiewe kwashare om die basis van die snawel, wat bewegings tussen die blarepuin gewaar.
• Hulle kan dalk soos die blomblare van ’n
blom lyk, maar die wuiwende tentakels van die see-anemoon het ’n aggressiewe
doel. Besaai met netelselle, is hulle so dodelik vir ’n klein seediertjie as
wat ’n haai vir ’n vis is.
Die anemoon gebruik sy tentakels om
chemies tussen eetbare en oneetbare voorwerpe te onderskei. As die voorwerp kos
is, word die talle naalde in die tentakels in die slagoffer ingespuit en word
hy verlam.
•
DIE sig- en reuksin van visse speel 'n groot rol om hulle na hul prooi
en maats te lei en hulle teen roofdiere te waarsku. Maar daar is 'n derde
sintuig wat hulle hierin help en hulle baie bewus van trillings onder die
water maak.
Onder die vel is naamlik 'n reeks
met jellie gevulde kanale waaraan sensitiewe hare geheg is wat in die rigting van
die water se beweging buig. Dié is goed voorsien van senu-ente. Twee groot
kanale loop weerskante van die lyf. Party loop ook verspreid in die kop.
Hierdie kanale is deur middel van klein
porieë met die buitewêreld verbind. Enige versteuring van die water buite die
vis se liggaam word deur die hare binne-in die kanale geregistreer. Benewens
die opsporing van prooi- en roofvyande, help hierdie stelsel blykbaar ook
sekere visse om te navigeer.
•
VIR sekere vlieënde insekte is dit noodsaaklik om die windsnelheid te
meet voordat hulle vlieg. Bye bereken hul vliegspoed volgens die bepaalde
uitwaartse kromming van hul voelhorings in die wind.
Skoenlappers het ook 'n "private
weerstasie". Die mannetjies van die vlinders en motte vlieg altyd teen die
wind in wanneer hulle die reukmolekules van 'n wyfie volg. As die wind egter
sterker stoot as wat hulle kan vlieg, sou dit hul eenvoudig verder van hul liefdesdoelwit
af waai. Voordat hulle dus opstyg, bepaal hulle die windsnelheid met hul
voelhorings -- en bly hulle aardgebonde as die wind te sterk is.
•
ROBBE se smaak- en reuksin is swak ontwikkel. Die water waarin hul leef,
is dikwels troebel, en goeie sig is dus ook van weinig nut om hul prooi op te
spoor. Pleks daarvan maak robbe in mindere of meerdere mate van hul tassin
gebruik om kos te vind.
Hiervoor het hulle 'n vlesigheid aan
die snoet, en die moestasse wat hiervandaan uitstrek, is goed voorsien van
senuwees en uiters gevoelig vir roeringe.
Dis feitlik seker dat hulle dit
gebruik om die vibrasies van diere in die nabyheid op te vang of om, soos
walrusse, in diep water na kos te tas.
• ALLE webspinnekoppe
leef in 'n wêreld van tas. Hul sig is
swak en hulle verlaat hulle op hul gevoeligheid vir vibrasies om deur die lewe
te gaan. Hul webbe werk nogal soos telefoondrade om vir hulle inligting oor te
dra.
Met hierdie akute sensitiwiteit vir verskillende
trillings kontroleer die spinnekop die drade van die spinnerak en word
onderskei tussen 'n spartelende prooidiertjie, ’n blaar wat deur die wind in
die web gewaai is en -- as die spinnekop ’n wyfie is -- ’n mannetjie wat
versigtig toenadering soek. Web-vibrasies dien ook vir kommunikasie tussen die
volwasse spinnekop en kleintjies.
Die hengelspinnekop is ook gevoelig vir die vibrasies
wat deur 'n swemmende vis in die water veroorsaak word.
• SOOS by die
mens, is liggaamlike aanraking en vertroeteling noodsaaklik vir die normale,
gesonde ontwikkeling van die jong ape. Die babas klou soos nete aan hul ma's --
nie net omdat dié enige oomblik die hasepad kan kies nie, maar ook omdat dit so
lekker is om só gekoester te word en dit hulle veilig laat voel.
• TAS is
uiters belangrik groter diere, veral leeus. Deur hul gesigte teen mekaar te
skuur, word hulle nie net verseker dat hulle tussen hul eie soort is nie, maar
die troplede word ook saamgesmee.
• WATERSOOGDIERE soos otters, wat in troebel water
lewe, maak grootliks van hul tassin gebruik om prooi op te spoor en te vang.
Danksy opvallende snorbaarde op hul bolippe kan die otters, terwyl hulle op die
oppervlak rondswem, hul prooi se woelinge in die water waarneem.
Otters wat nie swempote het nie, soos die groot otter,
is verbasend behendig met hul voorpote. Hulle gebruik hul sensitiewe vingers om
op die modderige see- of rivierbedding of in smal skeure na skaaldiere,
weekdiere, paddas en vissies rond te tas.
____________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD,
2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan