__________________________________________________________

 

Natuurrampe (2): Aardbewings

 

As die aarde

skud en skeur...

 

Op 26 Desember 2003 is Iran deur ’n verwoestende aardbewing getref. Sewentig persent van die geboue in die geskiedkundige stad Bam is verwoes, en Suid-Afrikaanse reddingswerkers was onder die talle mense wat gaan help het. Volgens die Iranse owerheid was 30 000 tot 32 000 mense gedood,  20 000 beseer en 70 000 mense dakloos gelaat toe hierdie artikel in Januarie 2004 vir ons CD aangepas is. Die ellende was onbeskryflik. ’n Geraamde 1800 kinders het altwee hul ouers verloor, terwyl nog sowat 5000 een ouer aan die dood afgestaan het. Die Verenigde Nasies se agentskap UNICEF (Kinderhulpfonds) het onverwyld ingespring om die nood te help verlig. Maar wat het dan hierdie ramp veroorsaak?

 

   Volgens die teorie van plaat-tektoniek is die buitenste deel van die aarde opgebreek in verskillende plate wat stadig en relatief tot mekaar oor die gedeeltelik gesmette rots daaronder gly. Waar die plate mekaar ontmoet, bots of skuur hulle teenmekaar. Reuse rotsblokke skuif baie stadig by mekaar verby, miskien net so vyf, ses of sewe sentimeter per jaar, maar as die kante aan mekaar vashaak, bou 'n geweldige spanning op. Uiteindelik skuif die rotse skielik. Die gevolg is 'n aardbewing...

 

   'n Ander artikel oor aardbewings verskyn elders in hierdie ensiklopedie. Dit is meer populêr geskryf en straks meer geskik vir leerders wat nie heeltemal so wetenskaplik daarna wil kyk nie. Klik hier om dit te lees.

____________________________________________________________

 

IN die lente van 1906 is San Francisco 'n welvarende stad. Die nuwe poskantoor en die stadsaal van etlike miljoene dollars is pas klaar gebou -- alles teke­nend van die plek se lewenskrag en voorspoed.

 

Hierdie Wes-Amerikaanse me­tropool het al vantevore onder aardbewings deurgeloop, maar aangesien die middestad geboue van klip het en die brandweer so doeltreffend is, is die inwoners nie uitermate besorg dat 'n ramp hulle kan tref nie.

 

Maar om twaalf minute oor vyf die oggend van 18 April begin dit gebeur -- voor die oë van onder andere 'n polisiesersant op patrollie. Eers is daar 'n lae gedreun, bra soos dié van 'n trein in die verte. Toe begin die hele pad waarop die polisieman loop, onder sy voete kronkel.

 

Geboue steier. Brûe val. Torings tuimel. Kerkklokke lui. Spoor- en pyplyne buig. Die spoggerige stad­saal lê gelyk met die grond.

 

Die skok self duur net 'n paar minute. Die werklike skade begin toe brande uitbreek. Sowat 'n kwartmiljoen mense word dakloos gelaat en nagenoeg vyfhonderd sterf in hierdie aardbewing, kennelik een van die grotes in die annale van wêreldrampe.

 

Party mense sal dalk iets onthou van 'n ander San Francisco-aardbewing, dié van 1989, net sowat anderhalwe dekade gelede. Sowat 270 mense is daarin dood, die meeste deurdat sowat een en 'n halwe kilometer van die boonste vlak van 'n dubbelverdieping-snelweg in die spitstyd op motors op die onderste vlak neerge­stort het.

 

Terwyl etlike honderde mense in hierdie twee San Francisco-rampe omgekom het, is daar natuurlik ander waarin die lewensverlies enorm was. Volgens die Guinness Book of Records is meer as 'n miljoen mense dood in 'n aardbeweging wat in Julie 1201 haas elke stad aan die oostekant van die Middellandse See en die Nabye Ooste geskud het.

 

Baie meer onlangs, in Julie 1976, was daar die Tangshan-skudding in Oos-China wat na bewering 750 000 lewens geëis het, ofskoon die syfer drie jaar later deur 'n nuusagentskap tot 242 000 verlaag is. En dan was daar ook die onlangse aardbewing in Iran -- waar Suid-Afrikaanse redders ook gaan help het -- waarin tienduisende mense omgekom het.

 

Suid-Afrika is in die geseënde posisie dat ons aardkors meestal bestendig en goed gebalanseer is, sodat ons min te vrees het vir ’n baie groot aardbewing. Nogtans is ons nie gevrywaar van die roeringe in die kors van die aarde nie, soos die Bolandse aardbewing van 1969, wat wel lelike skade aangerig het.

 

Die sogenaamde Milnerton-breuk het byna twee eeue gelede -- op 4 Desember 1809 -- ’n ander, hewige aardbewing veroorsaak wat die opstal van Jan Biesjes Kraal, waar die Ascot-renbaan in Milnerton ontwikkel is, feitlik verwoes het. Daar is ernstige vrese dat dieselfde breuk dalk nog binnekort groot dele van die Skiereiland in puin kan lê.

 

Dit sal ’n geweldige ramp wees. Nie net kan die sakesentrums van Milnerton, Bellville en die Kaapse middestad geskud word nie, maar duisende mense kan geraak word in die dig beboude Mitchells Plain en Khayelitsha, wat op die geologiese breuk lê.

 

Maar watter kragte is verantwoordelik vir sulke verskriklike katastrofes?

 

Wat is 'n aardbewing?

 

   AARDBEWINGS is, soos die naam aandui, doodeenvoudig bewegings van die grond. Daar is verskillende oorsake en een daar­van is onderaardse spelonke of selfs myne wat intuimel, soos in Johannesburg. Dog die skokgolwe van die meeste aardbewings, ook die reuse skuddings, word geskep deur dieselfde kragte wat vulkane veroorsaak.

 

Spanning bou op in die boonste lae van die aarde omdat groot tektoniese plate teenmekaar skuur. Naderhand raak die rots ál meer verwring totdat dit meegee en die opgeboude spanning met geweld ontlaai.

 

Die rots beweeg straks net 'n meter of wat, maar die energie wat vrygestel word wanneer miljoene tonne rots só verskuif, word ver­strooi in skokgolwe wat in alle rigtings uitkring.

 

Die skokke van 'n enkele aard­bewing kan etlike minute lank aanhou. Dikwels word die eerste skok deur 'n reeks naskokke gevolg, wat veroorsaak word deur nog rotsbewegings by of naby die oorspronklike versteuring. Die naskokke kan dalk nog dae, weke of selfs maande later gevoel word.

 

Die werklike plek waar die breuk voorkom, word die fokus genoem. Dié is gewoonlik binne sowat 40 km van die oppervlak geleë, hoewel 'n diepte van nagenoeg 600 km ook al aangeteken is.

 

Die punt op die aardoppervlak reg bokant die fokus staan as die episentrum bekend. Hier is die oppervlaktrillings gewoonlik die erg­ste.

 

Die golwe van 'n aardbewing word seismiese golwe genoem. Hulle versprei in alle rigtings vanuit die fokus. Daar is verskeie soorte seismiese golwe, almal verskillend van mekaar, wat teen verskillende snelhede beweeg.

 

Een van die vernaamste soorte beweeg deur die aarde met 'n snelheid van 8 km/sekonde en die rotsdeeltjies vibreer in dieselfde lyn waarin die golwe beweeg. Dit veroorsaak dat geboue vertikaal geskud word.

 

'n Ander belangrike soort be­weeg net sowat die helfte so vinnig en die rotsdeeltjies vibreer loodreg tot die rigting van die golwe. In dié geval word geboue horisontaal geskud.

 

Die meting van aardbewings

 

   HOEVEEL skuddings kom jaarliks op die aarde voor? Ramings verskil baie van bron tot bron. Party beweer daar is omtrent 'n miljoen per jaar, maar 'n veel konserwatiewer skatting is honderdduisend.

 

Hoe ook al, die meeste aardbewings vind onder die see plaas. Slegs 'n breukdeel is sterk genoeg om deur instrumente waargeneem te word en nog minder rig enige skade aan.

 

Die moderne instrument vir die opsporing van skuddings is die seismometer. Die skaal wat die meeste gebruik word om die krag van trillings te meet, is in 1935 deur 'n Amerikaanse seismoloog, dr. Charles F. Richter, bedink -- die sogenaamde Richterskaal.

 

Die sterkste trillings wat nog gemeet is, het 8,9 op die Richter-skaal geregistreer. Dit was in 1906 in die Stille Oseaan naby die grens tussen Colombia en Ecuador, en in 1933 in Japan.

 

'n Registrasie van 5 of hoër word as 'n verwoestende skudding beskou.

 

Kan aardbewings voor­spel word?

 

   DIE wetenskap betree vandag die terrein waar die ou dae se towenaars geheers het. Dit bly egter uiters moeilik om aardbewings te voorspel.

 

Wetenskaplikes weet natuurlik op watter plekke aardbewings die maklikste kan plaasvind.

 

Van geen plek op aarde kan gesê word dat dit nooit enige trillings sal onder­vind nie, maar die meeste skuddings kom voor waar die groot tektoniese plate mekaar "verkeerd opvryf".

 

Hierdie gebiede vorm twee groot gordels -- die gordel om die Stille Oseaan, oftewel Kring van Vuur, waar driekwart van die aar­de se aardbewings voorkom, en die Alpide-gordel in Suid-Europa en Asië.

 

Die geskiedenis help geleerdes ook om toekomstige skuddings te voorspel. Kalifornië kan byvoorbeeld elke vyftig tot honderd jaar 'n rampspoedige aardbewing verwag.

 

Hoewel Suid-Afrika nie juis aardskok-wêreld is nie, is daar tog sogenaamde interne korsbreuke in Suid- en Wes-Kaapland en Le­sotho. Daar is egter nog nooit presies vasgestel wat die berugte aardbewing veroorsaak het wat in September 1969 soveel skade op Tulbagh, Wolseley en Ceres in die Wes-Kaap aangerig het nie.

 

Newe-effekte

 

   DIE bewing van die aarde laat geboue verkrummel sodat die puin mense doodval -- maar 'n selfs groter gevaar is die brande wat net daarna uitbreek, onder meer weens elektriese kortsluitings.

 

Boonop kan damme bokant stede breek en groot grondverskuiwings ook plaasvind.

 

En waar skuddings onder die see voorkom, kan hulle reusagtige vloedgolwe opkarring wat na dorpe of stede langs die kus be­weeg en groot verwoesting saai. 'n Uiterste voorbeeld is die golf met 'n geraamde hoogte van 85 m wat meer as tweehonderd jaar gelede na die Japanse eiland Isjigaki aangerol het.                                 

 

____________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

____________________________________________________________

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jiongspan