______________________________________________________________

Auroras of poolligte
Auroras en ander verskynsels: die fantasie-spele van lig, sneeu en pakys in die poolstreke van die aarde

 


  Yslik
wonderlik

 

Die Arktiese See en Antarktika... ysig en ysingwekkend. So ver as die oog kan sien, lê die ewige woestyne van bevrore seewater of sneeu. En bo die yskorste speel die son en maan hul duisend simfonieë van lig...

 

   Klik hier vir 'n ander artikel oor Antarktika self.

______________________________________________________________

 

SONSVERDUISTERINGS het die primitiewe mense verskrik laat ineenkrimp. Waar't die son dan so skielik heen verdwyn?

 

Die vroeë bewoners van Noord-Europa is verbyster deur die auroras aan die hemelruim. Wat se ligstrale is daar tog in die nag?

 

Só is die mens deur die eeue heen met vrees en nederigheid vervul oor die onverklaarde ligskynsels en -verskynsels reg bokant hom. En dis veral in die poolstreke met hul yswit uitgestrektheid waar sulke wonders vandag nog vir mense aan die bonatuurlike kan grens.

 

Matrose en ontdekkers uit 'n tyd lank verby het reeds uit die poolwêrelde teruggekom met vertellings van rare dinge in die lug: bisarre ligbundels wat uit die son gestraal het; enkele of soms veelvoudige stralekranse om die son en maan; groen en violet ligte wat in die koue naglug geglim het.

 

Dit was skimagtige gloede waarom volksverhale en legendes geweef is, soos by die Australiese inboorlinge wat die suiderlig as 'n dans van die gode beskou het.

 

Vandag weet ons -- met die hulp van satelliete, ballonne en ander toerusting -- wat hierdie besondere verskynsels veroorsaak. Byna almal word deur die son se strale en klein-klein ysdeeltjies in die lug by die pole teweeggebring ... 'n skouspelagtige wisselwerking tussen die aarde en die uitspansel.

 

Maar ook plat op die aarde in die ysstreke is daar natuurlik ander wonderbaarlike verskynsels, op en rondom die blanke woestyne van die sneeu- en ysvelde self.

 

Soos wanneer die verdwaalde poolreisiger agterkom dat dinge nie meer skaduwees het nie. Of as die geheimsinnige voetspore van die "sneeuman" die Himalaja se mense laat ril.

 

Dog dit bly die lug bo die poolgebiede waar die boeiendste natuurtaferele hulle afspeel. Waar kry jy iets verstommender as byvoorbeeld sonlig om middernag... 'n son wat nie wil ondergaan nie, maar op die horison bly dobber?

 

   VANWEË die helling van die aarde se as teenoor sy omwentelingsvlak om die son is daar in sowel die Noord- as Suidpoolgebiede minstens een dag van 24 uur (en een só 'n lang nag) in 'n jaar.

 

Die duur wissel egter geografies, en by die Noord- en Suidpool self is 'n dag en nag teoreties elk ses maande lank. Dis egter nie die werklike tye van lig en donkerte nie, omdat daar natuurlik ook skemer tye is.

 

En hoe skouspelagtig is daardie ander fenomeen, die geroemde poolligte, ook nie! Dis boë en strepe lig wat ná sononder in die poolstreke in die lug verskyn -- maar dit kan ook pragvorms soos dié van gordyne en waaiers aanneem.

 

En die kleure: gewoonlik witterig met 'n sagte groenerige of viloletterige tint, of dan weer vaalgeel. Waar die poolligte meer intens is, is dit groen of rooi.

 

Dié in die Suidpoolstreke staan bekend as die Aurora Australis (suiderlig) en dié van die Noordpool as die Aurora Borealis (noorderlig).

 

Die poolligte word veroorsaak deur 'n wisselwerking tussen elektriese ontladings van die son en die gasse in die aarde se boonste luglaag. Die energie-gelaaide deeltjies word deur sterk sogenaamde sonwinde in die rigting van die pole gedryf.

 

Metdat hulle die aardlug binnekom, bots hulle met suurstof- en stikstofdeeltjies en dit veroorsaak die gloed.

 

Groot uitbarstings op die son kan meebring dat die poolligte ook elders waargeneem word. Dit is selfs al in Rome en Kaapstad gesien.

 

   LUGSPIEËLINGS of opgeefsels, waar 'n mens se oë jou só bedrieg dat jy nie dinge op hul regte plekke sien nie, is natuurlik nie net eie aan die poolstreke nie, maar ook aan warm woestyne. Maar interessante ligvertonings vind in die atmosfeer bo die poolgebiede plaas

wanneer daar genoeg simmetriese yskristalletjies is om die pad van die lig te verander.

 

(Lig word gebuig wanneer dit deur 'n obstruksie soos stof, fyn waterdruppeltjies of ysdeeltjies beweeg.)

 

Só kan dit gebeur dat jy nie een maan in die naglug sien nie, maar twee of selfs drie! Die verskynsel word 'n bymaan genoem. Weens die refraksie van lig word 'n beeld van die maan aan die een of die ander kant daarvan geprojekteer. Dit gebeur partykeer ook met die son.

 

Wanneer die son of maan se beeld volledig teruggekaats word, word 'n volmaakte ligkrans daaromheen gesien.

 

'n Sogenaamde sonsuil -- ook deur yskristalletjies veroorsaak -- is weer werklik 'n suil van lig wat uit die son neerstroom.

 

Ligkranse van die poolsonREGS: Ligkranse van die son soos dit in die poolgebiede gesien kan word.

 

Veel nader aan die aarde as die lugverskynsels wat hierbo genoem is, is die "rook" bokant die poolseë wanneer uiters koue, droë Iug skielik oor die seewater neerdaal.

 

Die oop see vries eers by sowat -4 grade C (vars water vries by 0 grade) en is dus grade warmer as die Iug daarbo, met die gevolg dat dit stoom.

 

Ook in die Arktiese en Antarktiese gebiede was 'n weerstoestand bekend as "witsig" al die verskrikking van menige poolbewoner of ontdekkingsreisiger.

 

Voorwerpe het geen skaduwees tydens witsig nie. Kontraste kan nie meer gesien word nie. Die horison is weg en slegs donker voorwerpe kan onderskei word. Jy weet nie of 'n voorwerp daar ver of hier naby jou is nie.

 

Dis bekend dat selfs voëls tydens witsig gedisoriënteer kan raak en dan onder in die sneeu kan vasduik.

 

Witsig word veroorsaak deur swaar wolke oor 'n sneeuoppervlak, wat meebring dat die lig wat deur die wolke dring, nagenoeg gelyk is aan die lig wat deur die sneeu weerkaats word.

 

   SPOOKVOETSPORE  in sneeu. Hierdie verskynsel bring ons van die atmosferiese wondere in die koue streke terug op die vaste aarde met sy ewe verbasende fenomene in die ys.

 

Die fabelagtige "jeti", of afskuwelike sneeuman, is hoeka vir geheimsinnige reuse spore in die Himalajagebergte blameer. Maar ook poolreisigers en
-wetenskaplikes het al met sulke spore kennis gemaak.

 

Vars, los sneeu word saamgepers onder die gewig van lopende voete en is dus harder as die omringende sneeu. Die volgende storm waai die los sneeu weg, maar laat die verdigte sneeu -- nog met die oorspronklike voetspore -- agter.

 

En dan kan sneeu wat só rondgewaai word, ook allerhande patrone en kontoere in die sneeu en ys uitbeitel.

 

"Sastrugi" is 'n soort opgehewenheid wat voorkom waar sneeu rondom voorwerpe neergelê word. Dit loop in lyn met die rigting waarin die heersende wind waai. Dit kan van 'n paar sentimeter tot twee meter in hoogte wissel en poolreisigers sleg kortwiek.

 

Ysbedekkings op die see word pakys genoem en kan tot nagenoeg 70 m dik wees. Die wind en die strome kan dit laat opbreek in ysskotse, wat op hul beurt weer tot die mees bisarre vorms kan saamsmelt.

 

Dit kan skouspelagtig wees waar verskillende ysplate deur die getye teen mekaar gespoel word, die drukking die ys laat smelt, en die water opwaarts gedwing word om 'n rif te vorm wanneer dit weer vries.

 

'n Hele reeks ewewydige riwwe kan op hierdie manier gevorm word, wat baie kilometers ver teen die kus af strek -- byna asof 'n reuse kam deur die ys getrek is.

 

Só lyk dit dan in die wonderwêrelde van die Arktiese See en Antarktika. Yslik wonderlik, kan 'n mens wel daarvan sê...

 

____________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

____________________________________________________________

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan