______________________________________________________________
Yslik
Die
Arktiese See en Antarktika... ysig en ysingwekkend. So ver as die oog kan
sien, lê die ewige woestyne van bevrore seewater of sneeu. En bo die yskorste
speel die son en maan hul duisend simfonieë van lig...
•
Klik hier
vir 'n ander artikel oor Antarktika self.
______________________________________________________________
SONSVERDUISTERINGS
het die primitiewe mense verskrik laat ineenkrimp. Waar't die son dan so
skielik heen verdwyn?
Die
vroeë bewoners van Noord-Europa is verbyster deur die auroras aan die
hemelruim. Wat se ligstrale is daar tog in die nag?
Só
is die mens deur die eeue heen met vrees en nederigheid vervul oor die
onverklaarde ligskynsels en -verskynsels reg bokant hom. En dis veral in die
poolstreke met hul yswit uitgestrektheid waar sulke wonders vandag nog vir
mense aan die bonatuurlike kan grens.
Matrose
en ontdekkers uit 'n tyd lank verby het reeds uit die poolwêrelde teruggekom
met vertellings van rare dinge in die lug: bisarre ligbundels wat uit die son
gestraal het; enkele of soms veelvoudige stralekranse om die son en maan;
groen en violet ligte wat in die koue naglug geglim het.
Dit
was skimagtige gloede waarom volksverhale en legendes geweef is, soos by die
Australiese inboorlinge wat die suiderlig as 'n dans van die gode beskou het.
Vandag
weet ons -- met die hulp van satelliete, ballonne en ander toerusting -- wat
hierdie besondere verskynsels veroorsaak. Byna almal word deur die son se
strale en klein-klein ysdeeltjies in die lug by die pole teweeggebring ... 'n
skouspelagtige wisselwerking tussen die aarde en die uitspansel.
Maar
ook plat op die aarde in die ysstreke is daar natuurlik ander wonderbaarlike
verskynsels, op en rondom die blanke woestyne van die sneeu- en ysvelde self.
Soos
wanneer die verdwaalde poolreisiger agterkom dat dinge nie meer skaduwees het
nie. Of as die geheimsinnige voetspore van die "sneeuman" die
Himalaja se mense laat ril.
Dog
dit bly die lug bo die poolgebiede waar die boeiendste natuurtaferele hulle
afspeel. Waar kry jy iets verstommender as byvoorbeeld sonlig om middernag...
'n son wat nie wil ondergaan nie, maar op die horison bly dobber?
•
VANWEË die helling van die aarde se as teenoor sy omwentelingsvlak om
die son is daar in sowel die Noord- as Suidpoolgebiede minstens een dag van 24
uur (en een só 'n lang nag) in 'n jaar.
Die
duur wissel egter geografies, en by die Noord- en Suidpool self is 'n dag en
nag teoreties elk ses maande lank. Dis egter nie die werklike tye van lig en
donkerte nie, omdat daar natuurlik ook skemer tye is.
En
hoe skouspelagtig is daardie ander fenomeen, die geroemde poolligte, ook nie!
Dis boë en strepe lig wat ná sononder in die poolstreke in die lug verskyn
-- maar dit kan ook pragvorms soos dié van gordyne en waaiers aanneem.
En die kleure: gewoonlik witterig met 'n sagte groenerige of viloletterige tint, of dan weer vaalgeel. Waar die poolligte meer intens is, is dit groen of rooi.
Dié
in die Suidpoolstreke staan bekend as die Aurora Australis (suiderlig)
en dié van die Noordpool as die Aurora Borealis (noorderlig).
Die
poolligte word veroorsaak deur 'n wisselwerking tussen elektriese ontladings
van die son en die gasse in die aarde se boonste luglaag. Die energie-gelaaide
deeltjies word deur sterk sogenaamde sonwinde in die rigting van die pole
gedryf.
Metdat
hulle die aardlug binnekom, bots hulle met suurstof- en stikstofdeeltjies en
dit veroorsaak die gloed.
Groot
uitbarstings op die son kan meebring dat die poolligte ook elders waargeneem
word. Dit is selfs al in Rome en Kaapstad gesien.
•
LUGSPIEËLINGS of opgeefsels, waar 'n mens se oë jou só bedrieg dat
jy nie dinge op hul regte plekke sien nie, is natuurlik nie net eie aan die
poolstreke nie, maar ook aan warm woestyne. Maar interessante ligvertonings
vind in die atmosfeer bo die poolgebiede plaas
wanneer
daar genoeg simmetriese yskristalletjies is om die pad van die lig te
verander.
(Lig
word gebuig wanneer dit deur 'n obstruksie soos stof, fyn waterdruppeltjies of
ysdeeltjies beweeg.)
Só
kan dit gebeur dat jy nie een maan in die naglug sien nie, maar twee of selfs
drie! Die verskynsel word 'n bymaan genoem. Weens die refraksie van lig word
'n beeld van die maan aan die een of die ander kant daarvan geprojekteer. Dit
gebeur partykeer ook met die son.
Wanneer
die son of maan se beeld volledig teruggekaats word, word 'n volmaakte
ligkrans daaromheen gesien.
'n
Sogenaamde sonsuil -- ook deur yskristalletjies veroorsaak -- is weer werklik
'n suil van lig wat uit die son neerstroom.
REGS:
Ligkranse van die son soos dit in die poolgebiede gesien kan word.
Veel
nader aan die aarde as die lugverskynsels wat hierbo genoem is, is die
"rook" bokant die poolseë wanneer uiters koue, droë Iug skielik
oor die seewater neerdaal.
Die
oop see vries eers by sowat -4 grade C (vars water vries by 0 grade) en is dus
grade warmer as die Iug daarbo, met die gevolg dat dit stoom.
Ook
in die Arktiese en Antarktiese gebiede was 'n weerstoestand bekend as
"witsig" al die verskrikking van menige poolbewoner of
ontdekkingsreisiger.
Voorwerpe
het geen skaduwees tydens witsig nie. Kontraste kan nie meer gesien word nie.
Die horison is weg en slegs donker voorwerpe kan onderskei word. Jy weet nie
of 'n voorwerp daar ver of hier naby jou is nie.
Dis
bekend dat selfs voëls tydens witsig gedisoriënteer kan raak en dan onder in
die sneeu kan vasduik.
Witsig
word veroorsaak deur swaar wolke oor 'n sneeuoppervlak, wat meebring dat die
lig wat deur die wolke dring, nagenoeg gelyk is aan die lig wat deur die sneeu
weerkaats word.
•
SPOOKVOETSPORE in sneeu.
Hierdie verskynsel bring ons van die atmosferiese wondere in die koue streke
terug op die vaste aarde met sy ewe verbasende fenomene in die ys.
Die
fabelagtige "jeti", of afskuwelike sneeuman, is hoeka vir
geheimsinnige reuse spore in die Himalajagebergte blameer. Maar ook
poolreisigers en
-wetenskaplikes het al met sulke spore kennis gemaak.
Vars,
los sneeu word saamgepers onder die gewig van lopende voete en is dus harder
as die omringende sneeu. Die volgende storm waai die los sneeu weg, maar laat
die verdigte sneeu -- nog met die oorspronklike voetspore -- agter.
En
dan kan sneeu wat só rondgewaai word, ook allerhande patrone en kontoere in
die sneeu en ys uitbeitel.
"Sastrugi"
is 'n soort opgehewenheid wat voorkom waar sneeu rondom voorwerpe neergelê
word. Dit loop in lyn met die rigting waarin die heersende wind waai. Dit kan
van 'n paar sentimeter tot twee meter in hoogte wissel en poolreisigers sleg
kortwiek.
Ysbedekkings
op die see word pakys genoem en kan tot nagenoeg 70 m dik wees. Die wind en
die strome kan dit laat opbreek in ysskotse, wat op hul beurt weer tot die
mees bisarre vorms kan saamsmelt.
Dit
kan skouspelagtig wees waar verskillende ysplate deur die getye teen mekaar
gespoel word, die drukking die ys laat smelt, en die water opwaarts gedwing
word om 'n rif te vorm wanneer dit weer vries.
'n
Hele reeks ewewydige riwwe kan op hierdie manier gevorm word, wat baie
kilometers ver teen die kus af strek -- byna asof 'n reuse kam deur die ys
getrek is.
Só
lyk dit dan in die wonderwêrelde van die Arktiese See en Antarktika. Yslik
wonderlik, kan 'n mens wel daarvan sê...
____________________________________________________________
Terug
na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Ons
Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan