__________________________________________________________________
O togga,
'n gogga!
Hulle is die eienaardigste kreature
denkbaar. Sommige kan selfs 'n jaar lank bly lewe nadat hul koppe afgesny is!
__________________________________________________________________
Die bou van 'n tipiese
insek
•
AL die aarde se insekte, die ganse magtige gewemelte, is
wesenlik eenders gebou: elkeen het 'n liggaam wat in drie dele verdeel is.
Voor sit die kop, bestaande uit die
breintjie, die monddele, samegestelde oë en dikwels enkelvoudige oë, en 'n paar
voelhorings.
Aan die middeldeel, die bors, is
drie pare pote en, indien teenwoordig, die vlerke. Daar is kragtige spiere in
die bors wat die pote en vlerke laat beweeg.
Die agterlyf, wat gesegmenteer is,
huisves die organe vir asemhaling, spysvertering, uitskeiding en voortplanting.
•
INSEKTE het twee samegestelde oë. Elke oog bestaan uit baie afsonderlike
fasette wat ommatidia genoem word. Elke ommatidium het 'n seshoekige lens aan
sy buitekant, daaronder 'n rabdoom wat uit ligsensitiewe retinulaselle bestaan,
en 'n senuwee verder ondertoe.
Die lens, wat slegs 'n baie klein
deeltjie opvang van die toneel wat die insek sien, stuur die beeld deur die
rabdoom na die senuwee, en die brein voeg die beelde saam om 'n mosaďekprent te
vorm.
Hoe meer lense hoe duideliker die
beeld. Naaldekokers, wat uitsluitlik hul oë gebruik om te jag, het tot 30 000
lense in elke samegestelde oog. Werkermiere wat meestal ondergronds bly,
daarenteen, het minder as 'n halfdosyn.
Hoewel geen mens al ooit deur 'n
insekoog gekyk het nie, is dit feitlik seker dat hulle swakker sien as die
hoëre diere. Hulle het vermoedelik net tot sowat 'n meter ver skerp visie.
Maar samegestelde oë kan beweging
uitstekend waarneem, sodat die insekte vinnig kan laat spat of toeslaan wanneer
hulle hul vyande of prooi gewaar.
Die meeste insekte het ook 'n aantal
klein, enkelvoudige oë wat ocelli genoem word en wat, só word gemeen, die
sensitiwiteit van die samegestelde oë vir lig verhoog.
Voelhorings
•
ANTENNES of voelhorings is dikwels die opvallendste sintuiglike organe
by insekte. Hulle gebruik dit om die węreld om hulle te "proe". Die
voelers is gedurig aan die roer -- draaiend en swaaiend om nou op die oppervlak
te tik waaroor die insek beweeg, dan weer om 'n potensiële koshappie te
inspekteer. En as twee insekte bymekaarkom, raak hulle net met hul voelers aan
mekaar.
Kortom, antennes vertel die insek
van die gevoel, smaak, klank, reuk, temperatuur en vogtigheid van die omgewing.
Antennes het allerhande groottes en
vorms.
• DIE epidermis van 'n insek bestaan uit 'n
enkele laag selle. Aan die buitekant daarvan lę die kutikel en aan die
binnekant die basismembraan.
Die kutikel, wat drie hooflae het,
is sterk en veerkragtig, en dien as die insekgeraamte waaraan die
bewegingspiere geheg is.
Die kutikel beskerm die sagte,
interne organe en, omdat dit dik en waterdig is, keer dit dat die insek uitdroog.
Dit stel insekte in staat om baie verskillende plekke te bevolk, ook woestyne.
Insekte het verskeie sinsorgane
waarmee hulle met die buitewęreld in verbinding bly. Dié organe penetreer die
kutikel en laat prikkels soos dié vir reuk, smaak en gevoel na die liggaam
deur. Klein openinkies, of spirakels, laat gasse in die asemhalingsproses deur.
•
OMDAT hul buitegeraamte 'n buffer tussen hulle en die buitewęreld
skep, het die meeste insekte haartjies wat oral oor hul liggame versprei is en
gevoelig is vir kontak en selfs inligting oor klanke en die windsnelheid sal verskaf.
Hoe doeltreffend hierdie haartjies
is, moet duidelik wees
vir elkeen wat al 'n vlieg met iets soos 'n stuk
opgerolde papier probeer
doodslaan het. Die vlieg kom gewoonlik weg omdat
sy haartjies hom gewaarsku het oor die lug wat deur die papier verplaas is.
•
DIE liggaam van 'n insek is dikwels met wapens toegerus waarmee
hy hom verdedig. Baie, soos die gewone kriek, het doeltreffende stekels aan die
pote wat hulle teen roofvyande gebruik. Ander, soos die perdeby, is met 'n
angel toegerus wat selfs mense afskrlk.
•
HOEWEL baie insekte geen gehoorsintuie het nie, is dit bloot logies dat
die meeste wat klanke kan voortbrlng ook moet kan hoor.
Party insekte soos krieke, sprinkane
en sonbesies het ore soortgelyk aan dié van die mens, met 'n
"oortrom" of trommelvlies. Dié is op die pote of aan die agterlyf
•
GEDURENDE die lente en somer is die lug gevul met die vrolike klanke
van insekte. "Al die kriekies kriek daarbuit," soos die digter dit
stel. In verskeie lande hou mense selfs veldkrieke in koutjies aan om na hul
opgewekte liedere te luister.
Die doel van 'n insekgesang is om 'n
maat te lok, 'n mededinger af te weer of 'n roofvyand te verjaag. Insekte het
nie ware stemme nie, maar die meeste geluide word voortgebring deur een deel
van die liggaam teen die ander te vryf.
Die treksprinkaan het byvoorbeeld 'n
aantal spore aan elke agterpoot wat teen die vlerke gestryk word om 'n krassende
geluid te maak.
Die sonbesie het weer 'n paar
trommelvliese met resonators aan die agterlyf wat deur middel van spiere in die
liggaam tril om sy kenmerkende, skril geroep voort te bring.
Dis net die mannetjies onder die
sonbesies wat "sing". Sowat 2400 jaar gelede het die Griekse
dramaturg Xenarchus geskryf (vry vertaal): "Sonbesies is so gelukkig as
kan kom, want al hul vroue is mos stom."
•
INSEKTE het drie pare vreetledemate wat saamwerk om die kos te gryp, te
proe en fyn te druk.
Afhangende van die soort kos wat
verorber word, kan een of twee van die ledemate toegerus wees vir
gespesialiseerde vreettegnieke soos byt, deurboor of suig.
Die monddele van die roofwants vorm
byvoorbeeld 'n steeksnuit waarmee hy sy prooi doodsteek. Hy pomp giftige sappe
in sy slagoffer in, wat hom van binne verteer en hom vloeibaar laat word. Dan
suig die roofwants geleidelik die vloeistof op. Hierdie toksiese speeksel is
verskriklik pynlik as die insek 'n mens byt.
Daarteenoor is die monddele van die
vlinder sodanig dat hy nektar uit blomme kan suig.
Mensebabas is kleiner as
mensekinders en mensekinders is kleiner as grootmense. Maar hulle het almal
arms en bene en 'n kop met oë, mond, neus en ore, en hulle is almal duidelik
herkenbare mense. By die insekte is die
verskil tussen klein en groot egter nie naastenby so eenvoudig nie...
Metamorfose beteken
''gedaantewisseling'', die verandering van die uiterlike vorm en voorkoms. Daar
is twee hoofvorms van metamorfose by insekte, naamlik volkome en onvolkome.
•
IN haar Wonderland is klein Alice totaal dronkgeslaan. Sy krimp en sy
rek asof sy 'n konsertina is. Dan weet die Rusper nog vir haar te vertel dat
dit niks is om verbysterd oor te wees nie!
Waarop Alice vir die Rusper in die
beroemde boek teregwys: "Wel, miskien het jy dit nog nie so ondervind
nie, maar wanneer jy in 'n papie moet verander -- eendag sal jy, weet jy? --
en daarna in 'n skoenlapper, reken ek dit sal vir jou 'n bietjie eienaardig
wees, of hoe?"
'n Bietjie eienaardig, om dit sag te
stel! Die metamorfose van 'n insek het die mens immers deur alle eeue
verwonder.
Meer as twintig eeue gelede het die
Griekse filosoof Aristoteles verklaar dat "die larwe in sy groeistadium
'n sagte eier is". In die Middeleeue het die geleerde monnik Albertus
Magnus vir geen oomblik gedink dat ruspers enigiets met skoenlappers te doen
het nie.
En in die sewentiende eeu het die
skrywer Izaak Walton die geloof van vroeëre natuurkundiges gesteun dat
"baie ruspers gebore word... uit die dou wat in die lente op die blare
van bome val".
Dit was maar slegs in die afgelope
aantal dekades dat die mens die verskynsel van metamorfose beter begin begryp
het. En tog is daar nog baie geheimenisse omtrent hierdie ingewikkelde proses.
Daar is twee hoofvorms van metamorfose:
volledig en onvolledig. By volledige metamorfose ontwikkel die eiers tot
larwes wat kennelik anders as die volwasse insek lyk. Verskillende soorte
larwes het verskillende name: dié van skoenlappers word byvoorbeeld ruspers
genoem en dié van brommers is maaiers.
Die larwe gaan deur 'n tussenstadium
waarin hy 'n papie word. Die woord papie kom van die Latynse woord vir 'n pop
(die papie lyk mos ook ręrig soos 'n baba wat in sy kombersies toegewikkel is).
Uiteindelik bars die papie oop en die volwasse insek maak sy verskyning.
By onvolledige metamorfose verskyn
jong larwes wat nimfe genoem word, of voetgangers soos by sprinkane, uit die
eiers. Die nimfe lyk in baie opsigte soos die volwassenes, maar is tog ietwat
anders. Hulle vervel verskeie kere totdat hulle uiteindelik volwasse is.
•
Die meeste vlinder-eiers is aanvanklik wit, groen of geel, maar verander
namate die larwe binne-in ontwikkel. Eiers se vorms verskil en word enkel, in
rye of in trosse gelę, afhangende van die soort. Uit die eier kom 'n rusper.
•
Die rusper het net een doel in sy wriemelende lewe en dit is om genoeg
te vreet en vet op te gaar vir die papiestadium. Hy vervel vier of vyf keer. Wanneer
hy reg is om 'n papie te word, heg hy hom aan 'n stewige oppervlak vas.
•
Hormone in die papie lei tot veranderings en volwasse eienskappe soos
vlerke, pote en ander organe. Eindelik bars die papie uit sy dop en die vlinder
kom te voorskyn.
•
Die volwasse vlinder is nie eensklaps ten volle gevorm nie; hy is broos
en hulpeloos. Die vlerke is klein en gevou. Hy hang soos 'n stuk wasgoed terwyl
sy vlerke uitsprei en verhard. Ná sowat 'n uur is hy reg vir sy nuwe lewe.
•
Alle veldsprinkane ("grashoppers") en treksprinkane
("locusts") lę hul eiers in grond. Die wyfie boor 'n gat met haar
agterlyf.
•
Die piesangvormige eiers word onder in die gat in 'n eierpakkie gelę en
is eers bleekgeel, maar word later bruin. Die bodeel van die gat word met 'n
skuimerige uitskeiding gevul. Die eiers het vog nodig om uit te broei.
•
Jong nimfe ("voetgangers") kom uit die eiers en vreet plante
net soos die volwasse sprinkane.
•
Voetgangers vervel vier tot tien keer, afhangende van die bepaalde soort
sprinkaan. Om volwassenheid te bereik duur van een tot verskeie maande.
Die
ontwikkeling van die sywurmmot -- nog 'n volledige metamorfose
•
Die wyfiemot lę sowat 500 piepklein, geel eiertjies, wat later
verdonker. Hieruit broei klein, donker, harige wurmpies.
•
Die wurmpies begin dadelik moerbeiblare vreet en word
mettertyd groot, vet wurms. Met hul vervellings word hulle ligter van kleur. Hulle vervel
vier keer voordat hulle hul kokonne begin spin.
•
Die sywurm spin eers 'n hangmat vir die kokon om in te hang en begin
homself dan in die eiervormige sy-omhulsel toespin. Ruwe kokonsy is
rusper-speeksel wat verhard as dit met die lug in aanraking kom.
•
Toegewikkel in die sy van die kokonne lę die papies skynbaar rustend,
maar 'n groot verandering is met hulle aan die gebeur.
•
Die mot wat uit die papie kom, maak 'n opening in die kokon en vlek in
dié proses die sy met donker kolle.
•
Die motte paar, die wyfies lę hul eiers en die motte vrek omtrent 'n
week of wat later. Die kringloop word voortgesit met die belofte van honderde
nuwe lewentjies in die eiertjies. Dié is so klein dat omtrent 7000 'n teelepel
sal vul.
•
'n Insek waarvan die kop afgesny is, kan tot 'n jaar lank leef voor hy
van honger vrek.
•
Die warrelkewer of waterhondjie se samegestelde oë is tweevlakkig: die
boonste helfte verken die lugwęreld en die onderste helfte die waterwęreld.
•
Insekte sien nie dieselfde reeks kleure as mense nie. Daarteenoor sal
baie kleure wat vir die mens gedemp lyk, vir insekte in pragtige ultraviolet
tinte gloei.
•
Die langhoringsprinkaan Is 'n ware langasem-musikant. In die loop van 'n
enkele somer kan hy sy vlerke vyftig miljoen keer saamvryf.
•
Die voelhorings van sekere mannetjiesmotte is so kragtig dat hulle 'n
wyfie verder as 1,5 km kan opspoor.
•
By talle soorte miere, bye, wespe en ander insekte is geen mannetjies
nodig nie -- die eiers broei sonder bevrugting uit.
•
'n Skoenlapperwyfie, wat maar enkele weke leef, kan van
een tot 1700 eiers lę.
• Die teelkragtige termietkoningin kan tot 500 miljoeneiers in haar
lewe lę.
• Die nimf van die sewentienjaar-sprinkaan van Amerika, wat die periodieke sikade genoem word, bring sewentien jaar ondergronds deur voordat hy bo uitkom en vervel om 'n volwasse sprinkaan te word.
__________________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
_________________________________________________________________
Ons Wonderlike Węreld op CD,
2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan