____________________________________________________________
... en die glimmende 'trane van die koningin'
Van buite lyk hy allermins indrukwekkend.
Maar die oester sorg vir 'n gesogte juweel, die pêrel -- én vir een van die
mens se gewildste seekosse...
____________________________________________________________
EEN nag -- só lui die ou, ou Japanse legende -- was die gode van die bose
weer met 'n onheilige plan besig. Hulle het saamgesweer om 'n pragtige prinses
en haar beminde van mekaar af weg te hou.
Die koningin was so ontsteld oor die
geliefdes se foltering dat sy gehuil het. En toe haar trane uit die hemel val,
is hulle beklee met die ligglans van die volmaan, voordat hulle as pêrels in
die see geval het.
Die geloof dat pêrels uit die trane
van gode gevorm het, het lank bly voortleef, tot omstreeks 200 nC toe die Arabiere
die ware maker van die gesogte juweel ontdek het -- die nederige oester. Later
in hierdie artikel kyk ons hoe pêrels gevorm word. Maar kom ons bekyk eers hul
merkwaardige vervaardiger.
• • • •
OESTERS lewe op die seebedding langs kuslyne en inhamme waar die water
stil en nie te diep nie en die klimaat mild tot tropies is, soos dele van
Europa, Noord-, Sentraal- en Suid-Amerika, die Verre Ooste, Australië en
Afrika.
Die benaming "oester" geld
vir 'n aantal tweekleppige weekdiere (skulpdiere met 'n tweeledige skulp),
hoewel die enigste ware oesters dié is wat behoort tot die Ostreidae, soos die
Europese tafeloester Ostrea edulis en Suid-Afrika se kommersiële Crassostrea
margaritacea.
Pêreloesters behoort egter tot 'n
ander soort.
Mense geniet reeds oestervleis
sedert die gryse verlede. Die antieke Romeine was so versot daarop dat hulle
Britse oesters na Rome ingevoer en hulle uiteindelik self langs die kus
op oesterplase begin kweek het.
Oesters is vandag steeds een van die
gewildste seekosse en daar is talle kwekerye wêreldwyd waar die toestande
daarvoor gunstig is. Suid-Afrika het min geskikte kalm inhamme, maar hier het
oesterverbouing ook al tot 'n hele kuns in sekere lagunes ontwikkel.
•
'N OESTER begin sy lewe deur die eerste week of twee rond te
swem, waarna hy hom vir die res van sy lewe aan 'n rots of ander basis vasheg.
Verskeie oesters kleef gewoonlik aan dieselfde rots, of selfs aan mekaar, om 'n
oesterbed te vorm.
Oesterkwekers sorg vir voorwerpe
soos ou skulpe of teëls sodat die jong oesters hulle daar kan vestig.
Die oesters is gewoonlik ná twee tot
vier jaar bekwaam om geoes te word. Dié in vlak water kan met tange van hul
basisse gepluk word. Oesters in dieper water word met masjiene gedreg.
Die weekdiere kan óf met óf sonder
hul skulpe verkoop word. Die afdoppers gebruik 'n skerp beitel en hamer om die
skulp oop te maak, waarna die sagte vleis verwyder word.
•
JY moet al gehoor het hoe iemand speels daarvan beskuldig word dat hy so
"toe soos 'n oester is". Wel, dit kan nogal 'n treffende vergelyking
wees as jy sien hoe dig hierdie skaaldier werklik is!
Die oester se kleppe word toe gehou
deur 'n kragtige adduktor-spier, wat dit moeilik maak om die skulp oop te
breek. Nogtans word die kleppe meestal effens oop gehou.
Die kleppe, wat met 'n skarnier
verbind is, is ru aan die buitekant, en een klep is gewoonlik groter as die
ander. Die oester lê in die grootste deel en die ander klep dien as deksel.
Die oester se liggaam word bedek
deur 'n dik laag vel wat die mantel genoem word. Dié is aan die binnekant van
die skulp vas. Die taak van die mantel is om kalk uit die omringende water te
onttrek en dit as 'n vloeistof uit te skei wat verhard om skulp te vorm. Lae
word op dié manier tot die skulp toegevoeg namate die dier binne-in groei.
Lyne aan die buitekant van die skulp
toon waar hierdie stof bygevoeg is. By pêreloesters vorm die skulpvormende
vloeistof 'n glansende stof genaamd perlemoer (of perlemoen) aan die binnekant
van die skulp. Die binnekant van tafeloesters se skulpe is dofwit en pers.
Die liggaam van die oester is 'n
massa grys weefsels. Daar is geen kop of oë nie, hoewel twee rye voelers aan
die mantel die dier waarsku oor die veranderings in ligsterkte en chemikalieë in
die water.
Die oester het ook nie longe nie en
haal deur middel van veeragtige kieue asem.
Klein, harige uitsteekseltjies genaamd
cilia staan van die kieue af uit en trek deur middel van golfbewegings water in
die mantelholte in. Terwyl die water oor hulle spoel, word klein organiese
deeltjies uitgefiltreer en na die oester se mond gevoer.
Die spysverteringstelsel sluit 'n
maag, twee verteringskliere en 'n spyskanaal in. 'n Klein hartjie pomp die
bloed deur die liggaam.
Het jy geweet?
•
Oesters verander elke jaar van geslag.
•
Sowel die wyfies as die mannetjies kan eiers voortbring.
• • • •
HET jy 'n familielid met die
naam Magriet? Indien nie, ken jy iemand met daardie naam? Die kans is goed,
want Magriet was veral vroeër een van die bekende name onder ons Afrikaanse
dogters -- die Boere-niggie van die Engelse Margaret, die Italiaanse
Margherita, die Duitse Margarete, die Spaanse Margarita, die Franse
Marguerite...
In watter taal ook al, die naam kom
van die antieke Griekse woord vir "pêrel" -- en van die ou, ou tye af
is meisies oor die wêreld heen na hierdie waardevolle juweel genoem.
Die pêrel is die enigste juweel wat
deur 'n dier gemaak word; die meeste ander word uit die grond gehaal. En terwyl
mineraaljuwele hard is en gewoonlik lig weerkaats, is pêrels sagter en word lig
sowel geabsorbeer as weerkaats. Dit maak hulle glimmend.
Die diertjie wat vir hierdie
kunswerk sorg, is die nederige oester. Die mooiste pêrels word gemaak deur die
pêreloester Margaritifera van die tropiese seë.
Tafeloesters maak ook pêrels, maak
dié is dof en min werd.
Die oester is nie die enigste
skulpvis wat pêrels produseer nie. Sekere seeslakke, seemossels en ander
seeskulpdiere se pêrels is wel mooi gekleur, maar nie glansend nie. Daar is ook
party varswater-mossels wat vir pragtige pêrels sorg.
•
HOEWEL oesters miljoene der miljoene eiers voortbring, bereik bloedmin
daarvan werklik volwassenheid. Die oester het naamlik 'n hele string vyande in
elke stadium van sy ontwikkeling, hetsy as eier, larwe of jong oester.
Sodra hy, om dit so te stel, sy sit
op 'n voorwerp gekry het, kan hy nie langer rondbeweeg en wegvlug wanneer
gevaar dreig nie. Hy kan deur seeplante of verskuiwende slik versmoor word, of
die toestande in die water kan só verander dat hy vrek.
Natuurlike pêrels is dus baie skaars
-- en uiters duur. Hulle is eenmaal in baie wêrelddele gevind: die kuste en
riviere van Europa, die Verre Ooste, Noord-, Suid- en Sentraal-Amerika, die
Persiese Golf, die Rooi See en die Stille Suidsee (Oos-lndië, die Filippynse
Eilande en die noordkus van Australië).
Maar in baie streke, veral die
Amerikas, is oesterbeddens gestroop of deur besoedeling vernietig. Gekweekte
pêrels is goedkoper en makliker om in die hande te kry, met die gevolg dat min
natuurlike pêrels deesdae vir juwele geoes word.
•
DIE Chinese word as die eerste mense erken wat
pêrels gekweek het, in die
veertiende eeu. Hulle het harde modderballetjies, kraletjies of klein
metaal-Boeddhatjies binne-in oesters geplaas en gewag dat dit met perlemoer
bedek raak.
Laat in die negentiende eeu het ene
Kokitsji Mikimoto, die seun van 'n arm Japanse noedelmaker, met die kweek van
pêrels begin eksperimenteer. Ná verskeie mislukkings en finansiële rampspoed
het hy die kuns bemeester. Jaloerse teenstanders het hom hof toe gesleep om vas
te stel of sy pêrels as vals, nagemaak of gekweek beskou moes word. Die
uitspraak was dat hulle gekweek is -- en dis hoe hulle vandag nog beskou word.
Pêreloesters word meestal by Australië, Korea, Birma, Okinawa, die Filippyne en Hongkong gekweek -- en veral Japan, die wêreld se grootste produsent.
Oesterboere teel die oesters in
oesterbeddens en plaas hulle dan oor in beskermende hokke waarin hulle kan
groei. Wanneer die oesters sowat drie jaar oud is, plant vaardige werkers klein
stukkies perlemoer of mosselskulp binne-in die skulp. Die oesters word dan in
die water teruggeplaas, in draadhokke naby die kus.
Twee keer per jaar ondersoek werkers
die hokke om die seegras te verwyder en klouskulpe van die oesters se skulpe af
te haal. Die diere se vordering word noukeurig aangeteken.
Van een tot vier jaar ná die
inplanting word die oesters uit die hokke gehaal en hul skulpe oopgemaak. Daar
is slegs een pêrel van 'n hoë gehalte in omtrent elke twintig.
Die pêrels word dan gewas, geskei
volgens kleur, glans, grootte en gebreke, en uiteindelik gepoleer voordat hulle
mark toe gestuur word.
•
OESTERS en sekere ander skulpdiere maak 'n spesiale stof genaamd perlemoer,
waarmee die binnekant van die skulp uitgevoer word. Partykeer steek 'n vreemde
voorwerp soos 'n sandkorrel, 'n stukkie gebreekte skulp of 'n klein parasietjie
vas tussen die mantel (die vlesige liggaam van die oester) en die
perlemoerlaag.
Die mantel raak geïrriteer deur die
indringer en produseer perlemoer wat dit omhul. Die perlemoer bou in
konsentriese lae rondom die voorwerp op en vorm op dié manier 'n pêrel.
Die vernaamste verskille tussen natuurlike en gekweekte pêrels is dat die binnekern van die natuurlike kleiner is en meer maar dunner perlemoerlae bevat.
____________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004
- Uit Huisgenoot se Jongspan