__________________________________________________________________
Seeweg
na Indië
--
die epiese reis van Vasco da Gama
Vyfhonderd
en nog 'n handjievol jare gelede het Vasco da Gama van Lissabon, Portugal,
vertrek op sy epiese vaart om die suidpunt van Afrika ten einde 'n seeweg na
Indië te vind. Die reis het aardskuddende gevolge gehad. Nie alleen het dit
die weg gebaan vir 'n handelsroete oor die see tussen Europa en Asië nie,
maar dit het Portugal ook in 'n wêreldmoondheid verander. Des te belangriker
nog is die feit dat dit ander ontdekkingsreisigers besiel het om dit selfs
verder oor die aardbol te waag -- sodat die hele onbekende wêreld mettertyd
ontdek sou word...
__________________________________________________________________
OP
8 Julie 1497 baan 'n prosessie van sowat 170 manne hul weg deur die strate van
Lissabon in Portugal -- op pad na die dokke by die monding van die Taag. 'n
Groep priesters en monnike loop voor hulle met brandende kerse. Die mense van
Lissabon skuifel agterna en mompel hul reaksie op 'n geestelike se smeekgebed.
Toe
staan die kloostervoog voor die manne en hy bieg namens hulle... skenk hulle
die ''vergifnis van hul sondes'' indien hulle sal sterf in die groot waagstuk
wat voorlê.
Vier
skepe dobber en knars in die milde Atlantiese bries. Die skepe is die
vlagskip, die St. Gabriel; dié se susterskip, die St. Raphael; die kleiner
Berrio; en 'n ongenoemde voorradeskip met 'n vrag meel, sout, suiker, heuning,
knoffel, lensies, pruime, amandels, mosterd, wyn, olie en asyn.
Nadat
hulle die laaste seën ontvang het, gaan die manne aan boord en maak reg om te
vertrek. Hulle wuif tot siens, lig die ankers en vaar plegtig uit die hawe na
die ontsaglike, leë see.
Die
vloot se gesagvoerder is die Portugese seekaptein Vasco da Gama. Koning Manuel
I het hom gelas om 'n seeweg na Indië te vind deur om die Kaap van Goeie Hoop
te vaar en om vriendskaplike handelsbetrekkinge met die heersers van
Oos-Afrika en Indië aan te knoop. Daar is drie vertalers aan boord, van wie
twee Arabies kan praat en die derde een verskeie dialekte van swart Afrika.
•
DIE vloot bereik op 26 Julie die Kaap-Verdiese Eilande, waar vars kos
en water aan boord gelaai word. Hulle vertrek 'n week later. Om seestrome te
vermy wat hulle naby die kuslyn van Afrika sal kortwiek, en waarskynlik ook om
te keer dat hulle dalk in die windstiltestreek naby die ewenaar beland, vaar
Da Gama met 'n wye boog na die suidpunt, ver wes van die direkte roete teen
die kus van Afrika af.
Wanneer
hulle weer land sien, by die teenswoordige St. Helenabaai noord van Kaapstad,
is die bemanning al 96 dae sonder onderbreking ter see en ly van die manne aan
skeurbuik. Dit is 'n siekte wat deur 'n tekort aan vitamien C veroorsaak word.
Da
Gama besef hy het ietwat te vroeg oos geswenk; hy wou immers heeltemal verby
die Kaap van Goeie Hoop vaar. Maar dit blyk 'n gewilde misrekening te wees,
want benewens die feit dat die manne siek is, moet voedselvoorrade dringend
ingeskeep word. Die skepe het ook aandag nodig.
Dit
is hier, by St. Helenabaai, waar die bemanning die eerste keer met mense van
Suider-Afrika kontak maak. 'n Groep Khoi-Khoi nader hulle terwyl hulle hul
vaartuie skoonmaak. Die inboorlinge lyk vriendelik en aanvaar dankbaar die
snuisterye wat die Portugese hulle gee.
Maar
toe een matroos 'n Khoi-Khoi-nedersetting ongenooid binnegaan, val die mense
hom met spiese aan. Da Gama wil hom gaan help en word in die geharwar in die
been gewond. Die manne bereik die skip wel veilig, maar besef dat hulle liewer
moet padgee.
Die
ekspedisie vaar op 22 November om die Kaap van Goeie Hoop en swenk ooswaarts.
Op 2 Desember land hulle by die teenswoordige Mosselbaai, waar die manne weer
van die Khoi-Khoi teëkom. Die Portugese ruil armbande, krale en klokkies vir
vars beesvleis. Die onderhandelinge is 'n feestelike geleentheid. Die
Portugese blaas hul trompette, die Khoi-Khoi speel hul fluite en almal dans en
sing.
Voordat
hulle Mosselbaai verlaat, gelas Da Gama dat die voorradeskip afgetakel en sy
inhoud oorgelaai moet word op die St. Gabriel, St. Raphael en Berrio. Die leë
romp van die voorradeskip word hierna aan die brand gesteek. Die kaptein wil hê
dat elke skip die meeste bemanningslede en grootste vrag kos moontlik moet dra
vir die ongekarteerde oseaan wat op hulle wag.
Die
stuk kus wat die vloot op Kersdag bereik, word volgens oorlewering deur Da
Gama Terro do Natal (Land van die Geboorte) genoem, hoewel dit nie in sy
joernaal opgeteken staan nie. Die ''geboorte'' waarna verwys word, is
natuurlik dié van Christus. Ofskoon die plek waar Da Gama geland het glo aan
die kus verby die Keirivier was (in Pondoland), sou Natal mettertyd die naam
van een van Suid-Afrika se provinsies word. (Dis vandag bekend as
KwaZulu-Natal.)
Anderkant
Natal word die ekspedisie deur die Mosambiekstroom vertraag en raak hul vars
water spoedig gedaan. Die skepe lê vyf dae lank by 'n klein riviermonding
voor anker.
•
DIE gebied noord van die Steenbokskeerkring was onder die gesag van die
Arabiere, veral wat die handel aanbetref. As Da Gama teen die kus langs bly
vaar het, sou hy die antieke Arabiese hawe Sofala, net suid van die
teenswoordige Beira, bereik het.
Maar
pleks daarvan vaar hy ver in die see in opwaarts en bereik hy Kilimane (vandag
Quelimane in Mosambiek), honderde kilometers verder noord. Kilimane is 'n
klein nedersettinkie en die plaaslike inwoners kan Da Gama niks omtrent die
roete na Indië vertel nie.
Die
Portugese vaar verder en is verheug toe hulle op die oggend van 2
Maart 1498 die koepelmoskee en kalkwit geboue sien van die eerste dorp wat
hulle teëkom sedert hulle die Kaap-Verdiese Eilande verlaat het. Dié dorp is
Mosambiek, 'n florerende seehawe op 'n klein koraaleilandjie oorkant die dorp
Mossuril op die vasteland.
Die
sultan van Mosambiek verwelkom sy besoekers en aanvaar 'n uitnodiging om saam
met hulle aan boord te eet. Maar hy neem eers aan dat hulle Moslems is. Toe hy
egter hoor wie hulle werklik is, is hy erg verontwaardig en weier hy om met
hulle handel te dryf. Die snuisterye wat hulle met hulle saamgebring het, is
goedkoop weggooigoed, verklaar hy.
Voordat
hulle vertrek, gaan party matrose aan land om vars water te kry en beland
hulle in 'n hinderlaag. Da Gama brand met kanonvuur op die Arabiere los. Die
manne vul haastig hul vate met water, en die Portugese skepe vaar vinnig weg.
•
DIE nuus omtrent die kanonaanval versprei teen die kus langs op en
bereik Mombasa in die teenswoordige Kenia, die hawe waar Da Gama vervolgens
aandoen.
Die
sultan van Mombasa probeer die Portugese verseker dat dit heeltemal veilig is
om aan land te gaan om handel te dryf. Maar Da Gama vermoed onraad en giet
brandende olie uit oor twee mans, wat erken het dat hulle saamgesweer het om
die aanval by Mosambiek te wreek.
Daardie
nag, op 10 Augustus, probeer 'n gewapende mag hul ankerkabels saboteer. Da
Gama word gedwing om Mombasa onmiddellik te verlaat, al het hy geen benul hoe
hy by Indië kan uitkom nie. Malindi, die derde Arabiese hawe waar hy aandoen,
lê slegs 100 km noord van Mombasa.
Altyd
versigtig, verbied Da Gama sy manne om hul vaartuie te verlaat. Maar die
sultans van Malindi en Mombasa is aartsvyande. Die sultan van Malindi beskou
die Europeërs as potensiële bondgenote en oorlaai sy besoekers met vars kos
en speserye. Hy beloof hulle ook vriendskaplike handelsbetrekkinge en gee
hulle 'n bedrewe stuurman om hulle na Indië te bring.
•
MET die Gujerati-stuurman Ahmed ibn Al Mahet as kundige gids, voltooi
die vloot die vaart oor die Indiese Oseaan in slegs 23 dae en gooi hulle op 20
Mei 1498 anker by die Indiese hawe Kalikoet.
Da
Gama het in sy eerste oogmerk geslaag: om 'n seeweg na Indië te vind. Maar sy
tweede taak -- om handelsbetrekkinge aan te knoop -- is tot mislukking gedoem.
Die Zamorin (heerser) van Kalikoet stem in om Da Gama te ontmoet. Maar die
krale, bakke, klokkies, klere, koraal, olie en heuning wat goed genoeg vir
mense in Afrika was, imponeer hom nie.
Dan
het die Moslems boonop die monopolie sover dit die handel met die Ooste
aangaan. Die Hindoe-handelaars sou dit slegs waag om dalk hul tradisionele
handelsvennote te vertoorn as hierdie nuwelinge werklik iets uitmuntends sou
kon aanbied. Maar hulle kon nie.
Tydens
hul verblyf in Kalikoet is daar verskeie kleinere skermutselings tussen die
Indiërs en die Portugese, wat die betrekkinge selfs verder versuur.
Da
Gama vaar hierop noord na die eiland Anjidiv, suid van Goa, in die hoop om
elders vriendeliker handelaars te vind. Maar by Anjidiv is niks beters te kry
nie, en vroeg in Oktober beveel hy sy matrose om weswaarts na Afrika te vaar.
Huiswaarts!
•
DIE terugvaart is nie makliker nie. Die oorvaart na Afrika -- sonder
die hulp van Ahmed ibn Al Mahet -- duur drie maande weens wisselende tydperke
van windstilte en die wind wat van voor af waai.
Teen die tyd dat die vloot Afrika bereik, het dertig bemanningslede weens skeurbuik gesterf. Net suid van Mombasa moet die St. Raphael ontrruim en verbrand word omdat daar nie genoeg bemanningslede vir drie skepe oor is nie.
Die
oorblywende twee skepe vaar laat in Maart 1499 om die Kaap van Goeie Hoop en
bereik in Mei die Kaap-Verdiese Eilande. Die Berrio vaar reguit terug Portugal
toe en arriveer op 10 Julie in Lissabon.
Da
Gama se broer Paulo, gewese kaptein van die St. Raphael, het egter so siek
geword weens skeurbuik dat Da Gama na die Asore moes koers kies sodat hy 'n
Christelike begrafnis kon kry. Die gehawende St. Gabriel kom uiteindelik op 9
September in Portugal aan en hink nege dae later in die hawe in.
Die
publiek juig hulle toe en die vreugde is groot. Maar saam met die blydskap is
daar ook droefheid. Want van die 170 manne wat saam met Da Gama uitgevaar het,
lewe nog slegs 'n derde.
•
WAT die handel aanbetref, het Da Gama met sy seereis gefaal. Maar dit
wat hy inderdaad bereik het, is veel groter as sy mislukkings. Hy en sy
bemanning het destyds die langste reis in die geskiedenis voltooi -- altesaam
43 440 km. En hulle het bewys dat Indië oor die see bereik kon word.
•
DA GAMA is omstreeks 1469 in Sines, Portugal, gebore en het as jong man
sterrekunde en navigasie bestudeer. In 1492 het hy 'n vlootoffisier geword.
Dit
is nie bekend waarom koning Manuel I nou juis vir hom gekies het om 'n seeweg
na Indië te vind nie. Sy kennis van navigasie kon hom goed te pas gekom het,
maar dit is waarskynliker dat hy die persoonlikheid gehad het om sy bemanning
te staal vir die langste ontdekkingsreis wat toe nog ooit onderneem is. Soos
Bartolomeu Dias voor hom, moes Da Gama gereeld die gesmeek aanhoor dat hy tog
moes omdraai. Da Gama het geweier.
Nadat
Da Gama bewys het dat Indië oor die see bereik kon word, het Europese lande
ingeklim om deel van die aksie te word. Da Gama het self 'n gewapende mag na
Kalikoet gelei om wraak te neem weens die stad se vyandigheid.
Portugal
het nog verskeie hawens langs die weskus van Indië oorgeneem en binne slegs
twintig jaar die Arabiese greep op die handel met Asië heeltemal verbreek.
Die Portugese moes later party van hul handelshawens aan die Nederlanders,
Engelse en Franse afstaan.
Die
Ontdekkersmonument in Lissabon, Portugal, vereer Da Gama en ander ontdekkers
van weleer.
•
Kyk ook artikel Portugal ná Da Gama -- klik
hier.
_________________________________________________________________
Terug
na inhoudsblad -- klik hier
_________________________________________________________________
Ons
Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan