SA vrugte vir
die wêreld

Uit ons vrugbare valleie kom daar vruggenot vir vreemde lande. Maar vir die Suid-Afrikaanse vrugtebedryf het sake nie altyd so voorspoedig verloop nie...


IN Februarie 1892 -- meer as 110 jaar gelede -- is veertien kiste sappige perskes voor wagtende markgangers in Londen se Covent Garden oopgemaak. Ou nuus en nie juis 'n sappige storie nie, wil jy sê? Lees verder...

Hierdie perskes het van doer in die Kaap gekom. Boonop was dit die eerste keer in die geskiedenis dat Suid-Afrikaanse vrugte so ver vervoer is en nog so vars en smaaklik by hul bestemming aangekom het as die dag waarop hulle gepluk is.

Die geleentheid was beslis 'n hoogtepunt in ons vrugtebedryf se annale. "Met groot genoeë," het 'n Kaapse koerant destyds geskryf, "het ons gesien hoe kis ná kis oopgemaak word met die inhoud in 'n uitstekende toestand... Die openbare verkoping van hierdie vrugte het 'n sensasie in die vrugtewêreld veroorsaak."

Met die verbouing en verspreiding van ons sagte vrugte het dit in die begin egter glad nie so voorspoedig gegaan nie. Boere het werklik noustrop getrek. Die wingerdluisplaag het dikwels die wingerde verniel. Hoewel die vrugte buitengewoon goed gegroei het, was die Kaap die enigste afsetplek.

Vervoer was beperk tot die ossewa. En verbygaande matrose kon tog ook nie meer aan die vars vrugte weglê as waarvoor hulle die lus en die plek gehad het nie.

Hoekom het die pioniers dan volhard in hul pogings om Kaapse vrugte uitgevoer te kry? Om dit te beantwoord moet ons teruggaan na 1652.

Geskiedenis van ons vrugtebedryf

   TOE Jan van Riebeeck in die Kaap aankom, het hy gevind dat daar nie eetbare wilde vrugte was nie. Maar die plek se potensiaal as vrugteproduserende gebied is besef, en reeds in Augustus 1652 het hierdie volksplanter ook mispels en kwepers geplant -- en daarmee spreekwoordelik die saad vir vandag se vrugtebedryf van miljoene rande gesaai.

Kort daarna is appel- en lemoenbome en wingerdstokke ge­plant, en in 1659 is die eerste wyn gelewer. Namate die nedersetting tot 'n kolonie uitgebrei het, het die boorde en wingerde oor die nuut bevolkte valleie versprei.

In goewerneur Simon van der Stel se tuin was daar glo talle soorte vrugtebome. Van sy seun Wilhelm Adriaen word vertel dat hy 400 000 druiwestokke op sy plaas Vergelegen gehad het.

Spoedig het die probleem ont­staan oor hoe om die milde oes van die hand te sit. Soos gesê, was die Kaap self versadig, maar om sake te vererger was die Kaapse boere boonop ver van die Europe­se landboukundiges. Tussen 1775 en 1875 het die gehalte van die vrugte agteruitgegaan.

Toe, met die ontdekking van diamante en goud in die binneland in die laat negentiende eeu, ondervind die vrugtebedryf 'n oplewing. En teen hierdie tyd het boere en finansiers ook reeds hul oë op 'n nuwe teiken gevestig gehad -- die vrugtehonger markte van die Ou Wêreld.

Geskiedenis van uitvoer

   DIE man wat tereg die vader van die uitvoerbedryf genoem word, was Percy Alport Molteno, seun van sir John Molteno, eerste minister van die Kaapkolonie. Dit was onder sy leiding dat die legendariese perskes in 1892 in Engeland aangekom het.

Sy sukses is egter voorafgegaan deur 'n reeks mislukkings.

Die eerste Suid-Afrikaanse vrugte wat in Londen aangekom het, is blykbaar uit Natal verskeep. Die besending het onder meer lemmetjies, piesangs, perskes en appels bevat en was bestem vir 'n uitstalling van 1887 vir koningin Victoria se goue jubileum.

Die volgende jaar is twee besendings appels na Engeland gestuur. Baie het egter vrot aan die ander kant aangekom. In dieselfde jaar is Kaapse skouvrugte na Londen verskeep, maar die meeste het ook sleg geword.

In 1888 het twee ton druiwe, wat in koelbewaring verskeep moes word, in Kaapstad aangekom etlike ure nadat die skip reeds vertrek het. 'n Week later is die druiwe op 'n skip gelaai wat geen koelruim gehad het nie. Die hele spulletjie was 'n ramp.

Die volgende jaar is die RMS Grantully Castle met 'n koelruim toegerus en vyftien ton druiwe is daarin gelaai. Ook hierdie onderneming het misluk.

Toe kom Percy Molteno. Sy ondersoek na die Grantully Castle-voorval het hom laat besef dat die verkeerde soort vrugte uitgevoer is en dat die verskepingsmetodes gekontroleer moes word. Sy aanbevelings het die uitvoer van krag tot krag laat gaan.

Kundiges soos die finansier Cecil John Rhodes, die kweker Harry Pickstone, die vrugteboer Piet Cillie en andere het onskatbare bydraes gelewer, onder meer met die stigting van die Wellingtonse Vrugtekwekersvereniging -- die eerste koöperasie in sy soort in Suid-Afrika.

Probleme soos primitiewe vervoermetodes en 'n wisselende mark het middel 1899 gelei tot die stigting van die Westelike Provinsie-Vrugteuitvoerdersvereniging.

Die uitbreek van die Tweede Vryheidsoorlog in Oktober het die vereniging se planne 'n tyd lank gekortwiek, ofskoon die vrugtebedryf nie alte nadelig daardeur geraak is nie.

In die jare daarna is gehaltebeheer opgeknap en teen 1914 het die uitvoer ná tien jaar feitlik twintigvoudig toegeneem.

Die Eerste Wêreldoorlog het die bedryf min geknou. Suid-Afrika is wel gedwing om sy uitvoer in te kort, maar nuwe markte in Afrika is in die plek daarvan gevind.

In 1921 is die SA Koöperatiewe Vrugtebeurs in die lewe geroep om al die bestaande vrugtekoöperasies van daardie tyd saam te snoer. Dit is ná vyf jaar opgevolg deur die SA Koöperatiewe Sagtevrugtebeurs. Die twee organisasies het baie baanbrekerswerk gedoen, maar nie die nodige gesag gehad om algemene gehaltestandaarde af te dwing nie.

Die uitbreek van die Tweede Wêreldoorlog het Suid-Afrikaanse vrugte-uitvoer tot stilstand gebring, maar dié keer het Suid-Afrika vinnig stappe gedoen. Slegs dae nadat Duitsland Pole binnegeval het, is die Sagtevrugteraad in die lewe geroep.

Wesenlik kon geen sagtevrugtekwekers in Wes-Kaapland en die Langkloof vrugte elders verkoop as aan die Raad of aan 'n verspreider wat by die Raad geregistreer was nie.

Die verwagte uitvoerkrisis het nie voor Desember 1940 ontwikkel nie. Die vrugte-uitvoerbedryf het nou voor een van sy ernstigste bedreigings nog te staan gekom.

'n Aantal maatreëls is getref, waaronder subsidies aan boere, die instelling van drogingswerwe om vrugtevermorsing te voorkom en die vestiging van wynkelders en stokerye.

Nuwe afsetgebiede is in Wes- en Oos-Afrika en die Midde- en Verre Ooste gevind. Ander uitvoer is in 1946 hervat.

In die vyftigerjare is 'n enkele handelsmerk, "Cape", vir Kaapse vrugte ingestel. Dié handelsmerk het regoor die wêreld beroemd geword as waarborg vir vrugte van hoë gehalte.

Al hoe meer vrugte is geproduseer, veral met die ontwikkeling van gebiede soos die Langkloof. Nuwe markte is in Duitsland gevind en onregstreekse verskepings is na België, Nederland en Frankryk gedoen.

In 1962 het die Europese Ekonomiese Gemeenskap tot stand gekom. Produsente was onseker oor hoe die invoerbeheerstelsels en minimum-standaarde van gradering hul uitvoermark sou raak.

Maar die uitvoer na die betrokke lande het steeds toegeneem, en in die laat sestiger- en die sewentigerjare het verkope in Duitsland en Nederland in 'n verstommende tempo toegeneem.

Omstreeks die jare tagtig was daar voortgesette groei op al die hoofmarkte, hoewel belangrike veranderings ook plaasgevind het met die verlies aan markte in Amerika, Kanada en die Skandinawiese lande as gevolg van sanksies.

Uitvoer vandag

   DIE einde van apartheid in die jare negentig -- saam met die opsegging van openlike of verskuilde sanksies teen Suid-Afrika -- sou die vrugtebedryf van die land in ’n heel ander liga plaas.

Hoogs ontwikkeld en deeglik gerat vir die verskaffing van sagte vrugte aan ’n gretige wêreldpubliek, voer die bedryf vandag tonne en tonne daarvan uit. Uit ’n ekonomiese oogpunt is sitrusvrugte, appels, tafeldruiwe, pere, perskes, pluime en appelkose in die voorste plek.

Die SA Sagtevrugte-Produsentetrust in die Paarl, wat gestig is deur die drie vernaamste produsenteverenigings wat met die lewering van vars sagte vrugte gemoeid is, is ’n sambreelliggaam wat daarna streef om dienste en funksies van die bedryf te bevorder, te koördineer, te befonds en te bestuur. Hul webwerf is by
http://www.deciduous.co.za/

Dit gaan dus goed met die vrugtebedryf. Volgens die "Ekonomiese Oorsig van die Suid-Afrikaanse Landbou" vir 2002/2003 het inkomste uit sagte vrugte in die onderhawige jaar met 26,6 % tot
R4 738 miljoen toegeneem. Sitrusvrugte (R2 239 miljoen), druiwe
(R1 660 miljoen) en appels, pere en kwepers (R1 305 miljoen) was onder die belangrikste landbou-uitvoerprodukte, net geklop deur wyn (R3 000 miljoen) en suiker (R2 289 miljoen). In 2002/2003 was Brittanje, Nederland, Zimbabwe, Mosambiek en die VSA die vyf grootste handelsvennote van Suid-Afrika in terme van uitvoerbestemmings.


Terug na inhoudsblad -- klik hier


Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan