____________________________________________________________________________

 

Ons wonderlike plante (5): Geslagtelike voortplanting

 

Oor blomme, bye

en ander bestuiwers

 

Alles in die natuur pas soos 'n legkaart volmaak inmekaar. Die lang, dun snawel van, sê, die suikerbekkie met sy oranjegeel onderbaadjie pas byvoorbeeld presies in die nou pypie van die Albertinia-heide. Die suikerbekkie "betaal" vir die nektar deur korreltjies stuifmeel van die een blom na die ander te versprei. Bestuiwing is dus beslis nie net die bye en die wind se werk nie...

___________________________________________________________________________

 

A-A-A-TSJOE! Gesondheid! Dis weer daardie tyd van die jaar. Die wêreld lyk verruklik van die tere lenteblomme en oral koer verliefdes en duiwe om mekaar. Net arme jy is erg miserabel, want dis stuifmeeltyd -- en jy's 'n hooikoorslyer.

 

Mense wat nie aan hooikoors ly nie, dink partykeer jy sit aan. Want niemand kan die miljoene stuifmeeldeeltjies sien wat heen en weer in die lug vlieg nie.

 

Ag, nou ja, snuit maar die neus en hou uit. Jy ly vir 'n goeie doel. Blomme is nie net vir die mooi nie. Hulle is die voortplantingsorgane van plante, en sonder ons groen vriende kan ons en alle ander lewende skepsels nie bestaan nie.

 

Deur die eeue heen was blomme nog altyd die boodskappers van liefde. En soos die mens maar is, het dit 'n groot geldmaakstorie geword. Skoonheidshuise gebruik tonne der tonne blomblare vir olies en ekstrakte vir allerlei mooimaaksalwe en parfuum.

 

Ook die dierewêreld hou van blomme. 'n Mens weet nou nie of hulle ook kykgenot uit blomme put nie, maar hulle geniet dit beslis om hul mae se ontwil. Baie insekte, skoenlappers en voëls lewe van die stuifmeel, nektar en olie van blom­me. Dan praat 'n mens nie eens van die gulsige kewers wat 'n hap hier en 'n hap daar uit blomblare vat nie. Insekte gebruik ook die harsdeeltjies van blomme as boumateriaal.

 

Maar dit is alles bysaak. Die hoofdoel van blomme is om sade voort te bring, wat weer in nuwe plante ontkiem. Omdat die sade binne-in die blomme is, word blomplante bedeksadiges genoem. Hul geleerde naam is angiosperme.

 

Blomme doen hul voortplantingstaak so goed dat hulle vandag die mees wydverspreide en veelsoorti­ge groep plante op aarde is.

 

Bou van die blom

 

   GEEN twee blomsoorte is die­selfde nie. Party se blomblare vorm 'n riffelrokkie, ander se rande is geskulp of glad of groei ineen om 'n kelk, koppie of pypie te vorm. Sommige blomme is manlik, ander vroulik, en ander weer tweeslagtig.

 

Hierdie skynbaar oneindige verskeidenheid maak blomme natuurlik 'n baie interessante studieveld. Maar ons kan tog 'n paar veralgemenings maak.

 

Plantgroepe word hoofsaaklik op grond van die rangskikking van die blomdele geklassifiseer. Ons gaan die bou van 'n "tipiese" tweesaadlobbige blomplant van nader bekyk.

 

('n Mens kan nie sommer op die oog af vir seker weet of 'n blomplant eensaadlobbig of tweesaadlobbig is nie, want die saadknoppe is in die vrugbeginsel weggesteek. Maar tweesaadlobbiges se blom­blare en ander -dele kom gewoonlik in groepe van vier of vyf, of veelvoude hiervan, voor. Die eensaadlobbiges s'n kom meestal in drieë of veelvoude hiervan voor.)

 

Voordat die blom sy mooi blom­blare ontvou, is die knop toegevou in groen kelkblare. Die kelkblare saam word die blomkelk genoem.

 

Die blomblare wat uit die blomkelk spruit, is gewoonlik geurig en kleurryk om insekte en ander bestuiwers te lok. Die blomblare saam word die kroon genoem. By party blomme soos tulpe lyk die kelk- en blomblare eenders en dan praat ons van hulle as blomdekblare.

 

Die blomkelk en kroon word saam die blomdek of periant genoem.

 

As jy in 'n blom se kelk kyk, sal jy 'n paar regop draadjies sien. Dit is die meeldrade, die manlike deel van die blom. Die draadjie self word die helmdraad genoem en die stuifmeelknoppie bo-op die helmknop.

 

Reg in die middel van die meel­drade staan een of meer steeltjies. Hulle vorm deel van die stamper, die vroulike deel van die blom. Die steeltjie word die styl genoem, en op die styl is 'n knoppie wat die stempel genoem word. Die stem­pel is daar om die stuifmeel van die manlike meeldrade op te vang. Aan die onderpunt van die styl (jy kan dit net sien as jy 'n blom versigtig oopmaak) is die vrugbeginsel waarin die saadknoppe is.

 

Bestuiwing

 

   DIE besige by is een van beste bestuiwers in die insektewêreld, maar daar is natuurlik ook ander bestuiwers, asook heel uiteenlopende maniere van bestuiwing.

 

Bestuiwing vind plaas wan­neer die stuifmeel van die manlike voortplantingsorgane (meeldrade) na die vroulike deel (die stamper) oorgedra word.

 

Bestuiwing kan op verskillende maniere geskied. Sommige blomme bevat manlike sowel as die vroulike dele en kan hulself bestuif. Hierdie blomme is tweeslagtig.

 

Een- én tweeslagtige blomme groei soms aan dieselfde plant. In dié geval wil die natuur dubbel seker maak dat die plant sal voortbe­staan.

 

Eenslagtige vroulike blomme moet deur die stuifmeel van ander blomme bevrug word. Dit staan bekend as kruisbestuiwing. Soms "reis" die stuifmeel net 'n klein entjie voordat dit 'n blom bevrug, maar dit kan ook 'n lang, ingewik­kelde roete volg.

 

Sommige blomplante maak op die wind staat om die stuifmeel te versprei. Daar is ook dié wat reëndruppels of waterstrome vir bestuiwing gebruik. Die meeste is egter van insekte, voëls en ander diere afhanklik.

 

Plante wat deur wind bestuif word, het gewoonlik geen spesiale lokmiddels nie. Hulle het dikwels geen nektar nie en hul blomme is klein en sonder geur.

 

By manlike blomme word die helmknoppe waarin die stuifmeel vervaardig word, gewoonlik op lang helmdrade bokant die blom­kelk uitgestoot sodat die geringste briesie die stuifmeel kan versprei. Die stempels van vroulike blomme is weer bedek met haartjies of 'n klewerige stof om die stuifmeel op te vang.

 

Stuifmeel bestaan uit talle piep­klein korrels wat kilometers ver gewaai kan word. Omdat windbestuiwing maar 'n onsekere manier van voortplanting is, word baie groot hoeveelhede stuifmeel geproduseer. Jy sien soms selfs 'n hele sypaadjie wat met stuifmeel bestuif is.

 

'n Klein groepie plante wat in of naby water groei, span die water in vir bestuiwing. Sommige waterplante laat piepklein manlike blommetjies onder die water vry. Dit styg boontoe en dryf op die water -- en bestuif hopelik vroulike blomme op hul pad na die see.

 

Ander laat bloot hul stuifmeel op die water val, van waar die strominge dit verder versprei.

 

Dat dit loon om te adverteer, het blomme al lankal agtergekom. Met allerlei kleure en geure, vorms en patrone lok hulle insekte nader. Dié moet natuurlik iets kry om die besoek die moeite werd te maak -- en dis kos.

 

Baie blomme het allerlei strepies en kolle in die kelk. Dit staan be­kend as heuningwysers en lei die insekte na die nektar- en stuifmeel-spens.

 

Proefnemings het getoon dat reuk die beste lokmiddel is -- maar dis iets wat vroue hulle lankal kon vertel het. Nie dat die reuke altyd aangenaam vir die mens se neus is nie -- in tropiese dele ruik sommige plante nes vrot vleis, maar sekere vlieë is dol daaroor.

 

Ander plante, veral orgideë, gaan 'n stappie verder -- hulle ver­mom hulle soos insekte. Onder die indruk dat dit moontlik 'n maat is, besoek die insek die blom. Voordat hy sy fout besef, het stuifmeelkorreltjies al aan sy harige lyfie vasgeklou, net reg om op die volgende blom te val.

 

Bevrugting

 

   SODRA 'n stuifmeelkorreltjie op 'n ryp stempel beland, ont­wikkel die korreltjie 'n stuifmeelbuis wat in die styl afgroei totdat dit die eiersel bereik.

 

Die punt van die buis bars oop en stel twee spermselle vry. Een van hulle versmelt met die eiersel en vorm 'n embrio terwyl die ander een die voedingstowwe vorm waar­op die embrio teer.

 

En só word die weg gebaan vir die ontwikkeling van 'n nuwe plant of plante.

 

Het jy geweet?

 

   DIE interessantste vorms van stuifmeelkorrels kan onder die elektronmikroskoop gesien word. Die vorm van elke spesie se korrels is net so uniek soos ons vingerafdrukke.

 

_________________________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

_________________________________________________________________________

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan