___________________________________________________________________

 

Vroeë mense en antieke beskawings (1)

 

Mense van die

Steentyd

 

Die primitiewe gemeenskappe van die vroegste tye het in ruwe onbeskaafheid rondgeswerf. In hul onversadigbare soektogte na kos het hulle eenvoudige gereedskap van klip, been en hout gemaak. Hierdie bestaan moet bitter hard gewees het... die eindelose stryd om oorlewing in 'n altyd vyandelike wêreld. In hierdie eerste aflewering van ons reeks oor die mens en sy geskiedenis kyk ons na die strawwe en anderse lewe van die mense van die Steentyd -- hoe hulle hul gereedskap gemaak, kos gevind en hulself in hul voorwêreldse wildernis verdedig het. Vir hulle moet selfs vuur heel waarskynlik iets skrikwekkend wonderliks gewees het...

___________________________________________________________________

 

DIE man met die wilde bosgasie-baard hurk in die skaduwee van 'n boom. Skielik -- dalk weens verveling, dalk weens frustrasie -- gryp hy 'n klip. Hy moker 'n ander klip daarmee dat die gruis en vonke so spat.

 

Maar kyk net wat het daar afgesplinter. Dis mos 'n plat klip met 'n vlymskerp kant. Opgewonde neem hy dié skerp klip na sy stamgroep, waar hulle agterkom hoe nuttig dit is om kos mee te sny. Hulle maak nog sulke snyklippe.

 

En hulle besef dat hulle nóg bruik­bare gereedskap kan maak deur klippe te bewerk. Vir hierdie mense het die Steentyd van hul ontwikkeling begin...

 

Stadiums van beskawing

 

   IN hul vroegste tye, só sê die wetenskaplikes, het mense nog in ruwe onbeskaafdheid rondgeswerf en primitiewe gereedskap gemaak.

 

Vandag lanseer ons satelliete in wentelbane, kan ons met kernwapens veg as ons so onbesonne wil wees en los ons ingewikkelde probleme binne oomblikke met gesofistikeerde rekenaars op. Om slegs te sê dinge het verander laat 'n mens amper lag.

 

Die term wat ons gebruik om die verfyndheid van gemeenskappe in 'n verwikkelde kulturele, maatskaplike en politieke samestelling te beskryf, is beskawing.

 

Maar hoe loop die ont­wikkelingspad tot by beskawing? Geleerdes onderskei verskillende stadiums van menslike ontwikke­ling. Eerstens is daar die Steentyd, met sy onderafdelings, en dan die Bronstyd en die Ystertyd. Dit het alles te doen met die soort mate­riaal waarmee die mens sy gereed­skap gemaak het.

 

Die Steentyd word in die volgen­de tydperke ingedeel:

 

(1) Die Vroeë Steentyd, wat die hele voorgeskiedenis tot om­streeks 8000 vC dek. Mense van hierdie tydperk was jagter-versamelaars.

 

(2) Die Middelsteentyd, toe men­se diere begin aanhou en, benewens gejag, ook self gesaai het.

 

(3) Die Laat Steentyd, toe boerdery in erns begin en mense in permanente nedersettings begin woon het.

 

Die Bronstyd het op verskillen­de tye in verskillende gebiede be­gin. Die eerste bronsgereedskap het, sover bekend, omstreeks 3 500 vC hul verskyning gemaak.

 

Die wydverspreide gebruik van yster het nagenoeg 1000 vC be­gin, duur steeds voort, en die Ys­tertyd oorvleuel dus tans met die Atoomtydperk.

 

Dit is belangrik om daarop te let dat die veranderings van die een tydperk in die volgende nie skielik of oral gelyktydig gebeur het nie. Steengereedskap is byvoorbeeld regdeur die Bronstyd gebruik, terwyl die Bronstyd en die Ystertyd in 'n sekere stadium oorvleuel het.

 

Op sekere plekke, soos Suider-Afrika, was daar weer glad geen Bronstyd nie.

 

Ystye

 

   IN die Steentyd was daar twee en moontlik vier ystye, en die voorwêreldlike mense het op 'n planeet gewoon wat baie, baie koud geword het.

 

Groot dele van die aarde was met enorme ysvlaktes of gletsers bedek. Slegs Afrika, Suidoos-Asië en die grootste deel van Suid- en Sentraal-Amerika het die wrede omhelsing van die verskillende ystye vrygespring.

 

Wetenskaplikes reken die eerste mense was in Afrika. Die landskap hier het maar baie gelyk soos dit vandag is, met grasvlaktes en ver­spreide bome.

 

Mettertyd het mense na ander dele van die wêreld begin uitwyk. Dit was heeltemal moontlik, want die meeste van die wêreld se wa­ter was in ysdekke en gletsers vasgevang, met die gevolg dat die seevlak baie laer was as wat dit vandag is. Ontsaglike landbrûe het vastelande verbind wat vandag deur oseane geskei word.

 

Mense in Europa kon na Brittanje loop. Indiane kon Noord-Amerika vanuit Asië bereik deur die Beringstraat oor te steek.

 

Teen omstreeks 11 000 jaar ge­lede, nadat die aarde warmer geword het, was elke vasteland bui­ten Antartika bewoon.

 

Gereedskap

 

   HOEWEL stowwe soos hout en been gebruik is om gereedskap te maak, was klip natuurlik die volopste. Omdat dit nie gou verslyt nie, kry ons die meeste van ons kennis omtrent die voorwêreldlikse lewenswyse uit nagelate klipgereedskap.

 

Die maak van gereedskap het die grondslag gelê vir die ontwikkeling van die tegnologie. Intelligensie en abstrakte denke is nodig om 'n stuk gereedskap te vervaardig en daarby het die mens kennelik gewys dat hy  hom by sy omgewing kan aanpas.

 

Die eerste gereedskap was een­voudige werktuie met 'n skerpgemaakte kant -- gebruik om vleis te sny en bene oop te kraak om by die murg uit te kom. 'n Baie lang ruk in die mensegeskiedenis was daar geen ander gereedskap nie.

 

Tog word die gereedskap geleidelik fyner afgewerk, en in Oos-Asië en Oos-Europa raak kapgereedskap gewild. Dié is klein, plat klippe wat aan weerskante skerp gemaak is en partykeer 'n ruwe punt vorm.

 

In Afrika, Wes-Europa en Wes-Asië word handbyle gemaak. Dié is baie net soos die kapgereedskap, maar meer verfynd.

 

Eindelik raak die gereedskap meer gespesialiseerd. Mense kom agter dat afsplinterings van die bewerkte klippe as ander nuttige instrumente gebruik kan word.

 

Nog millenniums verstryk en lang, dun kliplemme verskyn op die toneel. Dié word as messe en pylpunte gebruik. Baie klein ge­reedskap, mikroliete genoem, word later gemaak. Dit word  as snykante vir pyle, sekels, spiese en ander wapens ge­bruik.

 

Wapens

 

   AANVANKLIK is die meeste gereedskap vir verdediging gebruik en om kos te sny, maar klippe is selde vir jag gebruik. (Mettertyd verander dit egter ook.)

 

Onder die bekendste wapens is 'n spies met 'n punt van klip of been, die pyl en boog (wat vandag nog deur die San gebruik word) en die spieswerper, 'n in­strument wat die gebruiker in staat gestel het om 'n spies met meer krag en presisie te rig. Teen omtrent dieselfde tyd het been-vishoeke en harpoene hul verskyning gemaak.

 

Jagters en versamelaars

 

   REGDEUR feitlik die hele Steentyd het die mense geleef van wilde plante en die wilde diere wat hulle gejag het. Aanvanklik moes hulle tevrede wees met 'n spyskaart van voëls, klein reptiele en soogdiere en van verlate karkasse.

 

Toe spiese hul verskyning maak en metodes ontwikkel word om diere met strikke te vang, word grootwild die teiken: olifante, sebras, elande, wildebeeste en buffels in Suider-Afrika en die wolhaar-mammoet, grotbeer, oeros en hert in Europa.

 

Beenoorblyfsels dui daarop dat mense die vleis van diere geëet en dikwels die bene oopgebreek het om by die murg te kom.

 

Daar is getuienis dat mense wat aan die Suid-Afrikaanse kus ge­woon het, skulpvis, walvisse, robbe en pikkewyne geëet het en binnelandse oewerbewoners 'n me­nigte waterdiere.

 

Dis nie so maklik om vas te stel presies watter plantkosse die vroeë mense geëet het nie, omdat die oorblyfsels nie so goed behoue gebly het soos die dierebene nie. Hulle het waarskynlik vrugte, neute, wortels, knolle, sade en blare geëet.

 

Vuur

 

   VUUR moet in die vroegste tye vir mense 'n skrikwekkende natuurkrag gewees het. Maar na­dat hulle ontdek het dat vuur hulle warm kan maak, dat hulle roofdiere daarmee kon afskrik en dat hulle hul kos daarmee kon "kook", het hulle lustig die vure aangeblaas.

 

Hulle het besef dat 'n vonk gemaak kon word deur twee klippe teen mekaar te skuur. Later is ook stokke hiervoor gebruik.

 

Vuurmaakstokke is in opgrawings in Suider-Afrika gevind en dit wil lyk of die vroeë mense vuur gemaak het net soos sekere inboorlinge dit vandag nog doen.

 

_________________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

________________________________________________________________­_

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan