___________________________________________________________

 

Simbiose (b): Parasitisme

 

Parasiet,

groot verdriet!

 

Vlooi, vlooi, wat soek jy in my kooi? lui die ou, grappige Afrikaanse liedjie. Ja, wát? kan jy wel vra...

 

   Klik hier vir Simbiose (a): Mutualisme en kommensalisme.

___________________________________________________________

 

DROOMVERLORE staan die bees in die veld en herkou, vingeralleen, só lyk dit, maar eintlik glad nie so al­leen nie.

 

Want die arme dier is vergewe van die goggas.

 

Bosluise boor vraatsugtig in sy vel in. Dorstige vlooie suip sy bloed. Dan kleef 'n paar bloedsuiers ook nog boonop aan sy tong nadat hy flussies by die dam gaan water suip het.

 

Maar nog is het einde niet. In die dier se ingewande gly die lintwurms stadig op en af agter sy kos aan. Sy spiere is met rondewurms besmet. En iets het baie beslis oor hierdie beklaenswaardige bees se lewer geloop: lewerslakke...

 

Al hierdie klein ongediertetjies is parasiete. Dis die soort kreature wat op ander diere teer tot nadeel van die gashere. Praat van hulle, en almal dink hulle is volslae deugniete wat in luukse leef terwyl an­der moet ly.

 

Die waarheid is dat parasiete hoogs gespesialiseerde organis­mes is wat baiemaal 'n opdraande stryd moet voer om te oorleef  -- juis omdat hulle in 'n omgewing leef wat ontwerp is om van hulle ontslae te raak.

 

En gewoonlik maak hulle ook nie die gasheer dood nie -- dit sou mos hul eie doodvonnis kan beteken.

 

Die meeste parasiete is baie kleiner as hul gashere. Een uitsondering is die berugte koekoek...

 

Slinkse koekoek

 

   SELFS in die antieke tye was dit al bekend dat die koekoekwyfie haar eiers in ander voëls se neste lê.

 

Sy hou ander voëls dop terwyl hulle nes bou. Sodra 'n geskikte nes klaar is en dit eienares haar eiers gelê het, wag die koekoek tot sy 'n rukkie padgee, duik op die nes af, lig 'n eier op en laat dit buite val of sluk dit in.

 

Voordat die mevrou van die nes terugkom, het die koekoek reeds haar eie eier daar gedeponeer en weggevlieg. Af en toe ruik die an­der voël lont en los die hele broeisel net so, maar baie dikwels kan sy nie verskil tussen die vreemde eier en haar eie eiers agterkom nie en broei sy die hele kaboedel uit.

 

Die koekoekkuiken maak ge­woonlik sy verskyning voor die an­der klein voëltjies -- en sal om skande by die skade te voeg ook nog die onuitgebroeide eiers uit die nes gooi.

 

Daar is 'n aantal an­der parasietvoëls, maar geen is so slinks soos die koekoek nie, om nou maar menslike terme vir voëlgedrag te gebruik.

 

Bosluise en vlooie

 

   HIERDIE gulsige, bloedsuiende parasiete het min bekendstelling nodig. Bosluise het spesiale sintuiglike organe aan die punte van hul voorpote, wat 'n verande­ring in vogtigheid kan waarneem en hulle kan help om 'n gasheer op te spoor.

 

'n Honger bosluis klim in die ruigte op 'n stingel of 'n blaar en wuif met sy voorpote in die lug, reg om op 'n warmbloedige dier te klim wat by hom verbyskuur.

 

Dit kan baiekeer 'n lang wag be­teken, maar die volwasse bosluise het Jobsgeduld. Tot sewe jaar kan tussen maaltye verloop!

 

Sodra die bosluis op sy gasheer klouter, soek hy die vel en maak 'n snytjie daarin met sy knypers. Hy klou dan vas met sy tande terwyl hy bloed deur sy snuit opsuig. Die fees duur etlike ure en die bosluis swel aansienlik uit.

 

Vlooie is gewoonlik net parasie­te op voëls en soogdiere -- tot er­gernis van baie troeteldiereienaars. Hulle lê hul eiers 'in die neste of op die vere van voëls of in die hare van soogdiere.

 

Die eiers ontwikkel tot klein larwetjies, wat van vullis en oorskiet leef, byvoorbeeld dié in die stowwerige hoeke van die huis. Wanneer hulle volgroeid is, spin die larwes kokonne en word hulle papies wat 'n tyd lank rustend kan wees.

 

Gevoelig vir beweging en trillings, broei die papies slegs uit wanneer 'n geskikte gasheer op die toneel verskyn. Dis hoe dit partymaal gebeur dat mense van 'n vakansie af tuis kom en vind dat hul huis deurtrek is van die vlooie.

 

Lae luis

 

   VISLUISE is nie werklik luise nie -- wat tot die insektefamilie behoort -- maar skaaldiere. Sekeres kom vry in sowel vars- as seewater voor, maar ander klou hul hele lewe deur aan die vis waarop hulle teer.

 

Hulle is uitgeknip vir hierdie soort lewe -- die lyf plat soos 'n skyf en twee groot suiers aan die kop, met 'n gifstekel daartussen waarmee die gasheer ingespuit word met 'n stof wat bloedliggaampies opbreek sodat sy bloed en weefsel opgesuig kan word.

 

Die luise stel hul gelid parallel met die lyf van die vis op, gewoonlik naby die kieue. Soos die water verby die vis of deur die kieuholtes stroom, word die luise se stekels, wat na agter wys, in die vis se vel ingedruk.

 

Visluise kan baie sleg vir visse wees. Die wonde wat hulle veroorsaak, kan ontsteek. Visse wat erg besmet is, werp hulself selfs teen rotse soos hulle blykbaar probeer om van die peste ontslae te raak.

 

Bloeddorstige bloedsuiers

 

   HOEWEL bloedsuiers familie is van die wonderlike erdwurms, gril mense gewoonlik vir hulle. En geen wonder nie. Die bloedsuier het 'n kragtige suier weerskante van sy lyf waarmee hy aan 'n dier (of mens) se vel kan vasklou terwyl hy sy bloed drink.

 

Hulle sny in die vel in met hul kake en spuit speeksel in die wond. Die speeksel kan 'n verdowingsmiddel en 'n stof bevat wat keer dat bloed stol en 'n ander stof wat bloedvate laat uitsit om 'n gro­ter bloedtoevloei te bewerkstellig.

 

Die gevaar met bloedsuiers is nie hul bloedsuiery nie, maar dat die wonde kan ontsteek. Hulle kan ook die asemhalingskanale laat verstop as hulle by 'n dier se bek of neusgate inglip en daarna so uitswel dat hulle nie weer kan uit­kom nie.

 

Maar hierdie goggabies het ook hul nut vir sommige mense. Daar was trouens 'n tyd toe medisinale bloedsuiers dikwels vir bloedlating gebruik is om verskillende soorte siektes te behandel.

 

Lewe van die lewerslak

 

   TWEE van die berugste parasiete is die lewerslak en lintwurm. Altwee behoort tot die slakagtige diertjies wat platwurms genoem word. Hulle kan hul gashere groot skade berokken en selfs doodmaak.

 

Parasiete kan 'n verstommmend ingewikkelde lewe hê. Baie van hulle gaan deur verskillende stadi­ums waarin hulle elke keer 'n an­der gasheer nodig het. Dis baiemaal maar per geluk dat hulle al hierdie gashere teëkom, met die gevolg dat hulle verbysterend baie eiers lê en aseksueel voortplant sodat hul soort kan bly oorleef.

 

Die lewerslak wat in soogdiere soos skape en perde en selfs in mense kan voorkom, het 'n tipies ingewikkelde parasitiese lewensiklus. Die volwasse parasiet, wat met suiers of hake aan gashere kleef, klou deurentyd aan die wand van die gasheer se galbuis.

 

Die lewerslak lê omtrent 20 000 eiers per dag, wat deur die gas­heer in sy mis uitgeskei word. Die eier verander in 'n soort larwe wat mirasidium genoem word en weer 'n ander gasheer nodig het -- dié keer 'n waterslak.

 

As hy een vind, gaan hy die liggaam van die waterslak binne, ver­ander in wat as 'n sporosist be­kend staan, en beweeg na die slak se lewer.

 

Hier groei hy en ontwikkel etlike larwes genaamd rediae aseksueel om uiteindelik uit die sporosist te bars. Binne-in die rediae groei tus­sen vyftien en twintig ander larwes genaamd sekarieë, ook aseksueel.

 

Die sekarieë swem uit die water­slak se liggaam uit en kleef aan 'n vaste voorwerp soos 'n grashalm. Hier skei hulle 'n stof af wat tot 'n beskermende bedekking verhard.

 

Elke serkarie moet nou maar wag op 'n geskikte gasheer wat die plant kom vreet waaraan hy vas is. Die gasheer se spysverteringsappe sal die beskermende bedekking afbreek en die jong le­werslak vrylaat wat nou sal koers vat na die galbuis en uiteindelik weer sal eiers lê. Dan begin alles weer van voor af.

 

Lintwurm

 

   LINTWURMS spesialiseer daarin om die verteerde kos van hul gashere te vreet. Hulle het nie self ingewande nie. Die gas­heer moet eers self die verteringswerk vir hulle behartig. Al wat hulle dan self doen, is om die vloeistof deur hul vel te absorbeer.

 

Party van hierdie diertjies sorg vir weinig meer ongerief by hul gashere as om hulle van hul kos te beroof. Die Chinese het selfs een­maal geglo hulle is nuttige goed, omdat 'n mens wat 'n wurm het twee maaltye kan geniet -- een vir jouself en een vir die wurm.

 

Maar baie soorte lintwurms is uiters skadelik. Hulle kan óf hul gashere se weefsels en organe beskadig terwyl hulle rondbeweeg óf giftige afvalstowwe afskei wat die koorsige gasheer uiteindelik doodmaak.

 

Soos die lewerslak verlaat die eiers van die lintwurm die gasheer in mis. Maar hoe vind hulle 'n nuwe gasheer? Die oplossing is om ander soort gasheer te werf.

 

'n Lintwurm wat in die ingewande van 'n kat woon, gebruik 'n muis. Sy eiers, in die kat se mis, kan tussen graankorrels of ander potensiële muiskos val waar 'n muis hulle dan kan vreet.

 

In die muis se liggaam verander die eiers in larwes wat na sy lewer beweeg. Hulle vorm siste en vermenigvuldig tot groot hoeveelhede van nog 'n ander soort larwe. As die muis dan deur 'n ander kat gevang en opgevreet word, het nog 'n geslag van die lintwurmspesie 'n nuwe tuiste gevind.

 

Dis weer eens 'n lewensiklus wat baie maklik onderbreek kan word. Die lintwurm sorg dus vir 'n astronomiese hoeveelheid eiers. 'n Volwasse lintwurm, wat in rnenslike ingewande woon en sy larwes in die vleis van 'n vark moet kry sodat nog 'n menslike varkvleiseter besmet kan raak, kan 'n miljoen eiers per dag en tot 7000 miljoen eiers in 'n leeftyd lê.

 

_______________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

_______________________________________________________

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan