Parasiet,
groot
verdriet!
Vlooi, vlooi, wat soek jy in my kooi? lui die ou, grappige Afrikaanse
liedjie. Ja, wát? kan jy wel vra...
• Klik
hier vir Simbiose (a): Mutualisme en kommensalisme.
___________________________________________________________
DROOMVERLORE staan die bees in die veld en herkou, vingeralleen, só lyk
dit, maar eintlik glad nie so alleen nie.
Want die arme dier is vergewe van
die goggas.
Bosluise boor vraatsugtig in sy vel
in. Dorstige vlooie suip sy bloed. Dan kleef 'n paar bloedsuiers ook nog boonop
aan sy tong nadat hy flussies by die dam gaan water suip het.
Maar nog is het einde niet. In die
dier se ingewande gly die lintwurms stadig op en af agter sy kos aan. Sy spiere
is met rondewurms besmet. En iets het baie beslis oor hierdie beklaenswaardige
bees se lewer geloop: lewerslakke...
Al hierdie klein ongediertetjies is
parasiete. Dis die soort kreature wat op ander diere teer tot nadeel van die
gashere. Praat van hulle, en almal dink hulle is volslae deugniete wat in
luukse leef terwyl ander moet ly.
Die waarheid is dat parasiete hoogs
gespesialiseerde organismes is wat baiemaal 'n opdraande stryd moet voer om te
oorleef -- juis omdat hulle in 'n
omgewing leef wat ontwerp is om van hulle ontslae te raak.
En gewoonlik maak hulle ook nie die
gasheer dood nie -- dit sou mos hul eie doodvonnis kan beteken.
Die meeste parasiete is baie kleiner
as hul gashere. Een uitsondering is die berugte koekoek...
• SELFS in die antieke tye was dit al bekend dat die koekoekwyfie haar
eiers in ander voëls se neste lê.
Sy hou ander voëls dop terwyl hulle
nes bou. Sodra 'n geskikte nes klaar is en dit eienares haar eiers gelê het,
wag die koekoek tot sy 'n rukkie padgee, duik op die nes af, lig 'n eier op en laat dit buite val of sluk dit in.
Voordat die mevrou van die nes
terugkom, het die koekoek reeds haar eie eier daar gedeponeer en weggevlieg. Af
en toe ruik die ander voël lont en los die hele broeisel net so, maar baie
dikwels kan sy nie verskil tussen die vreemde eier en haar eie eiers agterkom
nie en broei sy die hele kaboedel uit.
Die koekoekkuiken maak gewoonlik sy
verskyning voor die ander klein voëltjies -- en sal om skande by die skade te
voeg ook nog die onuitgebroeide eiers uit die nes gooi.
Daar is 'n aantal ander
parasietvoëls, maar geen is so slinks soos die koekoek nie, om nou maar
menslike terme vir voëlgedrag te gebruik.
• HIERDIE gulsige, bloedsuiende parasiete het min bekendstelling nodig.
Bosluise het spesiale sintuiglike organe aan die punte van hul voorpote, wat 'n
verandering in vogtigheid kan waarneem en hulle kan help om 'n gasheer op te
spoor.
'n Honger bosluis klim in die ruigte
op 'n stingel of 'n blaar en wuif met sy voorpote in die lug, reg om op 'n
warmbloedige dier te klim wat by hom verbyskuur.
Dit kan baiekeer 'n lang wag beteken,
maar die volwasse bosluise het Jobsgeduld. Tot sewe jaar kan tussen maaltye
verloop!
Sodra die bosluis op sy gasheer
klouter, soek hy die vel en maak 'n snytjie daarin met sy knypers. Hy klou dan
vas met sy tande terwyl hy bloed deur sy snuit opsuig. Die fees duur etlike ure
en die bosluis swel aansienlik uit.
Vlooie is gewoonlik net parasiete
op voëls en soogdiere -- tot ergernis van baie troeteldiereienaars. Hulle lê
hul eiers 'in die neste of op die vere van voëls of in die hare van soogdiere.
Die eiers ontwikkel tot klein
larwetjies, wat van vullis en oorskiet leef, byvoorbeeld dié in die stowwerige
hoeke van die huis. Wanneer hulle volgroeid is, spin die larwes kokonne en word
hulle papies wat 'n tyd lank rustend kan wees.
Gevoelig vir beweging en trillings,
broei die papies slegs uit wanneer 'n geskikte gasheer op die toneel verskyn.
Dis hoe dit partymaal gebeur dat mense van 'n vakansie af tuis kom en vind dat
hul huis deurtrek is van die vlooie.
• VISLUISE is nie werklik luise nie -- wat tot die insektefamilie behoort
-- maar skaaldiere. Sekeres kom vry in sowel vars- as seewater voor, maar ander
klou hul hele lewe deur aan die vis waarop hulle teer.
Hulle
is uitgeknip vir hierdie soort lewe -- die lyf plat soos 'n skyf en twee groot
suiers aan die kop, met 'n gifstekel daartussen waarmee die gasheer ingespuit
word met 'n stof wat bloedliggaampies opbreek sodat sy bloed en weefsel
opgesuig kan word.
Die luise stel hul gelid parallel
met die lyf van die vis op, gewoonlik naby die kieue. Soos die water verby die
vis of deur die kieuholtes stroom, word die luise se stekels, wat na agter wys,
in die vis se vel ingedruk.
Visluise kan baie sleg vir visse
wees. Die wonde wat hulle veroorsaak, kan ontsteek. Visse wat erg besmet is,
werp hulself selfs teen rotse soos hulle blykbaar probeer
om van die peste ontslae te raak.
• HOEWEL bloedsuiers familie is van die wonderlike erdwurms, gril mense
gewoonlik vir hulle. En geen wonder nie. Die bloedsuier het 'n kragtige suier
weerskante van sy lyf waarmee hy aan 'n dier (of mens) se vel kan vasklou
terwyl hy sy bloed drink.
Hulle sny in die vel in met hul kake
en spuit speeksel in die wond. Die speeksel kan 'n verdowingsmiddel en 'n stof
bevat wat keer dat bloed stol en 'n ander stof wat bloedvate laat uitsit om 'n
groter bloedtoevloei te bewerkstellig.
Die gevaar
met bloedsuiers is nie hul bloedsuiery nie, maar dat die wonde kan ontsteek.
Hulle kan ook die asemhalingskanale laat verstop as hulle by 'n dier se bek of
neusgate inglip en daarna so uitswel dat hulle nie weer kan uitkom nie.
Maar hierdie goggabies het ook hul
nut vir sommige mense. Daar was trouens 'n tyd toe medisinale bloedsuiers
dikwels vir bloedlating gebruik is om verskillende soorte siektes te behandel.
• TWEE van die berugste parasiete is die lewerslak en lintwurm. Altwee
behoort tot die slakagtige diertjies wat platwurms genoem word. Hulle kan hul
gashere groot skade berokken en selfs doodmaak.
Parasiete kan 'n verstommmend
ingewikkelde lewe hê. Baie van hulle gaan deur verskillende stadiums waarin
hulle elke keer 'n ander gasheer nodig het. Dis baiemaal maar per geluk dat
hulle al hierdie gashere teëkom, met die gevolg dat hulle verbysterend baie
eiers lê en aseksueel voortplant sodat hul soort kan bly oorleef.
Die lewerslak wat in soogdiere soos
skape en perde en selfs in mense kan voorkom, het 'n tipies ingewikkelde
parasitiese lewensiklus. Die volwasse parasiet, wat met suiers of hake aan
gashere kleef, klou deurentyd aan die wand van die gasheer se galbuis.
Die lewerslak lê omtrent 20 000
eiers per dag, wat deur die gasheer in sy mis uitgeskei word. Die eier
verander in 'n soort larwe wat mirasidium genoem word en weer 'n ander gasheer
nodig het -- dié keer 'n waterslak.
As hy een vind, gaan hy die liggaam
van die waterslak binne, verander in wat as 'n sporosist bekend staan, en
beweeg na die slak se lewer.
Hier groei hy en ontwikkel etlike
larwes genaamd rediae aseksueel om uiteindelik uit die sporosist te bars. Binne-in
die rediae groei tussen vyftien en twintig ander larwes genaamd sekarieë, ook
aseksueel.
Die sekarieë swem uit die waterslak
se liggaam uit en kleef aan 'n vaste voorwerp soos 'n grashalm. Hier skei hulle
'n stof af wat tot 'n beskermende bedekking verhard.
Elke serkarie moet nou maar wag op
'n geskikte gasheer wat die plant kom vreet waaraan hy vas is. Die gasheer se
spysverteringsappe sal die beskermende bedekking afbreek en die jong lewerslak
vrylaat wat nou sal koers vat na die galbuis en uiteindelik weer sal eiers lê.
Dan begin alles weer van voor af.
• LINTWURMS spesialiseer daarin om die verteerde kos van hul gashere te
vreet. Hulle het nie self ingewande nie. Die gasheer moet eers self die
verteringswerk vir hulle behartig. Al wat hulle dan self doen, is om die
vloeistof deur hul vel te absorbeer.
Party van hierdie diertjies sorg vir
weinig meer ongerief by hul gashere as om hulle van hul kos te beroof. Die Chinese
het selfs eenmaal geglo hulle is nuttige goed, omdat 'n mens wat 'n wurm het
twee maaltye kan geniet -- een vir jouself en een vir die wurm.
Maar baie soorte lintwurms is uiters
skadelik. Hulle kan óf hul gashere
se weefsels en organe beskadig terwyl hulle rondbeweeg óf giftige afvalstowwe
afskei wat die koorsige gasheer uiteindelik doodmaak.
Soos die lewerslak verlaat die eiers
van die lintwurm die gasheer in mis. Maar hoe vind hulle 'n nuwe gasheer? Die
oplossing is om ander soort gasheer te werf.
'n Lintwurm wat in die ingewande van
'n kat woon, gebruik 'n muis. Sy eiers, in die kat se mis, kan tussen
graankorrels of ander potensiële muiskos val waar 'n muis hulle dan kan vreet.
In die muis se liggaam verander die
eiers in larwes wat na sy lewer beweeg. Hulle vorm siste en vermenigvuldig tot
groot hoeveelhede van nog 'n ander soort larwe. As die muis dan deur 'n ander
kat gevang en opgevreet word, het nog 'n geslag van die lintwurmspesie 'n nuwe
tuiste gevind.
Dis weer eens 'n lewensiklus wat
baie maklik onderbreek kan word. Die lintwurm sorg dus vir 'n astronomiese
hoeveelheid eiers. 'n Volwasse lintwurm, wat in rnenslike ingewande woon en sy
larwes in die vleis van 'n vark moet kry sodat nog 'n menslike varkvleiseter
besmet kan raak, kan 'n miljoen eiers per dag en tot 7000 miljoen eiers in 'n
leeftyd lê.
_______________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
_______________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan