____________________________________________________
Ons wonderlike plante (4): Blare
lewe
Die baie are in blare lyk baiemaal
soos iets wat deur 'n meesterhand geweef is. Ons sien dit feitlik elke dag,
maar sien dit selde werklik raak. Blare is die natuur se eie fabrieke. Hier
word gewoel en gewerskaf om kos vir die plant -- en uiteindelik ook vir mens en
dier -- te maak. Blare is ons grootste vriende: hulle gebruik koolstofdioksied
-- die "vuil" lug wat ons uitasem -- om vir ons "skoon" lug
-- suurstof -- te maak. Lees verder oor hierdie stille werkers...
_____________________________________________________
DIS doodstil in hierdie fabriek. Daar's g'n gekletter van swaar
masjinerie nie. Geen radio wat heeldag blêr om die werkers se produktiwiteit te
verhoog nie. En dis 'n superskoon fabriek. Die afvalprodukte word voortdurend
in die atmosfeer gestort -- en ons lewe daarvan.
Het jy reg geraai? Ja, dis die blare
om ons -- die natuur se eie fabriek. As jy 'n plant só bekyk, sou jy nooit kon
raai dat dit die ene woeligheid daarbinne is nie. Maar hierdie stil, groen
werkers produseer dat dit bars -- die geleerdes raai dat die hele wêreld se
groenigheid sowat 145 000 miljoen ton kos per jaar vervaardig.
Die blare is die broodwinners van 'n
plant. Nes ons mense elke dag moet werk om te eet, só is die blare voortdurend
besig met fotosintese om kos vir die plant (én die mens en dier wat hierdie
plante eet) te vervaardig.
Die "grondstowwe" waaruit
blare kos vervaardig, is oral om ons: sonlig en waterdamp.
As jy 'n bietjie oplet, sal jy sien
dat die blare van plante altyd só gedraai is dat hulle die grootste hoeveelheid
lig kan ontvang sonder om die lig van ander blare af te keer.
Sommige blare is toegerus om ook
ander take te verrig. Blaardeeltjies van die pronk-ertjie word byvoorbeeld
hegranke om die plant te help klim.
By sekere plante soos die bougainvilles
en poinsettia (karlienblom) is die kleurryke blare deel van die blomme. 'n Mens
sien die ware blomme amper nie eens raak nie.
Jy het seker al op 'n pynlike manier
agtergekom dat plante soos die turksvy en kaktus glad nie vriendelik is nie.
Die dorings en stekels op hierdie plante is eintlik "verskrompelde blare" wat vir 'n ander doel toegerus is.
Baie blare is die spens van die
plant en berg water of kos. Die ondergrondse blare van die uieplant is vol kos
vir die winter. En daardie dik, vlesige blare van vetplante is
"opgaartenks" vol water vir die maer jare.
Iets waarvan jy seker nog nie gehoor
het nie, is dat party blare die "vullisverwyderaars" van plante is. Afvalstowwe
van die plant bou in hulle op totdat hulle afval en die ongewenste stowwe saam
met hulle neem.
Sekere blare is weer toegerus om
voort te plant. Die blare van die Usambara-viooltjie (African violet)
ontwikkel byvoorbeeld bywortels wanneer dit in klam grond of water geplaas word
en vorm nuwe plantjies.
Dan kry 'n mens ook slagyster-blare
wat proteïenkos vir hul plante vang. Sodra 'n niksvermoedende insek in die
"beker" kruip wat die blare vorm, slaan hulle toe. Hier word die arme
dingetjie deur ensieme verteer.
•
JY sal beslis deur die blare voel as jy moet tel hoeveel verskillende
blare daar is. Die variasies is oneindig. Om so 'n bietjie orde te kry is blare
in twee algemene hoofgroepe verdeel: die enkelvoudiges (net een blaar) en die
saamgesteldes ('n blaar wat uit 'n klomp klein blaartjies bestaan).
Blare word verder geklassifiseer
volgens vorm, grootte, rand, are en hoe dit aan die stingel vas is.
Die meeste blare is met steeltjies
aan die stingel vas. Dié wat nie steeltjies het nie, noem ons sittende blare.
•
BEKYK jy 'n blaar onder 'n mikroskoop, sien jy dat hy uit verskillende lae bestaan. Net soos ons het die blaar 'n "vel"
wat die epidermis genoem word. Dit bestaan uit 'n enkele laag deursigtige selle -- soos sardientjies in 'n blik styf teenmekaar gepak -- bedek met 'n
dun, waterdigte lagie wat die nerf genoem word. Hierdie nerf keer dat die blaar
te veel water verloor.
Onder die epidermis is die mesofil
(bladmoes). Die mesofil bestaan uit twee lae: die lang palissadeselle en die
ronde sponsselle.
Die palissadeselle huisves die
groen, ovaalvormige bladgroenkorrels met die chlorofil wat noodsaaklik vir
fotosintese is.
Onder die palissadeselle is die
sponsselle met groot lugopeninge tussen hulle en minder bladgroenkorrels. Hier
vind ook fotosintese plaas, maar minder as in die palissadelaag. Water en gasse
beweeg vryelik in die sponslaag.
Dan kry 'n mens weer die epidermis
-- onthou, die epidermis bedek die hele blaar, bo én onder. Huidmondjies kom
gewoonlik in die epidermis onder die blaar voor. Hulle is die "hekwagters" wat waterdamp en
gasse in- en uitlaat.
•
FOTOSINTESE is een van die wonders van die natuur. Die woord beteken "om te bou met lig" -- en dit is presies wat gebeur.
Wanneer sonlig op 'n blaar val, neem
die chlorofil van die energie op. Hierdie ligenergie laat chemiese veranderinge
plaasvind as twee eenvoudige bestanddele -- water wat deur die wortels opgeneem
is en koolstofdioksied (koolsuurgas) wat deur die huidmondjies binnegelaat is
-- teenwoordig is.
Water bestaan natuurlik uit waterstof
en suurstof. Koolstofdioksied bestaan weer uit koolstof en suurstof. Deur die
inwerking van die lig ruil die atome plekke om nuwe molekules, waaronder
suikers, te vorm.
Die suurstof wat as ’n
neweproduk afgegee word, is die hoofbron van atmosferiese suurstof.
Koolstofdioksied word gereduseer om die basis vir die suikermolekule te
verskaf. Die gebalanseerde vergelyking waarin koolstofdioksied en water
verander in glukose, suurstof en die helfte minder water is:
6CO2 + 12H2O à C6H12O6+ 6O2 + 6H2O
Eenvoudige suikers word tot komplekse
suikers, stysels, proteïene en vette omgesit -- dit kan in die plant self
geskied of in 'n dier wat die blare vreet.
Dis ongelooflik om te dink die hele
proses gebeur in 'n breukdeel van 'n sekonde.
Mens en plant is op wonderbaarlike
wyse op mekaar aangewese: plante voorsien die suurstof wat ons inasem en
gebruik weer die koolstofdioksied wat ons uitasem.
Fotosintese geskied meestal in
blare, maar dit kan eintlik op enige groen plek op 'n plant plaasvind. By kaktusse,
byvoorbeeld, is die blare baie klein of bestaan glad nie -- hier maak die
stingels die kos. Alle plante bevat chlorofil, al lyk hulle nie groen nie. Sekere soorte seewier het bruin en rooi pigmente
wat die groen verberg. Hierdie ander kleure is noodsaaklik om lig onder die
water te help opneem.
•
WANNEER die weer kouer word, moet die boom suinig begin werk met sy water, want in die ysige winter kan water nie so
maklik uit die grond opgeneem word nie.
Omdat blare gedurig waterdamp afgee,
moet 'n plan met hulle gemaak word. In die herfs word hulle van die res van die
boom afgesny -- amper soos 'n ledemaat wat afgebind word. Hulle kry geen water
en voedingstowwe van die wortels nie en kan nou nie meer chlorofil produseer
nie. Dis wanneer die pragtige geel, oranje en rooi herfskleure te voorskyn kom
-- dié helder kleure is altyd teenwoordig, maar word eers sigbaar as die
bladgroen verdwyn.
Met verloop van tyd word die blare
heeltemal droog en val af. Al het bladwisselende plante geen blare om in die
winter kos te maak nie, het hulle genoeg kos in die stam en wortels opgegaar om
te oorleef.
Die blare van die volgende seisoen
vorm in knoppies onder die beskermende skutblare. Wanneer die lente met sy
langer sonskyndae aanbreek en meer water beskikbaar is, bars die blaartjies uit
hul skuilplek -- die wonder van 'n nuwe seisoen het begin.
_____________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
_____________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan