__________________________________________________________
Die mens en sy liggaam (4)
Brein,
senuwees
en hormone
Kopwerk is
nie net dink en redeneer nie. Eintlik is die brein die oorsprong van baie meer
dinge -- soos jou onbewustelike handelinge om sekere spiere te gebruik wanneer
jy loop en aan te hou asemhaal selfs wanneer jy slaap. En soos die meeste dinge
in die liggaam word die begin van puberteit ook deur die brein bewerk...
__________________________________________________________
LAAT waai, Meraai! Dis darem lekker by die pretpark. Die opwinding in die
duikbommer of die groot sensasie op die kermiswiel. En hierna gaan ry ons
spooktrein en skrik ons skoon uit ons geloof uit.
Hoekom is dit vir mense soms so
lekker om bang te wees? Waarom spring valduikers uit vliegtuie? Hoekom stort rekspringers
van brûe af? Waarvoor hang bergklimmers soos vlieë teen loodregte kranse, net
'n paar vingerpunte van die dood af, tussen hemel en aarde?
Die antwoord lê in die byniere of adrenale
kliere -- een soort van verskeie, ietwat obskure organe in wyd uiteenlopende
dele van die liggaam. Die kliere -- wat saam die endokrienstelsel vorm --
produseer hormone, of chemiese boodskappers, wat deur die bloed na verskeie
ander dele van die liggaam vervoer word.
Verskillende kliere produseer
verskillende hormone, wat elk 'n belangrike funksie het. Die vernaamste
endokrienkliere sluit die byniere, pituïtêre, skild- en geslagskliere in.
(Sekere organe, soos die brein, maag en pankreas, produseer ook hormone.)
Die adrenale kliere of byniere, wat
bo-op die niere lê, stel adrenalien vry, wat nodig is om die liggaam voor te
berei om op gevaar te reageer. Hierdie hormoon laat die hart vinniger klop
sodat meer suurstof die spiere kan bereik. Dit laat ook die lewer meer suiker
in die bloed vrystel vir energie. Die byniere reguleer boonop die liggaam se
sout- en waterinhoud.
Die pituïtêre klier (ook genoem die
hipofise), wat so groot soos 'n ertjie is en net onder die brein lê, stel baie
verskillende hormone vry, waaronder die groeihormoon vir die ontwikkeling en
groei van die beendere, spiere en ander organe. Wanneer daar te veel of te min
van dié hormoon is, volg abnormale groei.
Die skildklier, wat voor die
strottehoof geleë is, produseer hormone wat verantwoordelik is vir
verstandsontwikkeling en selmetabolisme (die verandering van suurstof en
voedingstowwe in die liggaamselle in energie en hitte).
Die manlike geslagskliere, die
testikels, produseer testosteroon, 'n hormoon wat die seksuele ontwikkeling by
mans beheer. Die vroulike geslagskliere, die eierstokke, skei estrogene en
progesteroon af, hormone wat die vroulike seksuele ontwikkeling stimuleer.
Bogenoemde hormone is net 'n paar
van die stuk of dertig wat jou liggaam produseer.
Hormoon-aksie is een van twee maniere waardeur die liggaam alles beheer wat binne-in hom gebeur. Die ander manier is deur middel van die spiere.
Die brein
• AS 'n spesie het ons uitmuntend gevaar. Homo sapiens is nie juis alte sterk nie, ook nie besonder vinnig of rats of goed aangepas by hitte of koue nie. Maar die sowat sesduisend miljoen menslike wesens op hierdie planeet bewoon 'n groter deel van die aarde se landoppervlak as elke ander spesie.
Dit is die 1,4 kg van ons brein wat ons gebring het waar ons vandag is, nou bloot menslik gesproke. Saam met 'n behendige hand en die vermoë om te praat, wat in elke geval 'n goeie brein verg, is dit die mensdom se ''grysstof'' wat hierdie enkele lewensoort die gemaklikste, mees wydverspreide, intelligentste, uitbundigste, skeppendste en potensieel verwoestendste aardse spesie gemaak het wat daar nog ooit was.
Die brein is in afsonderlike strukture verdeel, almal met verskilllende rolle. (Geen leek sal egter kan aantoon dat die brein die orgaan van die intelligensie is nie. Die ou Griekse wysgeer en wetenskaplike Aristoteles, sover bekend die eerste mens wat funksies aan organe toegeskryf het, het gereken die brein is 'n verkoelingsmeganisme -- en dat jou neus begin loop om die verkoelende vloeistof te dreineer. Hy het tot die gevolgtrekking gekom dat die hart die setel van die denke is, omdat dit vinniger klop wanneer 'n mens opgewonde of bang raak.)
Die brein is uniek in dié opsig dat die linkerkant en die regterkant verskillend funksioneer, soseer dat die linkerkant as dominant beskou word, selfs by linkshandiges. Slagoffers van 'n beroerte wat die dominante kant vernietig, sal sterf, terwyl soortgelyke skade aan die ander kant nie noodwendig noodlottig is nie.
Skade aan die regterkant by 'n regshandige lei selde tot gebrekkige spraak. Byna al sulke gebreke word deur skade aan die linkerkant veroorsaak, omdat die linkerkant in beheer van 'n mens se taalgebruik is.
Verskille tussen die twee breinhelftes bestaan selfs by pasgebore babas. Suigelinge draai in die reël vier keer meer regs om as links om. Waar sowel die spraak as handigheid gewoonlik deur die brein se dominante linkerhelfte gereguleer word, is die regterkant vry vir verskillende take, asook om die liggaam se linkerkant te beheer. Dit is meer ingestel op ruimtelike aktiwiteite, die uitdrukking en erkenning van emosie en op die herkenning van gesigte.
Die linkerkant is die kant vir woorde en die regterkant vir nie-woorde. Jy kan dit toets met 'n vriend wat bereid is om saam te werk. Staan reg voor hierdie persoon en vra 'n verbale (woordelike) of rekenkundige vraag. Hy sal waarskynlik na die regterkant toe wegkyk. Ná 'n ruimtelike vraag -- byvoorbeeld: wat is direk onderkant die toilet op die boonste verdieping? -- behoort sy oë na links te draai. Die oë beweeg om die visuele insette te verminder na daardie helfte van die brein wat op die vraag moet ag gee -- na regs vir verbale vrae en na links vir ruimtelike vrae.
Binne-in die brein met sy 50 duisend miljoen neurone of senuweeselle, is elke senuweesel in staat om 'n baie klein elektriese impulsie af te vuur, en dit doen hy op grond van insette wat hy van ander senuweeselle ontvang. Enkele impulsies is baie swak -- die hele brein wek maar sowat 20 watt krag op -- maar elke afvuring moet genoeg wees om die volgende sel, of groep selle, te bekrag.
Maar hoe stel hierdie aansturing van 'n impuls ons in staat om gesigte te onthou, bewustelik te dink, ons verstand te gebruik en daarvolgens op te tree? Hoe inderdaad! Ons het rekenaars uitgevind, wat met baie take veel vinniger as die brein is, maar hulle werk totaal anders as ons neurone en help ons dus nie om die werkinge van die brein te begryp nie.
Dis beter om die brein met die bedrywighede van termiete te vergelyk. Hierdie skepseltjies is immers ontsettend georganiseerd, van die saamhorige manier waarop hulle kos versamel en selfs oorlog voer tot die bou van enorme termiethope, volledig met suile en ventilasieskagte.
Hoewel elke aanduiding bestaan dat 'n intelligensie hier aan die werk is, is daar geen aardse meesterbrein agter die kolonie se doenighede nie. Die koningin is nie die argitek nie -- haar brein is in der waarheid kleiner as dié van haar werkers. Die individuele werkers, vlytig soos hulle is, kan weinig uitrig. Dit is net die kolonie as 'n gemeenskaplike eenheid wat die buitengewoon georganiseerde dade kan vermag. Die kolonie is meer as die som van sy dele, 'n kompleksiteit wat niemand sou kon verwag het deur bloot 'n enkele insek te bestudeer nie.
Só is dit ook met die brein, waarvan die vermoë om te redeneer, te onthou, emosioneel en wat nog alles te wees, hoegenaamd nie te voorspel is deur die eenvoudige eienskappe van 'n enkele senuweesel waar te neem nie.
Dit is verstommend dat eenvoudige diertjies, met baie minder neorone as ons met ons 50 duisend miljoen, steeds betreklik ingewikkelde lewens kan lei.
Die parasitiese wurm Ascaris het maar net 162 breinselle. Hiermee kan hy leer, reageer op inligting wat hy ontvang en feite in sy geheue bêre. Apis mellifera, die heuningby, is tot aansienlik meer in staat, maar het steeds slegs sowat 7000 senuweeselle. Daar word dus vermoed dat mense selfs bekwamer behoort te wees as wat hulle is, omdat hulle in vergelyking so 'n massiewe brein het. Die by se brein beslaan maar 0,74 kubieke millimeter teenoor die mens se 1400 kubieke sentimeter.
Ons 1,4 kilogram senuweefsel -- die setel van ons eie aard -- is
duidelik verreweg die moeilikste deel van ons liggaam om te begryp. Ons weet
nie hoekom hy so groot is en hoe dit gebeur dat hy so slim is nie. Op die een
of ander manier is sy duisende miljoene selle en sy miljoene der miljoene
konneksies só aan die werk dat ons nie slegs onsself Homo sapiens
(''wyse man'') noem nie, maar inderdaad hierdie besondere naam verdien.
Bostaande teks oor die brein uit The Human Body deur Anthony Smith (Harper Collins).
•
JOU brein speel 'n rol in alles wat jy doen, of jy nou 'n boek lees, op
jou kop staan, asemhaal, 'n hamburger verorber of slaap. Dis ook die sentrum
van jou denke, emosies en geheue.
Die menslike brein het drie
hoofdele: die serebrum, die serebellum en die breinstam.
Die grootharsings of serebrum, die
grootste deel van die brein, bestaan uit die twee breinhelftes, verbind deur 'n
brug van breinweefsel wat die corpus callosum of harsingbalk genoem word. Die
serebrum is die setel van die intelligensie, kennis, geheue en oordeel.
Die oppervlak van die serebrum word
die korteks genoem. Die meeste van die brein se inligting word hier geberg.
Die kleinharsings of serebellum is
'n geplooide lob wat onder die serebrum lê, agterlangs in die brein. Dit beheer
en koördineer die spiere wat nodig is vir verfynde ledemaatbewegings soos loop,
spring, klavierspel en vir die handhawing van die ewewig.
Die stingelvormige breinstam voor
die serebellum verbind die serebrum met die rugmurg. Dit het verskeie dele,
waaronder die medulla en pons, wat basiese liggaamsfunksies soos die hartklop
en asemhaling beheer. Die senuvesels van die liggaam gaan die brein binne
vanuit die ruggraat by die breinstam.
In die middel van die brein is die
talamus, wat inligting van die sintuie ontvang en dit na die gepaste deel van
die serebrale korteks stuur; en die hipotalamus, wat met inwendige toestande
soos honger, dors en liggaamstemperatuur te doen het.
Die limbiese stelsel, 'n groep
strukture wat deel van die talamus en hipotalamus insluit, is met emosionele
response soos vrees en aggressie gemoeid.
•
DIE brein en rugmurg vorm saam die sentrale senustelsel. Die senuwees wat
na ander organe soos die arms, bene oë en ore loop, vorm die periferiese
senustelsel.
Die senuwees wat inligting aan die
brein oordra, word sensoriese senuwees genoem; dié wat opdragte aan spiere gee,
staan as motoriese senuwees bekend.
Senuwees is oral: in jou brein en
rugmurg, en waar hulle van die brein en rugmurg na alle ander dele van jou
liggaam loop.
Die basiese eenheid van die
senustelsel is die senusel of neuron. 'n Senusel bestaan uit 'n selliggaam, met
sy kern, 'n lang, dun projeksie genaamd 'n akson of senuvesel en korter,
vertakkende arms wat dendriete genoem word.
By sekere soorte neurone word die
akson omring deur 'n huls van vetterige stof genaamd miëlien, bra soos die
isoleringsplastiek van 'n kragdraad. Miëlien, wat deur 'n reeks Schwann-selle
afgeskei word, verhoog die snelheid waarmee die boodskappe beweeg.
'n Dendriet ontvang 'n
"boodskap", of senu-impuls, meestal van die akson of 'n ander neuron.
Die impuls beweeg deur die sel en verbind met die volgende een via die akson.
Dendriete en aksons raak nie werklik
aan mekaar nie. Daar is 'n nou openinkie -- die sinaptiese kloof -- tussen hul
eindpunte. Spesiale chemikalieë stuur senu-impulse oor die gaping. Die impuls
beweeg dan verder totdat dit óf die brein (in sensoriese senuwees) óf 'n spier
(motoriese senuwees) bereik.
• DIKWELS
verkeer ons in die waan dat ons op die een of ander manier in beheer van ons
liggaam is. Maar, ten minste wat die fisieke aanbetref, is dit eintlik ons biologiese
samestelling wat ons beheer. Selde in die lewe is dit so opmerklik as tydens
die storm-en-drang- jare van die puberteit.
Ons weet nie hoe lank dit gaan duur, of wanneer dit
sal begin nie. En hoewel ons dalk kan dink dat ons weet wat met ons gaan
gebeur, kan niks ons voorberei op hoe dit sal voel nie.
Puberteit is nie slegs 'n tyd van verwarring vir
adolessente nie, maar verwar ook steeds die wetenskaplikes. Die presiese
oorsake, en hoekom dit nou juis in daardie spesifieke lewenstadium met 'n mens
gebeur, bly maar 'n raaisel.
Ons weet dat die senustelsel en hormone betrokke is,
maar maatskaplike en sielkundige faktore en voeding speel eweneens 'n rol. Die
veranderings in hierdie rypingsjare is normaalweg oor vier jaar versprei en,
ewe normaal, kan dit enige tyd begin tussen die ouderdomme agt en dertien jaar
by meisies en nege en veertien jaar by seuns.
In 'n normale groep kinders kan daar dus pubers van
agt tot agttien wees. Dit beteken dat sekeres hul hele reeks puberale
veranderings ondergaan het voordat ander van dieselfde ouderdom nog selfs begin
het. Dit lei tot groot ongelukkigheid by diegene wat voel hulle is te vroeg
ryp, of te laat, of bloot dat hulle anders as hul vriende is.
Omdat meisies 'n stuk of agttien maande voor seuns
begin verander, kan die dogters groter, sterker en liggaamlik meer gevorderd as
hul manlike klasmaats wees. Ook dit kan tot emosionele spanning lei.
Wat veroorsaak dan die veranderings?
Soos die meeste dinge in die liggaam word die begin
van puberteit deur die brein bewerk. Die hipotalamus, 'n struktuurtjie omtrent
so groot soos 'n druiwekorrel in die middel van die brein, begin groot
hoeveelhede hormone afskei. Dié stimuleer op hul beurt die pituïtêre klier (ook
genoem hipofise of harsingslymklier), wat ook in die brein is, om twee hormone
te produseer wat as LH en FSH bekend staan.
Eers word hulle snags vrygestel, in gereelde
aflewerings terwyl die kind slaap. Namate die puberteit vorder, word meer
daarvan afgeskei, totdat die volwasse patroon bereik word wat regdeur die lewe
sal voortduur.
LH en FSH is identies in seuns en meisies, mans en
vroue -- dit is hul uitwerkings op hul teikenweefsels wat verskil. By seuns
bind LH met spesifieke selgroepe en stimuleer dit hulle om hul produksie van
testosteroon te vermeerder.
Interessant genoeg hang die produksie van
testosteroon ook af van die hormoon prolaktien, beter bekend daarvoor dat dit
by vroue melkafskeiding stimuleer. Hierdie heel manlikste hormoon is die
sleutel tot seksuele rypwording. Dit vergroot die geslagsorgane, ontwikkel die strukture wat sperma
produseer, stimuleer haargroei op die gesig, bors en skaamstreek, vermeerder
spiermassa en beendigtheid, laat die larinks of stemkas uitsit en maak die
geslagsdrang wakker.
By meisies en vroue skei die hipofise sy hormone in
'n maandelikse patroon af. FSH, wat staan vir Follikel Stimulerende Hormoon,
laat eierfollikels in die eierstok ryp word. Selfs voordat ovulasie begin,
stimuleer dit die eierstokke om estrogeen te produseer, wat by meisies die
sleutel tot puberteit is. Estrogeen bring mee dat vet op die borste, sitvlak en
dye neergelê word. Dit het 'n spesiale uitwerking op die bekkenbene, deurdat
dit die bene laat verplat en verbreed.
Estrogeen-reseptore in die vel maak dit sag en glad,
terwyl die manlike vel teenoor testosteroon reageer deur dikker en taaier te
word. LH beheer die vlakke van daardie ander vroulike hormoon, progesteroon,
wat 'n beslissende rol in die menstruale siklus speel.
Hierdie reeks gebeurtenisse word goed begryp. Die
raaisel is wat die hipotalamus in die eerste plek die stoot gee om met die
volgreeks te begin.
Wat is dit wat die sneller trek? Navorsers vermoed dat 'n ander gebied in die brein daarby betrokke is, wat op sy beurt deur terugvoering van die liggaam geprikkel word.
Hoe ook al, puberteit maak deesdae beslis vroeër sy
verskyning by kinders, ten minste dié in die ontwikkelde wêreld. Sedert die
begin van die twintigste eeu het die begin daarvan met gemiddeld sowat agttien
maande vervroeg. Omdat ons wêreld met sy baie ligte vandag soveel helderder is
as vroeër, het die gedagte ontstaan dat veranderende ligvlakke nou ook besig is
om mense te beïnvloed soos dit by diere gebeur. Vir baie diere is die
verandering van ligsterkte immers 'n belangrike seksuele sneller met die wisseling
van die seisoene. Die meeste navorsers reken egter dat kunsmatige beligting nie
sterk genoeg is om so 'n groot uitwerking op mense te hê nie.
Dit is dan wat puberteit is -- nie dieselfde as
adolessensie nie, hoewel dit 'n deel daarvan is. Adolessente kenmerke, soos om
groter, swaarder, sterker en slimmer te word, is blote veranderings op 'n
skaal. Maar wanneer ons met die puberteit begin, is ons kinders, volmaak
aangepas tot by 'n sekere punt, dog nie in staat om die opdrag te vervul om
vrugbaar te wees en te vermeerder nie.
Teen die tyd dat dit agter die rug is, het ons die
laaste bult oorgesteek en tuur ons na die kruin van dit waarvoor al ons vorige
ontwikkelings ons voorberei het. Ons het steeds baie om te leer, maar biologies
het ons by ons bestemming aangekom. Liggaamlik, verstandelik en sosiaal kan ons
ons plek vol staan as onafhanklike lede van die menseras. En, as ons dit so sou
verkies, kan ons die gene wat ons gevorm het, na die volgende geslag oordra.
Teks oor puberteit uit The
Human Body deur Anthony Smith (Harper Collins).
•
Jy het begin doodgaan selfs voordat jy nog gebore is. Elke dag sterf
duisende neurone af in die brein van 'n fetus, en so duur dit voort deur 'n
mens se hele lewe. Die brein het egter soveel neurone dat die verlies nie eens
merkbaar is nie.
__________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
__________________________________________________________
Ons
Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan