____________________________________________________________

 

Die ontwikkeling van vervoer in Suid-Afrika

 

Ons land

op wiele

 

Vandag het baie mense so gemaksugtig geword dat hulle selfs met hul motors na die naaste kafee net om die hoek sal ry pleks van om soontoe te loop. Lank verby is die dae toe voetslaan die norm was -- of 'n stamperige rit met die donkie- of perdekar...

____________________________________________________________

 

KAN 'n mens jou dit voorstel: ons land sonder enige voertuie, vaartuie en vliegtuie? Vandag kan jy jou kwalik so 'n toestand indink. Tog, 'n skrale drie en 'n halwe eeue gelede het mense hier geen ander vervoermiddels as die slee, die pak-os en hul eie twee voete gehad nie.

 

Selfs toe die eerste wielvoertuie in die middel van die sewentiende eeu deur die Nederlandse setlaars hierheen gebring is, was dit slegs in die vorm van die nederige ou ossewa. Dit verskil darem dramaties van ons tyd met sy supersoniese stralers, vinnige motors en sneltreine!

 

Die ossewa het nietemin so 'n kardinale rol in ons land se geskiedenis gespeel dat hy verdien om eerste genoem te word as 'n mens na die ontwikkeling van vervoer in Suid-Afrika kyk. Deur die jare is hy dan ook op verskeie maniere aangepas vir die destydse ruwe terrein waarop daar geen paaie was nie.

 

Sonder die ossewa sou die Groot Trek nie kon plaasgevind het nie. Die wa met sy seiltent, wat deur kweperhouthoepels gesteun is, was tegelyk 'n tuiste, 'n wieg, 'n siekekamer en 'n huisaltaar.

 

Die bokwa is weer 'n groter soort ossewa, wat in die 1870's ontwikkel is om myntoerusting na die diamantvelde te bring. Die hoë kante van die ossewa is weggelaat en die breër en platter romp is met kantrelings toegerus.

 

Party bokwaens het 'n tent gehad wat die agterste deel van die wa bedek het. 'n Seil is oor die vrag gegooi en die afhangende dele het 'n nagkwartier onder die wa gevorm. Bokwaens is só ontwerp dat die kantrelings in 'n japtrap deur hoë kante vervang en die waens in gewone ossewaens omskep kon word.

 

Die skotskar het weer soos 'n halwe ossewa gelyk en is op plase gebruik om allerlei soorte vragte te vervoer. Daar was 'n wipbak of verwyderbare bak.

 

Die kapkar is nog een van ons belangrikste historiese voertuie. Eers was die kap vas, maar by latere kapkarre kon dit afgeslaan word. Tot nege mense kon in hierdie besondere karre inpas.

 

En dan was daar die koets. Volgens argiefstukke het die ou Kaapse goewerneur Simon van der Stel reeds per koets na Namakwaland gereis om koper te soek. Ons weet dus dat daar al in 1685 koetse in Suid-Afrika was.

 

Die eerste koetse was bra logge vierwielvoertuie, wat deur tot ses perde getrek is, met 'n koetsier voor op die koets. Latere koetse was egter lig en meer elegant. Die meeste was Nederlandse of Franse ontwerpe, en teen die einde van die agttiende eeu het Engels-vervaardigde koetse in gebruik gekom.

 

Poskoetse, wat deur 'n span van agt tot twaalf perde of muile getrek is, het pos, goud, mense en hul bagasie vervoer.

 

Die eerste brandweerwa in die Kaap het in 1737 uit Nederland aangekom. Brandweerwaens is eers deur perde getrek en baie mense was nodig om die handpomp te hanteer. In die middel van die 1800's het stoompompe die handpompe vervang. In die 1900's het petrolaangedrewe brandweerwaens hul verskyning gemaak..

 

   SUID-AFRIKA het die spoorweg-era in 1860 betree, toe die eerste stoomtrein op die drie kilometer lange spoor tussen Durban en die Punt voortgestoom het.

 

Spoorlyne het tussen 1862 en 1864 hul verskyning in die Wes-Kaap gemaak, maar daar was weinig vordering totdat die ontdekking van diamante die lę van spoorlyne in die binneland met rasse skrede laat ontwikkel het.

 

Die eerste treine is deur stoomlokomotiewe getrek, maar sedert 1925 is die stoomtreine geleidelik deur elektriese treine vervang.

 

Die eerste spoorweë in die ou Transvaal is in die 1890's aangelę. 'n Tandratspoor moes in die 1890's oor die steil helling tussen Waterval-Boven en Waterval-Onder gelę word vir treine op die oostelike lyn tussen Mosambiek en Pretoria.

 

In 1863 het Kaapstad sy eerste trems gekry, gevolg deur Port Elizabeth en Durban (1881), Johannesburg (1891), Oos-Londen (1900) en Pretoria (1906).

 

Die vroegste trems was stewige enkel- ­of dubbelverdieping-voertuie wat op ysterspore geloop het en deur perde getrek is. Elektriese trems was van 1896 af in gebruik en spoorlose trems van 1935 af.

 

Elektriese trems was gebonde aan vaste kraglyne en is geleidelik deur beweegliker motorbusse vervang. Die spoorlose tremdiens is in die Tweede Węreldoorlog onderbreek omdat onder­dele nie gevind kon word nie.

 

Toe 'n elektriese trem onttrek is wat tussen 1906 en 1961 in Johannesburg gebruik is, het dit die einde van die trem-era in Suid-Afrika beteken.

 

   EN die eerste motor in Suid-Afrika dan? Dié was 'n Benz van 1,5 pk (1896) wat op 4 Januarie 1897 in Bereapark, Pretoria, ten toon gestel is. Die geleentheid is as so belangrik beskou dat pres. Paul Kruger 'n gedenkpenning laat slaan het.

 

Oral het mense nou motors gekoop, en die eerste motorklub is in 1901 in Kaapstad gestig. Spoedig was motorsaamtrekke en
-wedrenne aan die orde van die dag. Reeds in 1905 is die eerste rit van Johannesburg na Kaapstad onderneem -- ondanks slegte, ongeteerde paaie.

 

Kort voor lank was die motorryers kwaai aan't wedywer oor wie die rekord vir die vinnigste tye tussen die vernaamste stede kon hou.

 

Boetes weens te hoë snelhede is selfs in daardie vroeë dae opgelę. Ene Charles Rörich is byvoorbeeld in 1905 beboet omdat hy die snelheidsperk van 8 myl per uur (byna 13 km/h) oorskry het.

 

____________________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

____________________________________________________________

 

Ons  Wonderlike Węreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan