___________________________________________________________________
Skaapwol
-- 'n ware wolhaarstorie!
Skaapwol
was moontlik die heel eerste vesel wat tot kledingstof geweef is. En tot vandag
toe, ondanks sterk mededinging van mensgemaakte vesels, bly die produksie van
skaapwol steeds een van ons belangrikste bedrywe...
___________________________________________________________________
DIE verhaal van wol gaan baie ver terug. Opgrawings wat by afvalhope uit
die voortyd gedoen is, toon dat die Steentydmense, benewens die feit dat hulle
skape se melk en vleis benut het, ook die warmte en gerief van wol waardeer
het.
Trouens, in die Bybel word vertel
dat Abel 'n veeboer was, en meermale lees ons verder in die Skrif van herders
en hul skape.
Nadat die mens geleer het om ru wol
tot kledingstof te weef, het hy 'n veelsydige materiaal gehad wat hom snags
verwarm en bedags koel gehou het. Uit hierdie primitiewe begin het 'n bedryf
gegroei wat vandag vir verskeie lande, veral in die Suidelike Halfrond, van
besonder groot belang is.
Wol is die fyn, sagte vesel van die
vag van die skaap en party ander diere soos bokke en angorakonyne, asook kamele
en dié se familielede, die guanaco's, alpakkas, vikoenjas en lamas.
Wolvesels groei uit die sogenaamde
follikels in die skaap se vel. Die vesels is gemaak van die proteďen keratien
en is ruweg silindries. Die oppervlak is bedek deur talle baie klein, oormekaar
vouende skubbe wat by hitte, drukking of vogtigheid ineensluit. Dit maak die
wol sterker.
'n Skaap se hele wolbedekking word
'n vag genoem. Dit groei in 'n golfpatroon, wat dit elasties maak.
Verskillende skaaprasse lewer
verskillende soorte wol. Suid-Afrika produseer fyn- tot mediumgraad. Die vesels
van die merinoskaap -- wat vir die meeste van ons wol sorg -- is uiters fyn en
dig bymekaar, wat dit geskik maak vir luuksieuse en beskermende klere.
Australië produseer ook fyn wol,
maar dit is in die reël minder fyn ofskoon sterker as Suid-Afrikaanse wol.
Dikker, langer vesels kom gewoonlik
van kouer lande. Van Nieu-Seeland en Brittanje se meestal growwer wol word
byvoorbeeld tapyte gemaak. Wol van Argentinië en Uruguay wissel van fyn tot grof.
Suid-Afrika is 'n gerekende
wolproduserende land. Ander gerekende produseerders benewens dié wat hierbo
genoem is, is veral China en lande van die voormalige Sowjet-Unie.
Die merinoskaap is oorspronklik in
Spanje geteel en het gou bekend geraak vanweë die witheid, fynheid en sterkte
van sy wol.
In 1789, die jaar van die Franse
Revolusie, het die koning van Spanje 'n trop merinoramme aan die prins van
Oranje gestuur. Die vogtige Nederlandse klimaat het glad nie met hulle
geakkordeer nie en hulle is gevolglik Kaap toe gestuur, waar die destydse
goewerneur dadelik met merino's begin boer het.
Skielik het die prins sy skape teruggeëis.
Hulle is teruggestuur -- sonder hul nakomelinge. En só het Suid-Afrika se baie
belangrike merinobedryf begin. Die skaap is sedertdien met verskeie ander
rasse gekruis.
(Terloops, iemand het al bereken --
darem seker nie vasgestel deur hulle te tel nie! -- dat daar sowat honderd
miljoen vesels op 'n merinoskaap is.)
Die karakoel, nog 'n belangrike
ras, kom aanvanklik uit Asië. Sy wol is kort, grof en bruinerig grys en word
vir tapyte met 'n growwe, natuurlike voorkoms gebruik.
Maar die belangrikste produk van die
karakoel is die pels van die pasgebore lammers. Hierdie pels, bekend as
astrakan, is baie sag en word vir die maak van pelshoede en jaskrae gebruik.
Wol van die plaas na die
fabriek
•
WANNEER die lente aanbreek, het skape nie langer hul dik wolbedekking
nodig om warm te bly nie. Dit is dus die beste tyd van die jaar om hulle te
skeer.
Skape word deesdae dikwels meganies
geskeer, hoewel die tradisionele skaapskęre nog lank nie begrawe is. Bedrewe
skeerders kan met tientalle skape op 'n dag klaarspeel.
'n Goeie skeerder verwyder die vag
in een stuk met lang, gladde hale en sonder om die dier seer te maak. Die
meeste boere stuur hul geskeerde skaaptrop deur 'n dip ('n lang, smal gleuf
gevul met 'n ontsmettingsmiddel) voordat hulle hulle weer veld toe jaag.
Die vag, wat só geskeer is dat dit
aanmekaarbly, word soos 'n kombers op 'n afrandtafel oopgegooi en ondersoek.
Met afrand word bedoel dat die wol wat te kort, vuil of minderwaardig is, van
die res verwyder word. Spesiaal opgeleide mense moet hierna die vagte in
verskillende grade klassifiseer volgens die lengte en fynheid van die wol.
Van die afrandtafel gaan die vagte
na die wolbakke. Elke graad kom in 'n aparte wolbak. Sodra 'n bak genoeg wol het om 'n wolsak of baal vol te maak, word dit met 'n wolpers styf
en netjies in die baal ingepers en met seilgaring toegewerk.
Vragmotors bring die boer se wol
stasie toe. Van daar gaan dit na die plek waar dit per veiling verkoop word.
In sy ruwe vorm bevat skaapwol vet,
sand en stukkies plante wat uitgewas moet word. Die wol word in lang vate met
warm water en suiweringsmiddels geplaas. Lang metaalharke word gebruik om die
wol deur die verskillende vate te stuur.
Ná die was en droogmakery kan 'n vag
minder as die helfte van sy oorspronklike gewig hę.
Die wol is nou gekoek en die vesels
staan in alle rigtings. Daarom word dit gekaard: dit word deur rollers met dun
draadtande gestuur, wat dit só uitkam dat die vesels ewewydig en op mekaar kom
lę.
Die wol word vervolgens in lang,
smal repe gerol.
In die spinproses word die wol in 'n
reeks masjiene ingevoer wat die repe rek om hulle dunner te maak en dan vleg om
wolgaring te vorm.
Wanneer wolvesels om mekaar gevleg
word, haak die klein skubbetjies in mekaar en keer dat die vesels van mekaar
skei. Die mate waarin die wol gerek en gevleg
is, bepaal die gewig en dunheid van die wolgaring.
Die kleur van rou wol wissel van wit
tot donker-ivoor. Sou 'n ander kleur verlang word, moet die wol gekleur word.
Dit kan in verskillende stadiums gebeur.
Word 'n enkele kleur verkies, hoef
die wol net gekleur te word nadat dit tot materiaal geweef is. Maar as verskeie
kleure nodig is, moet die kleuring óf voor óf ná die spinproses plaasvind.
Met die kleuring word die wol
gewoonlik geweek in groot vate wat met warm oplossings van die kleurstof gevul
is. Stoomdruk bou in die vate op en forseer die kleurstof diep in die vesels
in.
• STEL jou ’n węreld sonder wol voor. In die
eerste plek sal skape
-- en verskeie ander soorte diere -- bra koddig lyk.
Maar ons sal self
’n hele klomp dinge moet ontbeer. Ons sal geen woltruie en -sokkies hę nie, ook
geen komberse, matte, tapyte en gordyne van wol nie en selfs nie eens die
wolvoering in ons pantoffels nie.
Wol bly maar
koning. En tog is dit ’n koning wat nie selfvoldaan op sy louere durf rus nie.
Die eerste
sintetiese vesels wat uitgevind is, kon weliswaar glad nie by natuurlike vesels
kers vashou nie. Maar wetenskaplikes het gou geleer hoe om die eienskappe van
die ware Jakob na te boots.
En omdat
mensgemaakte vesels goedkoper en makliker geproduseer is, was daar ’n daling in
die węreldwye vraag na wol.
Die bedreiging wat dit vir die
wolbedryf ingehou het, het wolprodusente gedwing om hul produkte te verbeter.
Hulle het byvoorbeeld uitgevind dat wolmateriaal waterdig gemaak kan word deur
dit met 'n spesiale soort waks te bedek. En hulle het geleer hoe om dit te
bewerk sodat dit nie so gou vuil sal word nie.
Die gevolg is dat wol hom vandag
steeds baie deeglik in die tekstielwęreld handhaaf.
• NADAT
wol in wolgaring omskep is, kan 'n verskeidenheid van materiale daarvan
gemaak word, hetsy deur middel van brei of weef. Gebreide materiaal word gemaak
deur die aaneenlopende vorming van lusse in die wolgaring, óf met breinaalde óf
met masjiene.
In die weefproses word twee stelle
garing deur groot masjiene haaks gevleg. Die beginsel is baie eenvoudig en al
duisende jare in gebruik.
Die lengtedrade van die materiaal
staan bekend as die skering en die dwarsdrade as die inslag.
Weeftoestelle kan baie verskillende
soorte weefwerk doen om allerhande soorte materiaal te maak.
Ofskoon handweef nog in baie lande
'n gewilde beroep is, word die meeste geweefde materiaal tans deur fabrieke
gelewer.
Die afwerking is die eindstadium in
die verwerking van wol. Die oppervlak-voorkoms van die materiaal word verander
om 'n verskeidenheid van materiale te kry. Die punte van sekere van die vesels
kan byvoorbeeld uitgekam word om pluisig te lyk. Of die vesels kan in een
rigting geborsel word of selfs platgedruk word vir 'n glanseffek.
Baie van die materiaal se sagtheid
en gladheid word in hierdie stadium ontwikkel.
Wol het baie voordele. Dit is sag,
elasties en warm. Dit isoleer ook teen hitte en hou die draer koel. Materiale
wat van wol gemaak is, word maklik skoongemaak en die vorm word goed behou.
Wol kan ook "asemhaal",
want die vesels absorbeer die vog wat die liggaam afgee en laat dit verdamp --
iets wat mensgemaakte materiale nie kan doen nie.
Al hierdie eienskappe maak wol 'n
volmaakte vesel vir komberse, truie, musse, handskoene, sokkies en ander soorte
klere. Bergklimmers en ruimtereisigers pantser hulself met wolklere teen die
koue.
Omdat dit kwaai hitte en vlamme
weerstaan, word wol ook vir die beskermende oorpakke van renjaers,
brandweermanne en metaalgieters gebruik.
Selfs die vet wat uit wol gehaal
word wanneer dit aanvanklik gewas word, word gesuiwer om lanolien te maak, 'n
stof wat in gesigsrome, sepe, politoere, inke en salwe gebruik word.
Niks van die vag wat die skaap so
gul aan die mensdom bied, word toegelaat om verlore te gaan nie.
_______________________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
_______________________________________________________________
Ons
Wonderlike Węreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan