____________________________________________________________
--
dae van skrik en glorie
Shaka
(omstreeks 1787-1828) was die Zoeloe-koning wat van nagenoeg 1818 tot 1828 die
aangesig van Suidelike Afrika onherroeplik verander het. Omgeef deur ’n wolk
van skande in sy jeug, het hy met sy onverbiddelike persoonlikheid tot ’n
legendariese krygsheer uitgestyg. Dit het aan hom ongekende mag besorg. Hoe
daar ook al uit ’n Westerse hoek na Shaka gekyk word, bly dit vas dat
hy die los Nguni-kapteinskappe in die ooste van Suid-Afrika tot ’n eenheid
saamgesnoer het. Boonop het hy hulle georganiseer op ’n manier wat hulle
meesters van hul omgewing gemaak het. Shaka
verdien bepaald sy besondere plek in die Suid-Afrikaanse geskiedenis...
____________________________________________________________
TERWYL
Napoleon Bonaparte besig was om Europa te verower, maar toe uiteindelik self
oorwin is, het daar in die ooste van Suid-Afrika ’n ander suksesvolle
krygsheer en staatsman verrys.
Sy
naam was Shaka.
As
die verwerpte, buite-egtelik verwekte seun van ’n mindere kaptein is hy saam
met sy ma uit sy pa se kraal verban. In die wolk van skande wat hom in sy jeug
omgeef het, word vertel, het hy homself probeer bewys deur uit te blink in
alles wat hy doen.
Uit
’n kern van moontlik net sowat vyfhonderd stamlede het hy ’n magtige leër
van hoogs opgeleide en gedissiplineerde krygsmanne opgebou. Die Zoeloe het
gegroei deur ander stamme te onderwerp, wat dan polities en kultureel
geassimileer is. Binne nagenoeg ’n dekade het Shaka ’n yslike gebied onder
sy beheer gehad.
Maar
toe kom die keerpunt. Shaka het obsessief bevrees begin raak dat hy onttroon
sou word en hy was diep geruk toe sy ma in 1828 oorlede is. Sy einde later
daardie jaar was so gewelddadig soos sy lewe...
•
DIE jongste argeologiese navorsing dui daarop dat die voorvaders van
die Suider-Afrikaanse swartmense, insluitende die Zoeloes, boere was wat van
verder noord op die vasteland gekom het. Van sowat die eerste of tweede eeu nC
het hulle hulle in klein gemeenskappe langs die kus van die teenswoordige
KwaZulu-Natal gevestig.
Hulle
het later opwaarts versprei in die riviervalleie van die streek en nog later
tot in die hoër liggende graslande. Daar is taal- en genetiese getuienis dat
hulle noue verbintenisse gehad het met die destyds bestaande bewoners van die
streek -- jagter-versamelaars wat taamlik seker Khoisan-tale gepraat het.
Dit lyk of die vroegste voorouers van die Zoeloes in betreklik groot, selfonderhoudende statte gewoon het. Ná omstreeks 1000 nC het hulle in kleiner wooneenhede versplinter, wat benodigdhede onder mekaar geruil het.
Die
mense het sorghum en millet (voëlsaad) gekweek en beeste, bokke en
langstert-skape geteel. Spesialiste onder hulle het yster gesmelt, gesmee en
daarmee handel gedryf. Die een of ander tyd ná 1500 het hulle mielies begin
kweek, ’n Suid-Amerikaanse gewas wat moontlik deur Europese seevaders na
Afrika gebring is.
Tot
die tweede helfte van die agttiende eeu was die inwoners van die
huidige KwaZulu-Natal blykbaar in klein kapteinsgebiede georganiseer waar
miskien ’n paar duisend mense op ’n paar honderd vierkante kilometer
gewoon het. Ná 1750 het groter
state begin ontwikkel, moontlik as ’n reaksie op die verspreiding van ’n
internasionale handel in ivoor, beeste en slawe na die streek.
Die
bevolking het weliswaar ook toegeneem en die gemeenskappe het dus ál meer om
grond en water meegeding. Goeie weiding en water was immers nie onbeperk nie.
Maar dan was daar eweneens die wedywering om beheer te verkry oor die
voordelige handel met blanke handelaars in Delagoabaai. Dit het die
konflikpotensiaal in die gebied verder verhoog.
Teen
1800 was die proses van magskonsolidasie in die hande van enkele sterk
Nguni-kapteinskappe in Noord-Natal en Zoeloeland reeds ver gevorder. Die
gevolge van die wedywering en die daaruit voortvloeiende botsings was dat die
sterkere kapteinskappe soos die Ngwane, Ndwandwe en Mthethwa die kleinere
Nguni-kapteinskappe verower en ingelyf het. Op dié wyse het enkele groot
militêre konfederasies ontstaan.
’n
Sentrale kapteinskap in elke konfederasie het beheer uitgeoefen oor die
verowerde kapteinskappe wat nog ’n mate van outonome beheer gehad het. Die
kapteinskappe is ál meer op ’n militêre grondslag georganiseer deur die
daarstelling van ouderdomsregimente (amabutho)
wat onder direkte beheer van die kaptein as soldate en ook as arbeiders kon
funksioneer.
Teen
1800 was die proses reeds duidelik waarneembaar, maar dit sou eers onder Shaka
tot ’n hoogtepunt gevoer word binne die groot en magtige Zoeloe-koninkryk
wat hy tot stand gebring het.
• SHAKA is omstreeks 1787 gebore. Sy pa was Senzangakona, kaptein van die klein Zoeloe-kapteinskap, wat deel was van die groter Mthethwa-konfederasie onder die leierskap van Dingiswayo. Sy ma was Nandi, dogter van die leier van die Langeni-kapteinskap.
Daar
is 'n paar verskillende verhale rondom Shaka se geboorte.
Taamlike
eenstemmigheid bestaan wel dat hy ’n buite-egtelike kind was. Volgens een
vertelling was
dit ’n ernstige misstap onder die Nguni wat veral die vrou en kind se status
in die gemeenskap nadelig geraak het. Ná Shaka se geboorte het Senzangakona
vir Nandi as vrou geneem, maar sy sou, onder meer weens haar onaangename
persoonlikheid, nie lank in Senzangakona se kraal vertoef het nie.
Volgens
’n ander relaas, wat tog in sekere mate by die vorige vertelling aansluit,
was sy ma Nandi ’n weeskind-prinses van 'n buurstam, die Langeni. Omdat sy
pa Senzangakona
tot dieselfde stam behoort het, was hul huwelik strydig met die gebruike van
Zoeloes, en hierdie stigma is na die kind Shaka uitgebrei. Die egpaar sou
geskei het toe Shaka ses jaar oud was.
Hoe
ook al, Nandi het in die een of ander stadium haar seun teruggeneem na die
Langeni, waar hy ’n vaderlose jeug geslyt het tussen mense wat sy ma
verafsku het. Die
ander kinders van die gemeenskap het Shaka ook nie aanvaar nie. Hulle het hom
gespot en mishandel, terwyl hy deur sy eie optrede ook nie juis die guns van
die gemeenskap gewen het nie.
Volgens
een bron is Nandi in 1802 is deur die Langeni verjaag. Sy het uiteindelik
beskerming gevind by die Dletsheni, nog ’n kapteinskap van die magtige Mthethwa.
En toe Shaka 23 jaar oud was, het Dingiswayo, die Mthethwa-opperhoof,
die jongelinge van Shaka se ouderdom in die Dletsheni-substam tot diensplig
opgeroep. In die volgende ses jaar het hy hom uitmuntend as ’n krygsman van
die Mthethwa
onderskei.
'n
Ander bron sê dit was weens droogte en hongersnood dat Nandi in 1802 verplig
was om met Shaka, toe reeds vyftien jaar
oud, en haar ander kind elders uitkoms te gaan soek. Ná etlike jare van
rondswerf van een gemeenskap na die ander het hulle hulle uiteindelik onder
die Mthethwa gaan vestig. Dingiswayo het hulle vriendelik ontvang en Shaka in
die sorg van sy senior militêre aanvoerder, Ngomane, geplaas.
•
SHAKA was ’n sterk, atletiese jong man met duidelike leierseienskappe
en ’n besondere krygsvemuf. Hy het die krygstaktiek van Dingiswayo se leërs
aangeleer en hom as ’n besonder dapper en vreeslose krygsman onderskei.
Nadat
hy as aanvoerder van een van die regimente aangestel is, het hy spoedig
Dingiswayo se aandag getrek. Hy het selfs Dingiswayo se gunsteling, asook een
van sy vernaamste militêre raadgewers geword.
Shaka
het hom veral as militêre strateeg onderskei en op die krygsbeginsels
voortgebou wat hy by die Mthethwa geleer het. Onder hom het die kort
steekspies (pleks van die lang werpspies) wat saam met ’n groot skild
gebruik is, die algemene wapen geword. Hy
het ook sy manskappe in die kuns van noue kontakoorlogvoering gedril.
Boonop
het hy die Nguni-gevegsformasie feitlik vervolmaak. Dit het behels dat die mag
gekonsentreer was in 'n aantal regimente wat die frontaanval moes loods,
terwyl ander regimente van die flanke af moes aanval -- 'n formasie in die
vorm van die bors en horings van 'n bul.
•
SHAKA se pa, Senzangakona, is in 1816 oorlede.
Een van sy jonger broers het die kapteinskap van die Zoeloe oorgeneem, maar
met die hulp van Dingiswayo het Shaka sy gesag oor die stammetjie gevestig. Die
Zoeloe het toe waarskynlik nog uit minder as 1500 siele en sowat 500 krygers
bestaan en ’n gebied aan die Wit Umfolozi-rivier bewoon.
Dog
die dag toe Shaka daar aangekom het, het die Zoeloe se opmars na grootheid
begin. Shaka het van die begin af met ’n ysterhand geregeer en die geringste
teenkanting onmiddellik met die doodstraf beantwoord.
Boonop kon hy sy eie magte opbou
danksy die beskerming wat hy aanvanklik van Dingiswayo ontvang het.
Maar
in 1818 het Dingiswayo in 'n geveg tussen die Mthethwa en Ndwandwe gesneuwel.
Die vernuftige Shaka het egter in die dood van sy mentor 'n geleentheid vir
homself gesien. Hy het sy kans waargeneem en die verslane Mthethwa onderwerp
en ingelyf. Daardeur het hy sy Zoeloe-staat vergroot en met ’n proses van
verowering begin wat sy klein staatjie in ’n magtige koninkryk sou omskep.
Zwide
van die Ndwandwe was so onrustig oor Shaka se magsopbou dat hy sy krygsmanne
in April 1818 gestuur het om die Zoeloe aan te val. Hulle moes egter die aftog
blaas. Shaka het toe sy regimente bly versterk, onder meer deur talle nuwe
krygsmanne uit die naburige kapteinskappe by sy leër te voeg.
Toe
Zwide teen die einde van 1818 weer die Zoeloe aanval, was Shaka beter
voorbereid. Die Ndwandwe is verslaan en met die grootste teenstand uit die weg
geruim, was Shaka nou in beheer van ’n groot deel van Natal noord van die
Tugela.
In
die daaropvolgende jare het sy leërs talle kleiner kapteinskappe verslaan
en diegene wat nie gedood is nie, by die groeiende Zoeloe-staat ingelyf. Teen
1824 was Shaka in beheer van ’n groot gebied van die Pongola in die noorde
tot oorkant die Tugela in die suide. Deur sy verowerings het hy sy klein
Zoeloe-staatjie in ’n groot Zoeloe-koninkryk omgeskep.
Anders
as die losse konfederasies van die Mthethwa en die Ndwandwe se kapteinskappe,
was Shaka se staat ’n sterk, gesentraliseerde militêre koninkryk. Hy was
self die besitter van sy ryk se grondgebied en kon dus grond toeken aan wie hy
wou. Sodoende is hy van sy begunstigdes se lojaliteit en onderdanigheid
verseker.
Geen
afvalligheid of teenstribbeling is steeds geduld nie, en met die byna
daaglikse, summiere teregstellings van teenstanders, of gewaande teenstanders,
is die koning se oppergesag met bloed afgedwing.
In
Shaka se militêre koninkryk is groot nedersettings of krale vir sy leërs
opgerig, onder meer by Bulawayo en Isiklehbe. Elke kraal was onder die beheer
van ’n militêre leier of induna,
wat deur Shaka aangestel is. Die leiers is vanweë hul bekwaamheid en
lojaliteit aangestel en nie op grond van hul tradisionele gesagsposisies nie.
Met hierdie werkwyse het Shaka die gesagsposisie van die tradisionele kapteins
aangetas.
Shaka
en die indunas
het die krygsmanne so te sê ten volle beheer. Die dissipline was so streng en
die indoktrinasie so intens dat die gedugte vegters eerder sou sterf as om
verslaan van 'n slagveld af terug te kom.
Die
diensplig was lank en die krygsmanne is deur Shaka verbied om in dié tyd te
trou. Eers nadat dit verby was, kon hulle met ’n normale gesinslewe begin.
Shaka self het nooit getrou nie, maar in elk van die groot krale was daar ’n
soort harem met talle vroue onder beheer van die senior koninklike vroue.
Hierdie vroue moes die koning vermaak en sekere huishoudelike pligte nakom.
Geen
ander man is daar toegelaat of kon by die vroue toenadering soek nie. Shaka
was so onversetlik hieroor dat hy eenkeer 170 jong mans en vroue laat doodmaak
het net omdat hy gedroom het dat hulle intiem met die vroue verkeer het.
As
van die vroue swanger geraak het, is hulle ook doodgemaak. Shaka was heel
waarskynlik lugtig vir die moontlikheid dat 'n opvolger probleme kon skep. Hy
het egter nooit na die vroue as sy "vroue" verwys nie, maar as sy
"susters". Hy het ook verklaar dat hy net die gedeeltelike
intimiteit sou beoefen wat in sy kultuur vir ongetroude paartjies toelaatbaar
was (dit kon egter steeds tot swangerskap lei).
In
sy militêre koninkryk het hy ook nie ou en sieklike mense geduld nie en hulle
is doodgemaak.
•
TYDENS sy bewind het Shaka ook met blankes kontak gemaak. Hy het
trouens besonder goed met die witmense in Port Natal oor die weg gekom, hoewel
hy nie diplomatieke betrekkinge met Brittanje kon sluit nie. Die
handelsware van die blankes was vir hom 'n groot aantrekkingskrag en hy het
veral gehoop om vuurwapens in die hande te kry.
Dit
was juis terwyl hy saam met blankes gejag het dat die nuus hom bereik het dat
sy ma sterwend is. Shaka
was sy hele lewe lank besonder afhanklik van sy ma en haar dood was vir hom
’n geweldige skok. In sy verplettering het hy
gelas dat verskeie manne gedood moes word, maar in die chaos het meer as 7000
mense gesterf. Boonop het hy sy volk feitlik tot ’n hongerdood veroordeel
deur vir die volle routyd, wat hy op ’n jaar vasgestel het, ’n verbod op
landbou te plaas. Voorts is intimiteit verbied, en swanger vroue is saam met
hul mans doodgemaak.
Wat
die Zoeloe-koning tot hierdie drastiese maatreëls gedryf het, is iets waaroor
sielkundiges stellig interessante uitsprake sal kan lewer. Maar
terwyl sy leër nou saam met hom agteruit begin gaan het, het dit gelyk of hy
ál meer sy houvas op die werklikheid verloor.
En
die saad van verset was gesaai. Op 22 September 1828 is hierdie eens magtige
koning en krygsheer van Afrika vermoor. Sy
halfbroers Dingane en Mhlangana het hom om die lewe gebring, met die hulp van
sy lyfbediende Mbopa. Hy is herhaaldelik gesteek, waarna sy lyk in 'n leë
graanpot gegooi is wat toe met klippe opgevul is.
Hoofbron:
Geskiedenis van Suid-Afrika tot 1984 deur H.J. van Aswegen -- CD: History
Reference Library, J.L. van Schaik, 1999. Ander bronne: Shaka Zulu deur E.A.
Ritter, Longmans Green Ltd., 1955 / Ensiklopedie
van Suidelike Afrika, saamgestel deur Eric Rosenthal, Frederick Warne &
Co. Ltd., tweede uitgawe 1972 / Microsoft
se Encarta-ensiklopedie op CD's, 1999 / Encyclopedia Brittanica /
The
Washing of the Spears deur Donald R. Morris, Somon and Schuster, Inc,
1965 / Frontiers deur Noel.Mostert, Alfred A. Knopf, 1992.
____________________________________________________________
Terug
na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Ons
Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan