___________________________________________________________
Die mens en sy
liggaam (7)
Menslike
liggaam:
die dood
In baie boeke of artikelreekse oor die menslike liggaam word die laaste hoofstuk weggelaat: die einde van daardie liggaam. Tog is die kennis daarvan belangrik: oor presies wat gebeur wanneer die liggaam sterf en hoe verskillende soorte volkere die dood ervaar. En dis 'n onderwerp wat ons nie hoef te ontstel nie. Die dood... dis immers ook 'n integrerende deel van die lewe. Ons weet mos dis nie vir ons die slot nie, maar die onafwendbare oorgang na 'n oneindig ryker belewenis...
___________________________________________________________
DIS die jaar 1308. John Duns Scotus, die befaamde Skotse teoloog en
filosoof, word wakker. Rondom hom is alles pikswart. Hy bewe van die koue. Waar
is ek? wonder hy.
Eina! Hy probeer regop sit, maar
stamp sy kop teen iets hards. Onseker voel-voel hy om hom rond. Hy is binne-in
die een of ander soort kis. Kan dit 'n doodkis wees? Met al sy krag beur hy
teen die deksel. Eers beweeg dit nie, maar dan gee dit mee, gly af en land met
'n dowwe slag op die vloer.
Duns Scotus klim uit. Hoewel die
kamer donker is, kan hy agterkom dat hy in die een of ander soort grafkelder
is. Dit ruik na ou-ou grond, na ontbinding. Hy skuifel na die muur toe en begin rondtas na die deur. Hy kry
dit en probeer dit oopmaak.
Hy trek aan die handvatsel. Niks
gebeur nie. Hy hamer op die hout. Steeds niks. Hy ruk en slaan en skreeu en
skop en krap. Niks.
'n Paar dae later word die kelder
oopgemaak. John Duns Scotus word op die klam vloer aangetref, sy hande verskeur
soos hy die deur probeer afbreek het. Hy is per abuis lewend begrawe.
•
WAT is die dood? Vanselfsprekend: die einde van die lewe. Elke lewende
organisme gaan dood. Alle dele van die liggaam sterf egter nie terselfdertyd af
nie. Die breinselle gaan byvoorbeeld dood vier minute nadat die hart ophou klop
het. Hare en naels groei partykeer steeds ure nadat die dood ingetree het.
Volgens die konvensionele begrip
sou die dood intree wanneer iemand ophou asemhaal en sy hartklop verstil. Maar
nadat masjiene ontwerp is wat die asemhaling en hart aan die gang kan onthou,
het 'n nuwe konsep ontwikkel: die sogenaamde "breindood".
Volgens dié begrip kan iemand slegs
dood verklaar word wanneer die breinstam -- dié deel van die brein wat funksies
soos die hartklop en asemhaling beheer -- ophou funksioneer het.
•
ONS insig in die fisiologie (die leer van die natuurlike
lewensverskynsels) maak dit vandag vir ons makliker as in die verlede om vas te
stel of iemand dood is.
Die verskriklike verhaal van John Duns Scotus was hoegenaamd
nie uitsonderlik nie. Geskiedkundiges reken dat talle ongelukkiges dieselfde
lot te beurt geval het.
Mense was doodbang dat hulle lewend
begrawe sou word, en die geliefdes van 'n oorledene het dikwels heelnag by die
lyk gewaak om te kyk of daar nie dalk tekens van lewe was nie.
In die Münchense Waaklykhuis, wat laat in die agttiende eeu tot stand gekom het, is die lyke 72 uur lank in 'n sittende posisie gestut. Aan hul vingerpunte is klokkies aangebring wat sou lui as die liggaam sou beweeg.
Wat tydens
sterfte gebeur
• IN vandag se ontwikkelde wêreld gaan die meeste mense in hospitale en ander inrigtings dood. Partykeer is daar meer mediese apparate om hulle as wat daar familielede is. Ons sien duisende kamma-sterftes in rolprente en op die televisie, maar baie van ons sal in ons hele lewe nooit 'n ware sterfte aanskou nie. As dit so is, is dit straks tot ons nadeel. Die Engelse skrywer Somerset Maugham het geskryf: ''Om te sien hoe ander daardie finale reis onderneem het, is die enigste hulp wat ons het wanneer ons die reis self aanpak.''
Deesdae sien ons nie veel van daardie finaliteit nie en talle het ongelukkig die godsdienstige ankers verloor waarop vorige geslagte so uitmuntend kon steun. Meer as ooit tevore is die dood vir baie mense die groot onbekende.
As die dood skielik kom, kan 'n blakend gesonde liggaam binne enkele oomblikke in 'n toestand beland waarin hy nie meer kan aanhou lewe nie. Die meeste eindes kom egter stadig met 'n geleidelike ineenstorting van die liggaamstelsels.
As die dood naby is, raak die asemhaling onreëlmatig, met vinnige, diep asemtogte gevolg deur baie stadiges. Dit word deur reseptore naby die hart en in die harsingstam veroorsaak, wat traag op veranderings in die suurstof en koolstofdioksied in die bloed reageer.
Die asemhaling kan raserig wees omdat die persoon te swak is om te hoes en die slym uit die keel en lugweë te kry. Hoë bloeddruk kan vog van die bloed deur kapillêre wande van die longe dwing, wat dan gekongesteer raak.
Die laaste paar asemtogte wanneer die dood intree, gaan dikwels gepaard met 'n rasperige geluid wat die doodsroggel genoem word. Dit word deur spasmas in die spiere van die stembande veroorsaak.
Af en toe sal 'n geweldige verstywing in die strottehoofspiere 'n skielike blafgeluid tot gevolg hê.
Onmiddellik voor die dood is daar dikwels 'n kort tydjie wat as die
agonale fase bekend staan (uit die Griekse agon-, wat worsteling
beteken). Die spiere kan weens suur in die bloed in spasmas begin ruk, en soms
is daar 'n kort skudding of opwelling van die bors of skouers.
Asemtogte kan hewige snakke word. Die doodstryd is angswekkend vir mense wat dit aanskou, maar die sterwende is gewoonlik te siek om daarvan bewus te wees.
•
NÁ die dood vind daar baie veranderings in 'n liggaam plaas. Vir party
mense is dit skrikwekkend om daaraan te dink, maar só 'n ontbinding is
noodsaaklik, anders sou die wêreld vol kadawers gewees het.
Nadat die dood ingetree het, daal
die temperatuur van 'n liggaam vinnig tot dié van die omgewing. Die spiere raak
ontspanne en die bloed, wat nie meer sirkuleer nie, versamel in die laer dele
van die liggaam. Dit veroorsaak 'n perserige kleur op die vel, wat dit gekneus
laat lyk.
Ná sowat ses uur, wat kan wissel na
gelang van die omstandighede, verstyf die spiere. Hierdie toestand, wat rigor
mortis of lykverstywing genoem word,
duur sowat dertig uur.
Rigor mortis kan dadelik intree
indien die liggaam ten tyde van die dood onder spanning verkeer het. Dit het al
dikwels gebeur dat mense wat hul eie lewe geneem het, dood gevind is met die
selfmoordwapen nog ferm in hul hand geklem.
Daar is die gru-verhaal van 'n
Britse offisier wat in die Krim-oorlog (1853-'56) onthoof is. Die lykverstywing
het so vinnig ingetree dat sy koplose liggaam steeds op sy perd voortgestorm
het, met sy swaard nog stewig in sy hand.
Miskien was dit die makabere
inspirasie vir die ou Afrikaanse digter A.G. Visser toe hy sy bekende Die
Ruiter van Skimmelperdpan geskryf het (oor 'n bom wat in die oorlog 'n
vlugtende man op 'n perd "soos 'n swaadslag" onthoof het en wie se
koplose spook toe daarna net nie rus kon kry nie):
Aan die saalboom krampagtig
die hande verstyf,
Met 'n laaste stuiptrekkende krag,
En die bene geklem soos 'n
skroef om sy lyf,
Op die perd sit die grusame vrag.
Ná 'n paar dae begin die liggaam
vergaan. Die ontbinding is gouer in 'n warm, vogtige klimaat as in 'n koeler, droër wêreld. In yskoue toestande ontbind die
liggaam nie.
Die eerste organismes wat 'n kadawer
begin vreet, is mikrobes soos bakterieë en swamme, wat binne-in die
spysverteringskanaal woon terwyl die persoon nog lewe. Namate hulle die liggaam
verteer, word gasse opgewek wat die maag laat opswel en partykeer selfs laat
oopbars.
Die stank van 'n ontbindende liggaam
bogronds lok die wyfies van brommers en huisvlieë wat 'n plek soek om hul eiers
te lê. Die maaiers (vlieglarwes) broei ná etlike ure uit en stel ensieme vry
wat die liggaamweefsel afbreek om 'n sopperige vloeistof te vorm.
Die maaiers leef van die voedingryke
"sop", word papies en kom uiteindelik as volwasse vlieë te voorskyn.
Ander organismes wat na 'n ontblote kadawer aangelok word, is onder meer
verskillende soorte motte en kewers.
•
OOR die hele wêreld heen en van die vroegste tye af het verskillende
volkere die stoflike oorskot van hul gestorwenes volgens hul eie tradisies en gelowe gehanteer.
Lyke is (en word vandag nog) meestal begrawe, veral deur Christene, Jode en Moslems. In ou Rome was daar die sogenaamde katakombes, ondergrondse
begraafplase in die vorm van gange met openinge in die wande vir die gebeentes
van gestorwenes.
Verassing of lykverbranding is nog
'n bekende manier om gestorwenes ter
ruste te lê, veral by die Boeddhiste en
Hindoes. Dié praktyk het ook in party Westerse
lande toegeneem, hoewel daar steeds in sekere
kringe sterk verset daarteen is.
Ander maniere waarop lyke by
verskillende volkere ter ruste gelê word, is om hulle op bote die see in te
neem of selfs in die veld vir die aasvoëls te los. Die Australiese inboorlinge
het die gebruik gehad om hul dooies aan bome te laat hang. Sekere Tibetane dompel
hul dooies in die water en party mense van die koue Noorde los hul lyke
binne-in igloes.
Die bewoners van die
Salomons-eilande plaas weer hul dooies op die riwwe vir die haaie om te vreet.
Wat ook al met die lyke gedoen word,
is die dood gewoonlik 'n baie hartseer tyd vir die oorledene se familie en
vriende.
Niks is ook so seker soos die dood
nie. En tog is dit juis hierdie sekerheid wat tot blywende nalatenskappe in
byvoorbeeld die kunste, musiek en die letterkunde gelei het.
Selfs die enorme vooruitgang wat op
die gebied van die geneeskunde gemaak is, verteenwoordig 'n strewe na die
onsterflike.
Kan jy glo?
•
Teen die agtste eeu nC was soveel lyke al in die katakombes ingeprop dat
die beendere van die dooies deur die kerkvloere en
-mure gesteek het.
•
Party dokters glo dat die menslike liggaam eintlik in staat is om 150
jaar te kan lewe.
•
Sekere Indonesiese stamme het eenmaal die sopperige vloeistof van
ontbindende kadawers met rys gemeng en geëet. Hulle het geglo dit gee hulle
magiese kragte.
•
Op sekere eilande in die Stille Oseaan word die skedels van die dooies
as drinkbakke gebruik.
_______________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
_______________________________________________________
Ons
Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan