Op
hierdie bladsy:
LEMURS,
LESOTHO-HOOGLAND-WATERPROJEK,
LODEWYK
XIV (die Sonkoning),
LONGVIS
_________________________________________________________________
LEMURS
DIS pikdonker en byna grafstil in die groot woud. Groot, blink oë deurpriem die swart Magassiese nag. Vreemde vorms skarrel ligweg van tak tot tak.
Skielik verbreek 'n verontrustende
kreet die nagstilte. Aje-aje! Aje-aje! Dit is die spookagtige geroep van 'n
vingerdier, 'n lemur wat op Engels aye-aye heet.
Lemurs word as primate geklassifiseer,
net soos ape en die mens. Hulle word slegs aangetref op Madagaskar en op die
Comore-eilande aan die ooskus van Afrika.
Daar is meer as twintig lemurspesies, wat grootliks in
grootte, kleur en voorkoms van mekaar verskil. Die dwergmaki, een van die
kleinste primate ter wêreld, is nie veel groter as 'n muis nie. Die indri is
weer amper 'n meter lank. Sommige lyk soos hul aap-neefs, ander soos
eekhorinkies. Die vingerdier met sy beitelvormige hoektande is as 'n knaagdier
geklassifiseer toe hy ontdek is.
'n Nuwe spesie, die goue
bamboeslemur, is in 1987 beskryf, terwyl die haaroor-dwerglemur, wat as
uitgesterf beskou is, in 1989 weer in die natuur opgespoor is.
Die meeste lemurs hou in bome.
Verreaux se sifaka is so goed tegerus vir sy bestaan bo die grond dat hy baie
onvas op sy voete is wanneer hy die dag afkom aarde toe. Hy hop rond soos 'n
nar terwyl hy sy arms uitgestrek hou na 'n denkbeeldige tak. Foto's van hierdie
soort diere het al vir groot vermaak gesorg omdat dit kompleet lyk asof hulle
dans wanneer hulle só op die grond skoffel.
Die ringstert-maki miaau weer byna
soos 'n kat -- en as jy hom streel, spin hy. Ander soorte maak 'n reeks weergalmende
brulgeluide gevolg deur harde kloekgeluide.
Elke spesie het sy eie eetgewoontes.
Party is vegetariërs en vreet net vrugte, blare, boombas en botsels.
Ander vreet insekte, voëls, voëleiers en klein diertjies.
Party lemurs is bedags aktief, ander
snags. Baie het reukkliere waarmee hulle hul gebied afsper, ander gebruik hul
urine en ontlasting hiervoor.
Die vreemde, grootogige voorkoms
van lemurs, die verontrustende geluide wat party maak en die nagtelike
bedrywighede van ander het tot verskeie legendes onder die bewoners van
Madagaskar gelei. Die woord lemur het egter uit die Romeinse mitologie
ontstaan. Die ronddwalende siele van gestorwenes -- lemure genoem -- sou na
die aarde teruggekeer het om die lewendes te treiter.
Baie boorlinge van Madagaskar wat
hul voorouers vurig aanbid, glo die siele van hul voorvaders woon in hierdie spookagtige
en bonatuurlike diertjies.
Maar Madagaskar se unieke natuur en
wildlewe verkeer in groot gevaar weens die mens se inbreuk op die reënwoude.
Ontbossing en erosie, wat vererger word weens die gebruik van vuurmaakhout as
die hoofbron van brandstof, wek ernstige kommer.
Die owerheid het hom al tot bewaring
verbind, maar in 'n land wat so arm is en waar die bevolking (16 979 744 volgens ’n raming vir Julie
2003) steeds bly aanwas, bly die gevare vir die eiland se diere groot.
Neem nou maar byvoorbeeld die lot
van die vingerdier. Dié is die eerste keer in 1780 deur 'n Franse ontdekker
gesien. Van hierdie snaakse diertjie is gesê dat hy "die tande van 'n
konyn, die hande van 'n aap en die stert van 'n jakkals" het. Dit was eers
'n volle eeu later dat iemand die moeite gedoen het om deeglik na hom te kyk.
Hy is toe as primaat geklassifiseer.
Die vingerdier is een van die
seldsaamste diere ter wêreld. In 1966 is gedink dat daar nog net sowat tien van
hulle in Madagaskar oor is. Die regering het toe die eiland Nosy Mangabe as 'n
beskermde gebied verklaar en al die vingerdiere wat gevind kon word, daarheen
gestuur. In die vroeë jare negentig is gereken dat daar dalk nie meer as vyftig
in die natuur oor is nie. Hoeveel daar vandag nog is, is 'n ope vraag.
Die heksagtige hande van die
vingerdier het lang vingers. Die middelvinger is besonder dun en benerig, en
kan in enige rigting draai. Dit stel die dier in staat om die laaste bietjie
vleis uit 'n kokosneut te kry, maar ook om te krap waar dit jeuk, sy hare
netjies te hou, insekte van boomstamme af te krap en krieseltjies kos tussen sy
tande uit te grawe.
In sommige dorpies is inwoners so
bang vir hom dat hulle hom oombliklik doodmaak -- voordat hy met sy lang, krom
vinger kan wys na die een by wie die dood sy volgende besoek gaan aflê.
__________________________________________________________________
LESOTHO-HOOGLAND-WATERPROJEK
DIE ooreenkoms tussen Suid-Afrika en
Lesotho is op 24 Oktober 1986 gesluit -- vir 'n grootse projek om water uit die
Malutiberge in Lesotho na die Vaalrivier-opvanggebied in Suid-Afrika te herlei.
Hierdie geweldige onderneming word die Lesotho-Hoogland-waterprojek genoem.
Suid-Afrika se grootste
nywerheidsgroei is in Gauteng -- die Pretoria-Witwatersrand-Vereeniging-gebied
-- wat die meeste van sy water uit die Vaaldam kry. Vanweë die groot behoeftes
van die nywerhede, maar ook die myne, is dit noodsaaklik dat die watervoorraad
aangevul moet word om die groei in Suid-Afrika se ekonomiese hartland te
handhaaf.
Maar hoe is met die Lesotho-Hoogland-waterprojek
beoog om in die waterbehoefte te help voorsien?
In die eerste plek is beplan vir
Katsedam, wat by voltooiing die hoogste dam in Afrika moes wees. Die damwal sou
180 m hoog wees en 'n kruinlengte van 685 m hê.
Ander damme sou ook betrokke wees,
maar die Katsedam, wat die suidvloeiende Malibamatsorivier moes opdam, is as
die hoofdam beplan. Hieruit sou die water per tonnel oor die 80 km ver tot in
die Asrivier naby Clarens in die Oos-Vrystaat vloei, en van daar tot in die
Liebenbergsvlei- en Wilgerivier, om uiteindelik in die Vaaldam te beland. Die
projek sou oor vier fases strek.
Die tonnel in Lesotho sou 59 km lank
wees en in Suid-Afrika 22 km, en op sy smalste 'n deursnee van 4,9 m hê. In
Lesotho sou die tonnel hoofsaaklik deur harde basalt-rots loop, wat nie maklik
verweer sou word deur die water wat daardeur vloei nie. In Suid-Afrika sou die
vloei egter deur sandsteenrots en sliksteen wees, wat maklik verweer. Daarom
moes dit beklee word met sowat 60 000 beton-segmente.
Ná die aanvanklike beplanning is met
groot ywer aan die werk gespring. Voordat egter met die projek self begin kon
word, moes die nodige infrastruktuur eers geskep word. Paaie van byna 400 km
moes gebou of verbeter word. Brûe moes ook gebou word. Die ryvlak
van die brug oor die Malibamatsorivier is 85 m bokant die rivierbedding en is
'n buitengewone ingenieursprestasie.
En kragdrade moes oor byna 200 km
aangelê word. Sommige kraglyne is byna 3000 m bokant die seevlak, van die
hoogste ter wêreld.
Toe is die bou van die Katsedam gepak. Die dam is
voltooi en daar word nou gewerk aan die tweede dam in die veeldammige skema,
die sogenaamde Mohale.
Die Lesotho-Hoogland-waterskema is 'n
langtermyn-projek wat oor baie jare moet strek. Maar die projek word ongelukkig
ook deur allerhande onbeantwoorde vrae omgeef. Byvoorbeeld: wat sal die invloed
daarvan op die omgewing wees? Sal die damme nie dalk toeslik nie? Wat sal die
uitwerking laer af wees op die oewerbewoners van 'n Oranjerivier waarvan die
helfte van die water weggekeer word?
Hoe ook al, die grawende masjiene dreun voort om dele van Lesotho --
’n arm koninkrykie in die berge in die middel van Suid-Afrika -- in mere te
verander.
Bewerkbare grond is hier uiters skaars, minerale hulpbronne is
beperk en die land se waardevolste hulpbron is water. Die berge in Lesotho vorm
dan ook die belangrikste waterskeiding in Suidelike Afrika. Dit is waarom een
van die wêreld se grootste en ingewikkeldste ingenieursprojekte in hierdie
verarmde gebied onderneem word.
___________________________________________________________________
LODEWYK XIV (die Sonkoning)
LODEWYK XIV, seun van Anna van Oostenryk en Lodewyk
XIII, bestyg die Franse troon in 1643 op 'n baie jeugdige vyf jaar. Die land
word namens hom deur sy ma regeer, met die hulp van die troonadviseur kardinaal
Jules Mazarin, wat die grondslag vir Lodewyk XIV se bewind lê. Toe die
kardinaal in 1661 sterf, neem Lodewyk alle magte oor.
Die begin van sy bewind word deur verskeie gebiedsverowerings gekenmerk. Aan die einde van die Spaanse Suksessie-oorlog (1701-1714) was Frankryk egter geruïneer en verkry Engeland die beheer oor Europa.
Lodewyk XIV was ook bekend as Le Roi Soleil
(die Sonkoning). Geskiedkundiges verskil egter of sy bewind werklik so roemryk
was as wat dikwels gesê word.
Versailles: In 1682 verskuif Lodewyk XIV die
koninklike hof na Versailles, die manifieke nuwe paleis buite Parys. Die
koninklike paleis is deur pragtige tuine, fonteine, watervalle en weerkaatsende
poele omring. Die lewe aan die hof was rojaal, met baie danspartye en
opelug-feestelikhede.
Belangrike jaartalle in die lewe van Lodewyk XIV en
sy sterfjaar:
1638 -- Gebore vir Lodewyk XIII en Anna van
Oostenryk.
1643 -- Volg sy pa as koning op, met sy ma as die
regentes.
1661 -- Mazarin sterf en Lodewyk neem alle magte oor.
1682 -- Die koninklike hof verskuif na Versailles.
1701 -- Spaanse Suksessie-oorlog.
1715 -- Lodewyk sterf in Versailles.
Absolutisme (onbeperkte alleenheerskappy): Toe
Lodewyk XIV koning word, beklee hy sy troon met absolute mag. Daarna is hy l'etat,
c'est moi (''die staat, dit is ek''), die alleenheerser in Frankryk, hoewel
dit te betwyfel is of hy ooit self daardie woorde gebruik het wat nou algemeen
aan hom toegedig word. Party bronne sê hy het as 'n groot koning regeer, ander
dat sy swak bestuur en spandabelrigheid 'n finansiële krisis veroorsaak het --
dat die skatkis van Frankryk leeg was toe hy dood is. Die ontevredenheid van
die mense sou aan die einde van daardie eeu tot die Franse Revolusie lei.
____________________________________________________________________
LONGVIS:
DIE VIS WAT LUG INASEM
Die meeste visse lewe in suurstofryke water en haal deur middel van hul kieue asem. As hul op droë grond kom, versmoor hulle. Maar by die verstommende longvis is dit net mooi andersom...
'N VIS wat lug inasem? En verdrink as jy hom onder
die water hou sodat hy nie boontoe kan swem om lug te skep nie? Klink mos na
een van die rare kreature van die sprokies. Of na nog 'n liegstorie van 'n
hengelaar! Maar hy bestaan rêrig.
Die longvis het -- soos sy naam aandui -- 'n
long-agtige orgaan wat hom in staat stel om buite die water asem te haal. Hy
leef in varswater-moerasse, vleie en riviere, maar moet elke af en toe boontoe
swem om deur sy mond lug te kry. Omdat hy lug inasem, kan hy instilstaande water
oorleef waarin daar nie meer suurstof is nie.
En dis nie al nie. As dit so warm en droog raak dat
hul water opdroog, rus die meeste van die visse in die modder totdat die
toestande verbeter.
Daar is drie hoofsoorte longvisse: die longvisse van
Afrika met vier spesies, en die Suid-Amerikaanse en Australiese longvisse met
net een spesie elk. Die Australiese longvis (familie Ceratodontidae) is
die "primitiefste" van die ses spesies. Hoewel hy tog soms na die
oppervlak kom om lug te skep, het hy net een long en haal hy hoofsaaklik met sy
kieue asem. En, anders as sy neefs, kan hy nie droogtes oorleef nie.
Die spesies van Afrika en Suid-Amerika (die families Protopteridae
en Lepidosirenidae) oorleef egter verbasend in ongunstige
klimaatstoestande. Die Suid-Amerikaners wikkel hulle eenvoudig in hul
moddergate in en bly rustend totdat dit weer reën.
Maar twee spesies van Afrika gaan nog 'n stap verder:
hulle skei 'n slym af wat tot 'n beskermende kokon om hul liggame verhard. Hier
vertoef hulle in hul onaktiewe staat en lewe van die proteïen wat in hul spiere
geberg is, terwyl hulle stadiger asemhaal deur 'n klein openinkie bo-aan die
kokon. Dit staan bekend as die somerslaap -- anders as die winterslaap van
verskeie ander diere.
Sodra die droogte verby is -- ná 'n paar maande of
self jare -- kom die visse uit hul gate te voorskyn. Hulle is uitgeteer, maar
die verlore tyd word gou weer ingehaal wanneer hulle op die baie vissies,
paddas, slakke, inseklarwes en skaaldiere feesvier wat hul tuiste met hulle deel.
_____________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
_____________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan