___________________________________________________________________
wonders
Al gesien hoe 'n klein suikerbekkie die nektar uit 'n
vrygewende blom drink? Hy hang wonderbaarlik in die lug en beweeg letterlik
teen nul kilometer per uur. Stilweg is hierdie voëltjie besig om onsigbare
kragte te troef -- met 'n vaardigheid wat selfs die natuurkundiges en
ingenieurs verbyster…
___________________________________________________________________
SWENKEND, swiepend, swaaiend, draaiend...
kyk enige tyd van die dag op na die hemel daar bo, en die kans is goed dat jy 'n
voël teen die blou sal sien sweef.
Of 'n duif styg êrens van 'n sypaadjie af op, met 'n
woeste gefladder van syvlerke om vaart te kry vir sy vlug. Elders skeer 'n
swaeltjie laag en vry oor die aarde en maak 'n vinnige draai om sy prooi op te
raap. En in 'n tuin hang 'n suikerbekkie amper bewegingloos in die lug. Met
trillende vlerke teug hy nektar uit 'n vrygewige blom.
Vir die meeste van ons is vlieënde voëls so alledaags
dat ons hulle skaars nog opmerk. Maar wanneer ons die gevleueldes met enige mensgemaakte
vliegtuig vergelyk, steek laasgenoemde bra kru af by die wonderlike voëls van
die skepping.
Hoe vlieg voëls? Hoe beweeg hulle vorentoe terwyl
hulle teen die afwaartse remming van die aarde se swaartekrag moet beur?
Die geheim van hul sukses is 'n kombinasie van 'n
ligte gewig en krag.
Been weeg swaar. Vir die diere wat op die land lewe,
is dit geen probleem nie, want hulle het ooreenstemmende hoeveelhede spiere wat
die beendere kan dra. Maar vlieënde voëls moet noodwendig lig wees, want hoe minder
die gewig is wat hulle moet oplig, des te makliker kan hulle vlieg.
Die lang beendere van vlieënde voëls is dus hol en
aan die punte versterk. Hul skedels is van papierdun velletjies been wat
saamgesmelt en aan die binnekant met dun stafies versterk is. Selfs die
piepklein voetbeentjies van baie soorte voëls is hol.
Behalwe dat hulle lig moet wees, moet voëls ook
werklik gebou wees om te hou! 'n Breekbare skelet sou tog nutteloos wees vir 'n
vlieënde voëltjie in 'n storm. Daarby moet voëls die spierkrag hê om hul vlerke
op en af te beweeg en die stremminge van hul vlieëry te weerstaan.
Die vliegspiere, wat die vlerke "aandryf",
is dus die grootstes in die voël se liggaam. (As die mens kon vlieg, is
bereken, sou hy borsspiere van sowat 'n meter dik moet gehad het!)
Voëls wat baie groot afstande moet aflê, of wat
harder moet werk om te vlieg, se vliegspiere is baie groter as dié van swakker
vlieërs.
• DIE vlerk
van 'n voël is nie net 'n plat oppervlak vol vere nie, maar het 'n spesiale
vorm wat 'n lugblad genoem word. Dis juis hierdie besonderse vlak wat dit vir
die voël moontlik maak om te vlieg.
Die vlerk is breër vooraan die voël en word smaller
na agtertoe, wat dit stroomlyn vir die vlug.
Wanneer die voël dan vlieg, word die lugvloei by die
vlerke só versprei dat die lugdruk aan die meer geboë bokant van die vlerke
minder is as die lugdruk daaronder. Gevolglik styg die voël op.
Voëlsoorte se vlerke verskil na gelang van hul
omgewing en voedingsgewoontes. Dié wat in die woude of bosgebiede woon, neig om
kort, breë vlerke te hê wat keer dat hulle aan boomtakke vashaak.
Voëls wat op die grond vreet, het weer kort, ronde
vlerke wat hulle vinnig onder blare kan laat wegskarrel sonder om die vlerke
seer te maak.
En oor die oop veld of bo die see kan lang, smal en
gepunte vlerke voordeliger wees om vinniger, verder en met minder inspanning te
vlieg.
Maar ondanks hierdie kleiner verskille, lyk alle
voëlvlerke baie eenders.
Die vlerk is soos 'n Z gevorm -- 'n briljante ontwerp
wat die voël in staat stel om sy lang vIerke in 'n kompakte, gekromde vorm
knussies teenaan sy lyf te kan opvou.
• VOËLS wat
hul vlerke moet klap om te vlieg, maak staat op hul eie spierkrag. Die vlerke
word vorentoe en afwaarts gedruk, en beweeg dan terugwaarts en op. Die
vorentoe-slag trek die voël die lug, en die terugslag plaas die vlerk weer in
posisie vir die volgende slag.
Die meeste vlerkklappers vreet sommer al vlieënde en
bring 'n groot deel van hul lewe in die lug deur. Die geheim van hul vliegstyl
lê in hul klein, ligte liggaampies en lang, doeltreffende vlerke.
Om op een plek in die lug te hang verg 'n spesiale
vorm van vlerke klap. Daar is baie sulke "hangers" onder die voëls,
maar van hulle almal is die kolibrie beslis die kampioen.
Hierdie merkwaardige voëltjie kan letterlik teen 0
km/h vlieg, nes 'n helikopter. Hy kantel sy lyf en fladder sy vlerke in 'n
ongetooflike tempo terwyl hy sonder moeite nektar uit blomme suig.
Sweef is die eenvoudigste vorm van vlug. Die voël hou
bloot sy vlerke oop en seil deur die lug. Voëls wat sweef, sluit arende, valke,
aasvoëls, seemeeue en albatrosse in.
Om lang tye te kan sweef weet hierdie soort voëls
instinktief hoe om die krag van stygende lugstrome te benut deur binne-in die
stroom te vlieg. Hierdie spesiale vorm van sweef neem twee vorms aan: Die voël
gebruik stygstrome waar bewegende lug 'n versperring soos 'n bergrit, sandduin,
laning bome of selfs 'n gebou bereik en opwaarts trek; of hy benut die warm lug
wat op sonnige dae van die aarde af opstyg.
Voëls wat baie ver reis om kos te soek of voëls wat
trek, maak van hierdie opstygende lug gebruik.
Windvloei is nog 'n bron van stygkrag. Heersende
winde waai enorme afstande oor die see, en baie seevoëls volg hierdie
windpatrone.
Daar is min ander dinge in die natuur wat die
skoonheid van voëls in volle vlug kan oortref. Vry op die strome van die
lugruim span hulle die elemente tot hul voordeel in. Hulle benut die krag van
die son en die wind om deur die dampkring te kan draai, en kry dit reg -- of
ten minste 'n ruk lank -- om oor die wet van swaartekrag te triomfeer.
Die voëls van die hemel is baasvlieërs wat die mens
se beste pogings om hulle na te boots sleg in die skande steek.
En dit is alles baie meer as net gevleuelde woorde
...
• JAAR ná
jaar tussen November en Maart sweef 'n merkwaardige voël deur die lugruim van
Suider-Afrika. Die windswawel, soos hy genoem word, is een van 'n aantal voëls
wat nooit grond toe kom nie, behalwe wanneer hulle broei. En aangesien hulle
slegs in Europa broei, land die windswawels nooit op Suid-Afrikaanse bodem nie.
Wat hulle selfs merkwaardiger maak, is dat hulle,
wanneer hulle neerstryk om vir die eerste keer te broei, waarskynlik reeds drie
jaar ononderbroke in die lug deurgebring het. Windswawels broei naamlik eers
wanneer hulle drie jaar oud is.
Hulle slaap natuurlik ook in die lug. Dit lyk asof 'n
instinktiewe refleks hulle waarsku wanneer die swaartekrag hulle stadig
terugtrek aarde toe. Op 'n sekere punt word die voël skielik
"herlaai" en styg hy weer op.
Die voëls vreet slegs insekte, wat hulle vang terwyl
hulle vlieg.
Om so besonder lank te vlieg, is besonderse vlerke
nodig, en die sterk staatmakers van die windswawel is slank en gepunt.
Windswawels is vir nog iets beroemd -- hulle gebruik
spoeg om hul neste te bou en te verstewig. Vir die Chinese is dié soet stof 'n
lekkerny wat hulle gebruik om voëlnessop te maak.
__________________________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
__________________________________________________________________
Ons
Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan