____________________________________________________________
Spring-spring
huis toe!
In sy verbete stryd om terug te keer na die waters
waar hy gebore is, trotseer die volhardende Atlantiese salm skuimende
stroomversnellings en watervalle -- party van hulle meer as 3 m hoog. In
hierdie vroeë stadium van sy trek glinster die vis soos juwele. Maar wanneer hy
later weer van die broeiplek af terugkom, gaan hy maar net 'n skadu van sy ou
self wees. Lees nou meer oor die buitengewone lewensloop van die salm...
____________________________________________________________
IN die Middeleeue en daarna het die riviere
van Europa van die salms gewemel. In Skotland was hierdie soort visse so volop
dat diensknegte gekla het omdat hulle te veel daarvan moes eet.
'n Brief wat in die 1600's geskryf is, bevat die
volgende eienaardige mededeling: ''Die
burgemeesters hier is genoodsaak om weer 'n antieke wet toe te pas wat
alle meesters gelas om nie enige dienskneg of vakleerling te dwing om meer as
drie keer per week salm te eet nie.''
'n Mens kan kwalik dink dat daar 'n tyd kon wees toe
enige soort vis so volop was dat mense moeg geword het om dit te eet, wat nog
te sê die salm. Hy staan immers bekend as die koning van die visse en is vandag
een van die mees bedreigde visse ter wêreld. Maar kom ons verken 'n bietjie sy
besondere wêreld en geheimsinnige gewoontes en kyk na die redes waarom sy
getalle so drasties afgeneem het.
Salms kan in twee hoofgroepe ingedeel word: die salms
van die Atlantiese Oseaan (genus Salmo) en dié van die Stille Oseaan
(genus Oncorhynchus). Slegs een spesie, die Atlantiese salm Salmo
salar, word in die Atlantiese Oseaan (noord) aangetref. Hy is eintlik nader
familie van die forel as van die salm van die Stille Oseaan.
Ses spesies word in die Stille Oseaan gevind.
Salmbevolkings in ingeslote binnelandse watermassas is in 'n paar lande in die
Suidelike Halfrond, soos Nieu-Seeland, gevestig. In Suid-Afrika word die
kabeljou en geelbek ook soms salms genoem, maar hulle is natuurlik nie ware
salms nie.
Die groot verskil tussen die salms van die Atlantiese
en Stille Oesaan is, benewens natuurlik wat hul hougebied aanbetref, dat
eersgenoemde dikwels die broeityd oorleef en na hul geboorteriviere terugkeer
om dan maar weer te broei. Al die soorte van die Stille Oseaan beleef net een
broeityd en vrek kort daarna.
Kom ons bekyk die lewensiklus van die Atlantiese salm
• ELKE jaar
in die laat herfs of winter begin die salmwyfies hul neste in die vlak
gruisbeddings van koel, suurstofryke, onbesoedelde spruite en riviere bou. Die
wyfie maak 'n holte in die gruis deur met haar stert te fladder sodat die
klippies losspoel. Sy lê dan haar eiers in die holte en een of meer mannetjies
volg haar en laat sperma op die eiers. Die wyfie swem dan 'n kort entjie en
begin nog 'n nes grawe.
Die losgespoelde klippies van die tweede nes land op
die eerste en vorm 'n beskermende bedekking daar bo-op. Nou lê die wyfie eiers
in die tweede nes en dié word ook bevrug.
Die broeityd kan twee weke duur, waartydens elke
wyfie tussen 5000 en 30 000 eiers lê. Hierna dryf die uitgeputte ouers rivier
af see toe (later word meer oor hulle vertel).
Tussen 5 en 21 weke ná bevrugting, afhangende van
faktore soos die watertemperatuur, ontwikkel die eiers tot larwes. Elk van die
twee en 'n halwe sentimeter lange larwes het 'n dooiersak en word 'n maand of
twee lank deur hierdie ''kosblik'' onderhou voordat dit in die liggaam
geabsorbeer word.
Die larwes kruip tussen die klippies in die nes weg.
Maar sodra die dooiersak verdwyn het, kom hulle te voorskyn en begin self jag.
Die ontwikkelende salmpies vreet insektelarwes, wurms en ander klein diertjies.
Ná sowat 'n jaar kry die opgeskote, sowat 10 cm lange
''adolessente'' die vis-ekwivalent van rooi hakskene. Eers is hulle bruinerig,
met kolle aan die sy, maar mettertyd ontwikkel donker vertikale stroke aan die
sy om kamoeflering te verskaf. Hulle vreet klein waterdiertjies soos
varswater-garnale, insekte en slakke.
In riviere waarin daar baie kos is, kan die jong
salms ná slegs een jaar na die see toe migreer, maar dis gewoonlik drie jaar.
In party riviere kan dit 'n volle agt jaar duur voordat hulle met hul reis see
toe begin. Teen dié tyd is hulle al 'n goeie 12 tot 20 cm lank.
Terwyl die jong salms in skole rivier af swem, begin
die merke wat hulle gehad het, vervaag. Namate hulle die see nader, pas hul
liggame by die sout water aan en kry hulle 'n manjifieke silwerige kleed. In
die see swem hulle na ryk weivelde waar hulle gulsig vreet en groot en vet
raak.
Sommige lê verstommende afstande af. Daar is
byvoorbeeld dié van Europese riviere wat die Atlantiese Oseaan oorsteek om in
die Straat van Davis tussen Kanada en Groenland te wei. Salms van Noord-Amerika
wei ook hier, en 'n belangrike visbedryf het in die gebied ontstaan.
Die weidingstyd in die see wissel. Party is ná slegs
een jaar gereed om vir die broeityd terug te keer na die rivier waarin hulle
die eerste lewenslig aanskou het. Ander vertoef vier of vyf jaar in die see en
raak baie groter en swaarder as die eersgenoemdes.
Presies hoe die salms hul pad oor honderde, soms
selfs duisende kilometers deur die see terugvind, is 'n raaisel. Dis moontlik
dat hulle met behulp van die aarde se magneetveld navigeer. Sodra hulle eers by
die kus is, ruik hulle waarskynlik hul pad terug na hul tuisrivier.
Atlantiese salms begin hul broeivaarte in
verskillende tye van die jaar in verskillende riviere, hoewel dit meestal in
die vroeë herfs gebeur. Hulle versamel dikwels in groot getalle in
riviermondings en wag vir hoogwater om hulle in die rivier op te spoel.
In goeie omstandighede swem hulle vinnig, bedags
sowel as snags, en kan hulle elke 24 uur 40 km aflê. Die instink om die
broeigebied te bereik, is verbasend. Die visse spring selfs teen hoë watervalle
op om hul doel te bereik. Trouens, die woord ''salm'' is afgelei van die
Latynse woord vir spring.
Sou hulle val met die springslag, probeer hulle maar
net weer en weer, totdat hulle slaag. Waar riviere opgedam is, word dikwels 'n
reeks ''trappe'' genaamd ''vis-lere'' gebou om die salms in staat te stel om
oor die damwal te kom. Maar dit kan uitputtend wees om hierdie ''lere'' uit te
klim en baie salms vrek ongelukkig in die proses.
Tydens hul reis rus hulle plek-plek in mere in die
rivier om hul kragte te herwin. Salms hou op vreet sodra hulle stroom op begin
swem het en lewe nou van die opgegaarde vet in hul liggame. Hulle verloor die
helfte van hul gewig. Vreemd genoeg word salms wel af en toe met kunsvlieë
tydens hul broeivaarte gevang -- 'n ware prestasie vir 'n vlieg-hengelaar!
Uiteindelik bereik die visse die gebied waar hulle uitgebroei het en die proses van eiers lê en bevrugting kan oplaas begin. Wat ons by die vraag bring wat met die salms gebeur sodra die broeityd verby is. Die uitgeputte, swak salms dryf, stert eerste, see toe -- baie anders as die robuuste kalante wat allerhande versperrings getrotseer het om teen die stroom op te swem.
Die vleis aan hul liggame wat eenmaal so ferm en rooi
was, het waterig en bleek geword. Die vel met sy eens metaalagtige glans is nou
dofbruin of -geel en by baie van hulle is dit met rooi of swart kolle ontsier.
Talle van hierdie salms vrek nou weens uitputting of siektes.
Maar verbasend baie bereik tog weer die see, waar
hulle gou herstel en weer begin vreet. Hierdie salms keer vir 'n tweede
broeityd terug na die rivier, gewoonlik binne 'n jaar. Party kanniedode lê hierdie
jaarlikse reise drie of selfs vier keer af.
Alle soorte salms se voortbestaan word bedreig. Die
visbevolkings is uitgedun weens te veel vangste, die besoedeling van riviere en
die bou van damme wat keer dat hulle rivier op kan swem na hul broeiplekke.
Eenmaal is gehoop dat genoeg salms in spesiale viskwekerye gekweek sou kon
word, maar dié soort visse is blykbaar baie swakker as die wildes en vrek by
die hope voordat hulle volwasse is. Tensy streng beheermaatreëls teen vangste
ingestel en die riviere van die Noordelike Halfrond skoongemaak word, word
gevrees dat die salm nog by die lys van die wêreld se uitgestorwe diere gevoeg
sal word.
•
Die salm en paling doen dinge net mooi andersom:
die salm gaan van die see af na die riviere om te broei, maar die paling van
die riviere af na die see toe.
____________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Huisgenoot se Wonderlike
Wêreld op CD, 2004