___________________________________________________________
Die ontstaan van poskantore -- en die geboorte van die posseël
Poskantoor
-- ja, pos kán toor!
Vir die ou
seevaarders om die Kaap sou dit na toordery geklink het -- dat ’n pakkie wat
vandag hiervandaan versend word môre, oormôre in Engeland oopgemaak kan word.
Een ding is seker, daar was baie veranderings in die posstelsel sedert
die eerste brief in ons land in ’n skoen gepos is...
___________________________________________________________
DIE
posman gooi gereeld sy stapeltjies briewe in die posbus by jul voorhek -- en jy
gaan haal dit gereeld daar uit asof dit die natuurlikste ding ter wêreld is.
Maar hierdie gesofistikeerde manier van pos ontvang, is ’n betreklik nuwe
ontwikkeling in die wêreldgeskiedenis. Nie verskriklik lank gelede nie was daar
nog talle mense wat hul oogtande sou gegee het om op hierdie wyse bederf te
word.
Of jy
skryf self agterop ’n mooi poskaart, plak ’n seël daarop en gooi dit in die
rooi openbare posbus by die poskantoor naby jou huis. Môreoggend vroeg kom
mense dit met ’n voertuig haal en binne ’n ommesientjie is dit op ’n
vliegtuig onderweg na Londen. Binne enkele dae ontvang jou oudste suster wat in
Engeland werk jou poskaart. Dié soort blitsdiens bestaan nog maar net enkele
dekades.
Nie dat pos self iets nuuts is nie. Briewe is waarskynlik nagenoeg so oud as skrif self. Party geskiedkundiges reken dat daar in 3000 vC al 'n posdiens in China was. En in ou Assirië is skriftelike bevele van koningin Semiramis reeds sowat agt eeue voor die geboorte van Christus deur boodskappers na ander dele van die ryk gedra.
Die
stigters van die eerste gereelde posdiens waaroor meer bekend is, was die
antieke Perse. In hul groot ryk is geskrewe boodskappe reeds meer as tweeduisend
jaar gelede op 'n vaste grondslag deur perderuiters van een stad na 'n ander
gebring.
Die
ou Grieke en die Romeine se posdienste was soortgelyk aan
dié van die Perse. Die Romeinse keiser Augustus (1ste eeu nC) het 'n uiters
doeltreffende posdiens deur die hele Romeinse Ryk ingestel. Dit was die Cursus
publicus.
Augustus
het "posstasies" op afstande van tussen agt en twaalf kilometer van
mekaar langs al die hoofpaaie laat bou. By hierdie stasies, wat die Romeine posita
genoem het en waarvan ons woord pos mettertyd afgelei is, kon boodskappers van
perde verwissel. Dit was dus moontlik om boodskappe vinnig van Rome na die
uithoeke van die ryk se provinsies en terug te stuur.
Hierdie
vroeë posdienste was slegs vir regeringsgebruik. Burgers wat boodskappe wou
stuur, moes van persoonlike boodskappers of reisende handelaars gebruik maak.
Nadat
die Romeinse ryk tot 'n val gekom het, het dit ruim vierhonderd jaar geduur
voordat Karel die Grote, keiser van die Heilige Romeinse Ryk, weer 'n posdiens
vir Europa ingestel het. Dit was na die voorbeeld van die ou Romeinse posdiens.
Dié posdiens was nodig vir die keiser om sy staatsake te behartig, en die groot
opbloei in die handel en die verspreiding van kennis ná die Middeleeue het
eweneens 'n groot rol gespeel.
Karel
die Grote se posdiens sou egter nooit so doeltreffend as die ou Romeinse
posdiens word nie. In die Middeleeue is posdienste ook uitsluitlik vir en deur
verskillende regerings en hul amptenare gebruik en was dit nie tot Jan en alleman
se beskikking nie.
Eers
in 1500 het posdienste ontstaan wat, hoewel toe nog op 'n baie beperkte skaal,
deur die algemene publiek gebruik kon word. Maar die tariewe was betreklik hoog.
Erger nog: die wêreld sou nog sowat drie eeue op 'n ander ontwikkeling moes wag
voordat die moderne posstelsel sy beslag kon kry. Dit was die geboorte van die
posseël.
Maar
voordat ons daarna kyk, kom ons loer eers na die geskiedenis van die poswese in
ons eie land...
•
HOE het Suid-Afrika se eerste posbus gelyk? Nee, dit was nie rooi en rond
met ’n gleuf waardeur die briewe na binne gegly het nie. Ons eerste posbus was
’n skoen. En dit is by die huidige Mosselbaai aan ’n boom opgehang deur ’n
Portugese skeepskaptein wat saam met ’n vloot na die Ooste onderweg was -- in
die jaar 1501 en dus ’n eeu en ’n half voordat Jan van Riebeeck hier
aangekom het.
Pedro
d'Ataide wou die boodskap Portugal toe stuur dat Bartholomeu
Dias se skip ter see vergaan het en kom toe op die gedagte om 'n
brief in 'n ou skoen te steek en dit aan 'n melkhoutboom naby die see op te
hang.
Dias en sy
manne was, volgens die heersende beskouing, in 1488 die eerste Westerlinge wat
in Suid-Afrika voet aan wal gesit het. Dié ontdekker is egter twaalf jaar
later, in 1500, tragies dood tydens ’n ander seereis toe sy karveel in die
Atlantiese Oseaan wes van die Kaap gesink het. Die karveel was 'n deel van die
vloot van Pedro Alvares Cabral wat na die Ooste onderweg was.
Pedro
d'Ataide se brief rakende Dias het die versoek bevat dat iemand wat die brief
daar kry, dit tog na Portugal moes saamneem. En werklik --
'n paar maande later het 'n ander Portugees, Joao da Nova, die brief daar
gevind en saamgeneem huis toe.
Die
ou boom staan nog by Mosseblaai en elkeen wat in die geskiedenis belang stel,
moet nie nalaat om daarna te gaan kyk wanneer hy of sy daardie deel van die land
besoek nie.
Hoe
ook al, die eintlike geskiedenis van die poswese in ons land het eers begin toe
die Nederlanders en die Engelse gereeld om die Kaap begin vaar het om die ryk
handelsware van die Ooste te gaan haal. Nadat die kooplui van Nederland in 1602
die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie gestig het, het hulle 'n
"poskantoor" aan die Kaap georganiseer. Dié was natuurlik nie in 'n
gebou gesetel soos ons dit vandag ken nie, maar baie jare lank was die hele
Tafelbaai self die "poskantoor".
Die
kapteins van die skepe wat na Oos-Indië gevaar het, is beveel om, waar
moontlik, dinge só te reël dat uitvarende en terugkerende skepe vir mekaar in
Tafelbaai sou wag. Dit was sodat die een groep skepe briewe huis toe kon neem,
terwyl die matrose van die ander weer nuus van hul mense tuis kon kry. Tog kon
die skepe nie altyd vir mekaar wag nie. 'n Plan moes toe beraam word om die
briewe hier agter te laat sodat verbygaande skepe hulle kon kry en saamneem.
Die
oplossing was "poskantoorklippe". Die naam van die skip en sy skipper
is op 'n klip uitgebeitel, asook die naam van die plek waarheen die skip gegaan
het en die monogram van die Kompanjie: die voorletters V.O.C. (Vereenigde
Oost-Indische Compagnie) in 'n driehoekvorm. "Hieronder liggen
brieven" of "Hieronder zoekt naar brieven" is ook duidelik daarop
uitgekap. Ook Engelse skepe het "poskantoorklippe" nagelaat waarop die
woorde "Hereunder looke for
lettres" aangebring is.
Vanselfsprekend
het baie van die pakkies en briewe
wat só begrawe is, verlore geraak, nie net weens die berugte Kaapse
suidoostewind wat die klippe toegewaai het nie, maar ook omdat die plaaslike
Khoi-Khoi, wat nie begryp het wat
dit kon beteken nie, van die briewe verwyder het.
Nadat
die verversingspos aan die Kaap gevestig was, was posklippe gelukkig nie meer
nodig nie. Tog is daar in die eerste dekades ná die stigting van die
nedersetting weinig gedoen om werklik die poswese op te knap. Die gewone mense
het geen posdiens gehad nie. Amptelike dokumente is deur renbodes --
Khoi-Khoi-boodskappers wat dit soos 'n aflosspan van hardlopers vir mekaar
aangegee het -- na landdroste geneem.
Die
eerste werklike poskantoor aan die Kaap het eers 'n paar jaar voor die einde van
die Kompanjie se bewind tot stand gekom. Op 2 Maart 1792 het waarnemende
goewerneur Johan Isaac Rhenius 'n proklamasie uitgevaardig dat daar 'n
poskantoor aan die Kaap geopen sou word. A.V. Bergh is as posmeester aangestel,
en die kamer langs die spens in die Kasteel sou as poskantoor ingerig word.
Benewens die posmeester was daar een posbode of briewebesteller.
Maar
dit was eers in 1805, onder die Engelse bewind, dat 'n begin met 'n gereelde
binnelandse posdiens gemaak is.
In
1849 is die Oranjerivier-Soewereiniteit se eerste poskantoor geopen, gevolg deur
vier in 1850 in KwaZulu-Natal. Die Zuid-Afrikaansche Republiek (voormalige
Transvaal) se eerste poskantoor by Ferreira's Camp het al die pos na die
goudmyne gehanteer.
Teen
1899 was alle dele van Suid-Afrika deur poskoetsroetes verbind. 'n Gereelde
posdiens is ingestel en 'n posunie het tot stand gekom tussen wat nou die nege
provinsies van Suid-Afrika en Mosambiek is.
Wat
die seepos betref, het skepe wat na en van Indië gereis het, van 1815 af een
keer per maand pos uit Engeland aan die Kaap afgelewer. Die seereis van 114 dae
is tot 58 dae verkort toe die eerste stoomskip, die Enterprise, in 1825 in
Tafelbaai aangekom het. In 1857 het die Union Line die Kaapse seeposdiens
oorgeneem. In 1900 het die Union en die Castle Line saamgesmelt om die
Union-Castle Mail Steamship Company te vorm. Die laaste posskip, die Windsor
Castle, het in September 1977 uit Tafelbaai vertrek.
Lugpos
sou noodwendig volg in die era van lugvaart wat deur die Amerikaanse broers Orville
en Wilbur
Wright ingelui is. Die Wrights het die wêreld se eerste praktiese
vliegtuig gebou en op 17 Desember 1903 by Kitty Hawk die eerste kragaangedrewe
vlugte in die geskiedenis onderneem.
Reeds
op 27 Desember 1911 was Evelyn Driver agter die stuurstang van 'n eenmotorige
Bleriot-vliegtuig wat 729 poskaarte van Kenilworth na Muizenberg in die Kaap
gebring
het. Die publiek het egter nie die lugposdiens vertrou wat in 1925 tussen
Kaapstad en
Durban ingestel is nie
en dit is beëindig. 'n Nuwe lugposdiens
is darem in 1929 tussen Kaapstad, Port Elizabeth, Oos-Londen,
Durban, Bloemfontein en later ook Johannesburg
ingestel. Dit is in 1939 met die uitbreek van
die Tweede Wereldoorlog beëindig omdat alle vliegtuie
vir militêre gebruik nodig was.
Vandag
word briewe en pakkies per pad, spoor en lug, en soms selfs per fiets, vervoer.
Masjiene sorteer duisende items per uur volgens nommers, en daarom is 'n
poskodestelsel in 1973 ingestel -- elke poskantoor het sy eie kode.
Maar
die algemene gebruik om seëls op posstukke te plak -- waar kom dit eintlik
vandaan? Dié is weer 'n heeltemal ander storie wat ons terugvoer na die
negentiende-eeuse Engeland...
•
IN 1834 het 'n Engelse
boekhandelaar, Chalmers, voorgestel dat spesiale kleefetikette op briewe geplak
moes word as bewys dat die posgeld betaal is. Só het die idee van posseëls,
soos ons dit vandag ken, ontstaan.
Drie
jaar later, in 1837, is 'n klein pamflet met die titel
"Poskantoor-hervorming: Die Belangrikheid en Toepasbaarheid Daarvan"
in Londen gepubliseer. Die skrywer van dié pamflet, Rowland Hill, het
voorgestel dat posgeld deur die afsender betaal moes word. In Brittanje het die
ontvanger van 'n brief toe steeds die posgeld betaal en nie die afsender nie.
'n
Verdere voorstel van Hill was dat die afsender die posgeld op sy brief moes kon
betaal deur 'n klein kleefetiket te koop
en dit dan op die koevert te plak.
Hill
se planne is nie deur almal en oral met ope arms ontvang nie, maar nadat die
Britse parlement die voorstelle ondersoek het, is dit goedgekeur. Daar is bepaal
dat kleefetikette op staatskoste gedruk en by poskantore verkoop moes word. Hill
is aangestel om die nuwe posstelsel in werking te stel.
Die
eerste posseëls is op 1 Mei 1840 in Brittanje te koop aangebied. Die
kop
van koningin Victoria, die destydse koningin, het op die
seëls
verskyn. Twee soorte seëls is aanvanklik gedruk: 'n swart
seël, wat een pennie gekos het (die sogenaamde Penny Black, REGS) en 'n bloue ter waarde van twee pennies. Die
nuwe posstelsel het toe as die Penny Post bekend geraak.
Die
velle waarop die eerste seëls gedruk was, was nog nie geperforeer nie, en die
seëls moes met 'n skêr uitgesny word. Die seëls het egter reeds 'n watermerk
gehad om vervalsings uit te skakel.
Hierdie
nuwe stelsel was dadelik 'n groot sukses en het weldra regdeur die wêreld
versprei -- ook na die Kaap, wat 'n Britse kolonie was. Trouens, party van die wêreld
se beroemdste en skaarsste seëls is deur die negentiende-eeuse Britse kolonies
uitgereik, want die oplae was dikwels klein en drukfoute het soms op 'n deel van
'n bepaalde oplaag voorgekom.
Van
die beroemdste seëls van alle tye is die Kaapse driehoekseëls (soos die een
LINKS). Die eerste
Kaapse posseëls (ter waarde van een en vier pennies) is in 1853 uitgereik.
Vanweë hul uitsonderlike vorm was hierdie seëls van die begin af baie gewild
by versamelaars, en onbeskadigde eksemplare is vandag heelwat werd.
In
Brittanje het Rowland Hill in 1846 sekretaris van die posmeester-generaal geword
en hy is later (1854) as poskantoorsekretaris aangestel. Sir Rowland is in 1860
tot ridder geslaan en het in 1864 die tuig neergelê. Hy is in die
Westminster-abdy begrawe.
Só
het posseëls dan ontstaan -- die gegomde papiertjies wat, net soos banknote, op
hul eie manier baie werd kan wees en kommunikasie moontlik maak soos selfs
Rowland Hill dit seker in sy wildste drome nie kon voorsien het nie. Die koms
van e-pos het wel die konvensionele brief 'n
gevoelige slag toegedien. Maar almal het nog lank nie toegang tot rekenaars en
die internet nie, terwyl pakkies met goedere tog ook nie per e-pos gestuur kan word nie.
Daarvoor is die betroubare ou posseël steeds broodnodig.
________________________________________________________
Terug
na inhoudsblad -- klik hier
________________________________________________________
Ons
Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan