___________________________________________________________
-- die winde van
verandering
In die eerste vyftig, sestig en meer jare van die
twintigste eeu was talle Afrika-lande nog in die hande van hul koloniale
heersers in Europa. Maar die "winde van verandering" het oor die
gewese donker vasteland gewaai, en een ná die ander het hulle hul
onafhanklikheid geëis -- en gekry. Baiemaal was die voorspel tot die oorgang of
die verandering self bloedig, partykeer wel vreedsaam. Aan die einde van die
eeu was daar geen kolonie meer in Afrika oor nie. In hierdie artikel word gekyk
na 'n aantal hooffigure uit die tyd van die sogenaamde vryheidstryde op die
kontinent. Verder ondertoe kan jy lees hoe die aangesig van Afrika ná die
Tweede Wêreldoorlog verander het...
___________________________________________________________
• Nelson Mandela (1918- ) was 27 jaar lank 'n politieke gevangene waarna hy in
die dekade voor die eeuwisseling die eerste president van 'n nuwe, nie-rassige
Suid-Afrika geword het. Suid-Afrika het in 1910 onder die Britse vlag tot stand
gekom met die unifikasie van Kaapland, Transvaal, die Vrystaat en Natal.
Mettertyd het hy saam met Brittanje 'n gelyke vennoot in die Statebond geword,
waaruit hy later getree het. In 1994 het die land sy lank verguisde
apartheidsbeleid begrawe met die hou van die eerste veelrassige verkiesing en hom
daarna weer by die Statebond aangesluit.
• Jomo Kenyatta (ca. 1893-1978) was aanvanklik premier en toe die eerste
president van Kenia. Hy het van 1963 af tot met sy dood regeer. Kenyatta was
voor dit 'n aantal jare in die tronk omdat hy die Mau-Mau-guerrilla-veldtog
teen die Britse bewind in sy land gelei het.
• Kwame Nkrumah (1909-'72) het in 1957 die premier van Ghana geword
toe dié land die eerste kolonie in Afrika was wat onafhanklik geword het. Die
koloniale heerser was Brittanje. Nkrumah se bewind is egter in 1966 in 'n
staatsgreep omvergewerp. Hy het aanvanklik in die kollig gekom toe hy in 1950
'n veldtog van burgerlike ongehoorsaamheid en massa-aksie gelei het wat sy land
(toe die Goudkus genoem) tot stilstand gebring het.
• Harold McMillan (1894-1986), Britse Konserwatiewe eerste minister van
weleer, het in 1960 die Suid-Afrikaanse Parlement toegespreek en gepraat van
die ''wind van verandering... wat deur hierdie vasteland waai''. Hy het
Suid-Afrika gemaan het om hom daarby aan te pas.
• Kenneth Kaunda (1924- )
het in 1964 die eerste president van Zambië (voorheen die Britse
Noord-Rhodesië) geword. Nasionalisasie en die ineenstorting van die koperprys
het egter mense laat noustrop trek, en verset teen Kaunda se eenparty-bewind
het in 1991 tot 'n veelparty-verkiesing gelei waardeur hy van sy amp onthef is.
• Robert Mugabe (1925- )
het in 1980 die eerste premier van Zimbabwe (aanvanklik die Britse
Suid-Rhodesië) geword en is in 1987 tot president verklaar. Voor dit is hy tien
jaar lank weens weerstandbedrywighede aangehou, waarna hy die bevrydingstryd
vanuit Mosambiek gevoer het. In 1988 het Zimbabwe onder sy leiding prakties 'n
eenparty-staat geword. Die grondslag is moontlik toe al gelê vir sy omstrede
grondhervormings van die afgelope tyd waardeur baie blanke boere van hul plase
gedwing en die ekonomie van die land besonder erg geknou is.
• Sam Nujoma (1929-
) is die
president van Namibië (sedert 1990) en stigter van Swapo (1957). Vanweë
Suid-Afrika se destydse weiering om die beheer prys te gee oor Suidwes-Afrika,
soos die land toe genoem is, het Nujoma met 'n bevrydingstryd begin wat later
tot 'n ''bosoorlog'' vanuit Angola gelei het. Suid-Afrika het Suidwes-Afrika
(voorheen 'n Duitse gebied) ingevolge 'n mandaat van die ou Volkerebond bestuur
en hom verset teen enige pogings om hom daarvan afstand te laat doen.
Uiteindelik (in 1990) is onafhanklikheid egter wel aan die land toegestaan.
'n Nuwe Afrika
NÁ die Tweede Wêreldoorlog begin die Afrika-kolonies,
net soos die kolonies in Asië, hul onafhanklikheid eis. Europa, waar die oorlog
groot verwoesting gesaai het, kan sy oorsese besittings nie behou nie.
Die Franse kolonie Algerië is selfs belowe dat hy ná
die oorlog 'n aandeel in sy eie regering sou kry. Frankryk hou egter nie woord
nie. In 1952 word olie in Algerië ontdek en Franse setlaars, wat hoop dat dit
hulle ryk kan maak, raak des te meer vasbeslote om daar te bly. Oorlog breek in
1954 uit. Ná agt jaar van bittere guerrilla-gevegte gee Frankryk in 1962
Algerië sy onafhanklikheid.
Ghana (voorheen die Goudkus) is in 1957 die eerste
Britse kolonie in Afrika wat sy onafhanklikheid verkry.
Maar in 'n land soos Egipte verloop sake weer heelwat
anders. Reeds in 1922, ná nasionalistiese proteste, gee Brittanje erkenning aan
Egipte as 'n konstitusionele monargie, maar behou hy nog sekere magte,
waaronder beheer oor die Soedan. Die Britte wil graag vanweë die Suez-kanaal
nog 'n sê in Egipte hê. Die kanaal (wat tussen 1854 en 1869 gebou is) is
naamlik 'n kardinale kortpad tussen die Middellandse See en die Indiese Oseaan.
In 1952 neem kol. Gamal Abdel Nasser die bewind in Egipte
oor. In 1956 plaas hy die Suez-kanaal onder Egiptiese beheer, wat die Britse en
Franse belange bedreig. Later daardie jaar val Israel Egipte binne, wat
Brittanje en Frankryk die kans bied om troepe te stuur om kwansuis die orde te
herstel. Kwaai besware, onder leiding van die Verenigde Nasies, dwing hulle om hulle te onttrek.
Maar kardinaal in die Afrika-bevrydingstryde is die
stryd teen apartheid in Suid-Afrika. Ná die Tweede Wêreldoorlog word
Suid-Afrika, soos voorheen, polities steeds deur die wit minderheid bestuur.
Hulle is die nakomelinge van Britse, Nederlandse, Duitse en Franse setlaars wat
hulle in die vorige eeue hier gevestig het.
In 1948 kom die Nasionale Party aan die bewind. Hy
stel amptelik 'n beleid van apartheid in, met verskillende regte vir die
swart mense, Asiate, bruin mense en blankes in die land. Betogings teen apartheid
by Sharpeville in 1960 lei tot die dood van 67 mense. Apartheid word jare lank internasionaal verdoem, maar in die
jare negentig word dit deur Suid-Afrika afgeskaf. In 1990 word die swart leier
Nelson Mandela ná 27 jaar in die gevangenis vrygelaat. Hy word in die eerste
veelrassige verkiesing in 1994 tot president verkies. Thabo Mbeki volg hom in
1999 op.
Dan was daar ook die Rhodesiese stryd. In Suid-Rhodesië
(vandag Zimbabwe) wou die blanke Rhodesia Front Party hê dat die land
onafhanklik van Brittanje moes wees, maar hulle het die Britse eise verwerp dat
hulle die mag met die swart mense moes deel. In 1965 verklaar Suid-Rhodesië hom
eensydig onafhanklik. Die blanke regering bly tot 1979 aan die bewind toe dit
uiteindelik 'n swart meerderheidsregering moes aanvaar. Die land aanvaar in
1980 die naam Zimbabwe.
Daarteenoor het Marokko se lang stryd om onafhanklikheid van Frankryk reeds in 1956 geëindig. Marokko het in 1976 feitlik die noordelike twee derdes van die voormalige Spaanse Sahara (Wes-Sahara genoem) geannekseer, en die res van die gebied in 1979, ná Mauritanië se onttrekking. 'n Guerrilla-oorlog waarin die Polisario-front die sowereiniteit van Marokko bevraagteken het, het in 1991 tot 'n vuurstaking gelei. 'n VN-georganiseerde referendum oor Wes-Sahara se finale status is herhaaldelik uitgestel.
Liberië is reeds in 1847 vir gewese slawe van Amerika
in die lewe geroep en is sedertdien onafhanklik. Hier het die burgerlike onrus
van die laaste aantal jare van die 20ste eeu na die 21ste eeu oorgespoel.
Nigerië het in 1960 onafhanklik geword. Dit was een
van die rykste Afrika-kolonies, maar is polities onstabiel. Die Kongo
(Brazzaville) en Gaboen het in 1960 hul onafhanklikheid van Frankryk verkry.
Die Kongo (Kinshasa), voorheen Zaïre en oorspronklik
die Belgiese Kongo, het in die jare vyftig hewige onluste ervaar. Die land het
in 1960 onafhanklik geword, maar min is gedoen om hom daarop voor te berei. 'n
Burgeroorlog het uitgebreek. Die Belgiese Kongo was België se enigste kolonie
in Afrika. Dis tagtig keer groter as België self.
Kenia se blanke setlaars wou nie hê dat die land
onafhanklik word nie. Tussen 1952 en 1960 het die Mau-Mau-rebelle hulle met
geweld teen die Britse heerskappy verset. Onafhanklikheid is in 1963 onder Jomo
Kenyatta verkry.
Angola het 'n lang stryd gevoer om hom van Portugal te
bevry. Onafhanklikheid in 1975 het tot 'n ekonomiese ineenstorting en
burgeroorlog gelei. Zambië (voorheen Noord-Rhodesië) het in 1964 onafhanklik
van Brittanje geword.
Namibië was aanvanklik 'n Duitse gebied, maar dit is
in 1915 deur Suid-Afrika beset, wat dit jare lank ingevolge 'n mandaat van die
ou Volkerebond bestuur het. Ofskoon dit streng gesproke geen kolonie was nie,
is dit deur baie mense as die ''laaste kolonie'' in Afrika beskou. In 1990 het
Suidwes-Afrika (kortweg Suidwes), soos dit toe genoem is, die onafhanklike
Namibië geword.
Baie grense van Afrika-lande is reguit lyne. Dit is
omdat Afrika deur die koloniseerders verdeel is, sonder om op die tradisionele
grense tussen die verskillende stamme ag te slaan. Dit het ná onafhanklikheid
tot probleme gelei omdat baie lande twee of meer volkere met verskillende tale
en godsdienste het. Ná onafhanklikheid het die state wat deur die Europeërs
geskep is, egter oor die algemeen so gebly.
• Delfstofbronne:
Afrika is ryk aan delfstowwe soos koper, olie, goud en diamante. Dis een
van die redes waarom die Europese lande so teësinnig was om hul kolonies prys
te gee. Hulle het die kolonies ook as potensiële markte vir hul eie
fabrieksprodukte beskou.
• Die
Horing van Afrika: Hierdie gebied in Afrika (Soedan, Eritrea, Ethiopië en
Somalië) het dekades lank gely weens droogte en oorlog, wat verskriklike
hongersnood tot gevolg gehad het. Eritrea het van 1962 tot 1991 'n
onafhanklikheidsoorlog teen Ethiopië gevoer. Sowel Soedan as Somalië het 'n burgeroorlog
beleef.
___________________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
___________________________________________________________
Ons
Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan