TERMOSFLES,
TIERS,
TOENDRA,
TULPE,
TYDMETING
_________________________________________________________________
DIE VERHAAL VAN GEBOTTELDE HITTE (OF KOUE)
Die termosfles is vandag 'n alledaagsheid by byvoorbeeld
buitelug-werkers wat hul koffie vir die dag met hulle saamneem. Die geleerde
wat hierdie nuttige toestel ontwerp het, het egter geen duit vergoeding
daarvoor ontvang nie...
IN 1904 is 'n prys uitgeloof om 'n geskikte naam te
kry vir 'n wonderlike nuwe uitvindsel -- die vakuumfles. Die weninskrywing was termosfles
-- na die Griekse woord termos, wat hitte beteken. Só 'n termosfles
kan vloeistowwe etlike ure lank warm (of koud) hou.
Maar die verhaal van die fles het 'n angel in die
stert. Want die man wat dit uitgevind het, die Skotse fisikus James Dewar
(1842-1923), is glad nie geldelik vir sy werk vergoed nie.
Wetenskaplikes het lankal reeds geweet hittegeleiding
kan nie deur 'n lugleegte of vakuum plaasvind nie, maar dan het dit steeds 'n
onoorkomelike probleem gebly om 'n vakuumhouer uit glas te maak. Teen die laat
1800's het mense egter die wetenskap en werktegniek van glas begin begryp en
het dit moontlik geword om glasgereedskap volgens voorskrif te maak.
James Dewar, 'n dosent aan die Royal Institution in
Londen, het na 'n manier gesoek om gasse te bewaar wat tot vloeistowwe verdig
is. Die beste manier om dit te doen, het hy gereken, is om die houer met 'n
lugleegte te omring sodat hitte nie deur konveksie van buite af oorgedra kan
word nie.
In 1892 het hy dus 'n Duitse glasblaser, Reinhold
Burger, gevra om vir hom 'n glashouer met dubbele wande te blaas. Dewar het
besef dat hy verdere hitteverlies kon voorkom deur die twee binnewande van die
houer met 'n weerkaatsende stof soos kwik te bedek. Aangesien hitte, soos lig,
deur 'n spieël weerkaats word, voorkom die kwik ook hittestraling.
Deur die fles voorts van glas te maak, wat 'n swak
geleier van hitte is, kan geleiding tot 'n absolute minimum beperk word. Toe
die houer voltooi was, het Dewar die lug tussen die twee glaslae verwyder om 'n
vakuum te skep. Sy vervloeide gas, het hy verheug opgemerk, het koud gebly.
Hoewel Dewar se vakuumfles ontwerp is om sy inhoud
koud te hou, het die omgekeerde ewe goed gewerk: warm vloeistowwe het warm gebly
deurdat minder hitte van binne ontsnap het.
In 1902 het 'n vennoot in 'n Berlynse firma wat
wetenskaplike apparate gemaak het, Dewar se ontwerp na Duitsland geneem en dit
as sy eie gepatenteer. Dewar, wat nagelaat het om self die fles te patenteer,
kon niks daaromtrent doen nie.
Ná 'n paar veranderinge aan die oorspronklike
ontwerp, het die firma vakuumflesse begin vervaardig en bemark. Aanvanklik is
hulle aan laboratoriums en hospitale gelewer vir die berging van chemikalieë en
medisyne, maar spoedig het hulle in private huise beland waar hulle tee, koffie
en sop warm en koeldranke koud gehou het.
Die termosfles was saam met Ernest Shackleton na
Antarktika (1908) en later ook saam met Edmund Hilary op Everest (1953).
Brittanje het darem Dewar se bydrae tot die wêreld van fisika en chemie erken
deur hom in 1904 tot ridder te slaan.
DIE tier is die grootste lid van die kattegeslag en
van dieselfde geslag (genus) as die leeu, luiperd en jaguar. Hy word slegs in
Asië gevind. Die tier het 'n kragtige, gespierde lyf, lang skerp kloue, sterk
tande en geel oë. Sy oranje pels en geel strepe help om hom in die bos te
kamoefleer. Dié uiters rats kat kan 6 m ver en tot 2 m hoog spring. Tiers is uitmuntende
swemmers.
'n Volwasse tier het sowat 8 kg vleis per dag nodig.
Hy is die enigste vleisvreter op land wat af en toe 'n mens sal aanval om kos
te kry. Die tiermannetjie merk sy gebied af met urine en deur boombas met sy
kloue te krap.
Die tier is ’n bedreigde dier. Die
Bali-tier en Kaspiese tier is vermoedelik reeds uitgewis en die ander
subspesies is grotendeels beperk tot reservate in Suidoos-Asië en Indië. Kort voor die jongste eeuwisseling is
geraam dat daar maar net sowat 4000 tot 5000 tiers in die vrye natuur oor is.
Tierwyfies se dratyd is 95-110 dae, waarna hulle van
twee tot vier welpies kry. Tierwyfies word in die eerste ses weke gesoog en
daarna volg hulle die ma terwyl sy jag. Die kleintjies begin self op ses maande
jag en trek hul eerste prooi plat wanneer hulle 'n jaar oud is. Hulle kan egter
nie 'n buffel aanval voordat hulle drie jaar is nie.
Tiers is nie juis aanhouers nie. Hulle kan slegs
sowat 200 m ver hardloop. Die tier verkies om sy prooi te verras. Hy spring
vinnig op hom en byt hom aan die nek of keel dood. Sodra die tier hom dik
gevreet het, maak hy sy slagoffer se oorblysels met blare en droë takke toe.
Dan slaap hy daar naby om te keer dat jakkalse en hiënas die karkas bykom.
Die Siberiese tier is die grootste kat.
_________________________________________________________________
TOENDRA
DIE toendra, 'n koue en boomlose gebied waar die
grond die grootste gedeelte van die jaar bevrore is, word in die
Noordpoolstreke van Europa, Asië en Noord-Amerika gevind.
Die winter is hier tien maande lank. In die kort
somer smelt die oppervlak-ys en laagliggende plante begin groei: mos, korsmosse
en bossies.
Diere van die toendra het dik pelse om hulle teen die
koue te pantser. Toendra-diere is onder meer knaagdiertjies, wat lemmings
genoem word, asook hermelyne, rendiere en kariboes, poolvosse en die massiewe
muskusbees. Die poolhaas verander van kleur met wisseling van die seisoene.
Hy's wit in die winter en rooibruin in die somer.
Baie soorte voëls soos die Kanadese brandgans, fuut,
langstert-eend, langstert-seemeeu, sneeu-uil en wit patrys kom in die toendra
voor.
Rendiere is herkouende diere met groot takbokhorings
wat vir hul melk en sagte velle geteel word. Rendiere is ook nuttig vir die
trek van sleë.
_________________________________________________________________
TWEE vragte koring, vier vragte rog,
vier vetgevoerde beeste, agt vetgevoerde varke, twaalf skape, twee vate botter,
sowat 450 kg kaas, omtrent 450 liter wyn, vier vate spesiale bier, 'n
silwerbeker, 'n pak klere en 'n bed. Alles vir 'n enkele tulpbol? Wat se
malligheid is dit?
Die antwoord staan bekend as
"tulpemanie" -- 'n vreeslike geskarrel vir tulpbolle in die
sewentiende-eeuse Nederland -- wat die land so ampertjies finansieel geruïneer
het.
Die besonderse verhaal van die tulp
begin egter nie in Nederland nie, maar in Turkye, waar dit sedert omstreeks
1000 nC gekweek is. Ogier de Busbecq, die Oostenrykse ambassadeur in Turkye,
het 'n aantal tulpbolle na die Weense plantkundige Carolus Clusius gestuur.
Clusius, wat in onguns by die
Oostenrykse keiser geraak het, het in 1593 na Nederland gevlug en 'n voorraad
bolle met hom saamgeneem. Hy het hulle in die botaniese tuin in Leiden geplant,
en in die daaropvolgende lente het hulle geblom.
Volgens oorlewering het Clusius
geweier om van sy kosbare bolle af te sien, buiten vir navorsing. Sekere
Nederlandse tuiniers het die tuin toe in die nag binnegesluip en daarvan
gesteel.
Binne 'n paar jaar het die pragtige
blomme op baie plekke in Nederland gedy, en teen die vroeë 1600's is allerhande
variëteite gekweek. Die liefde vir tulpe het egter nie tot Nederland beperk
gebly nie. In Frankryk sou geen vrou met 'n gevoel van eiewaarde sonder 'n tulp
vooraan haar gesien word nie. En in Engeland was daar 'n groter vraag na tulpe as na rose en affodille.
In die 1620's het Nederlandse
amateur-spekulante die waarde van seldsame tulpvariëteite tot belaglike pryse
laat styg. 'n Enkele bol van die spesie Semper augustus is byvoorbeeld
vir die ekwivalent van tienduisende rande verkoop.
Teen die 1630's was almal op hol oor
die bol. In die begin het dit gelyk of niemand kon verloor nie. En niemand hét
ook nie -- in die begin.
Maar toe, tussen 1634 en 1637, raak
die insette en die risiko's groter. Erfstukke, juwele en sakeondernemings is
verkoop. Huise en ander eiendom -- in een geval selfs 'n werker se gereedskap
-- is verpand. Spekulante het groot bedrae geld weggegee vir bolle wat hulle
nie eens gesien het nie.
Skielik, teen die einde van 1636,
was daar meer verkopers as kopers. In Februarie 1637 het die mark se boom
uitgeval. Fortuine was daarmee heen en lewens is verwoes.
Die regering het uiteindelik
ingegryp deur die handel in bolle te reguleer, orde te herstel en die kullery
te beëindig. Die tulpehandel het in die regmatige hande van Nederland se
ernstige kwekers en tuiniers beland.
Die ineenstorting in Nederland het
nie gekeer dat die tulpemanie na Engeland en Turkye versprei nie, hoewel dit
gelukkig daar nie so heftig gewoed het nie.
•
TULPE behoort tot die leliefamilie, Liliaceae. Hulle ontwikkel sowel uit
saad as uit bolle, hoewel dié uit saad eers oor vier of vyf jaar blom, terwyl
dié uit bolle binne 'n jaar blomme het.
Elke plant het gewoonlik net een
kelkvormige blom met geronde, gepunte of kantagtige rande. Party het een kleur,
ander 'n mengsel van twee. Boonop kan die tulp, as dit deur 'n virus aangeval
word, strepe van ander kleure kry. Dit is omdat die kleur, en nie die
gesondheid van die plant nie, aangetas word.
Die tulp se oorspronklike
groeigebied is nie Turkye nie, maar die steppe van Wes- en Sentraal-Asië,
Armenië, Iran en die Kaukasus. Van hier af is die wilde blom ooswaarts tot in
China verhandel, en met die Swart See langs tot in Turkye en ander lande langs
die Middellandse See. Die bolle wat iets meer as 400 jaar gelede die eerste
keer na Nederland geneem is, was van 'n gekweekte variëteit.
Die woord tulp kom van die Turkse
woord "tulbent", wat tulband beteken. As 'n mens jou verbeelding so
effens gebruik, lyk die pragtige blomme sowaar soos klein tulbandjies.
Hoewel tulpe vandag in baie dele van
die wêreld gekweek word, is Nederland steeds 'n toonaangewende uitvoerder van
tulpbolle.
•
Waar aard tulpe in Suid-Afrika uitstekend? Glo dit, op ’n
plaas naby Sutherland, die koudste plek in die land, in die haai Karoo. Tulpe
word daar op groot skaal onder besproeiing gekweek -- nie vir hul blomme nie,
maar vir hul bolle. Die bolle word verkoop sodat tuiniers elders hulle kan
plant en die prag van die blomme kan geniet.
_________________________________________________________________
TYDMETING
DIE oudste instrument waarmee tyd gemeet is, is die
sonnewyser. 'n Wyserpen, 'n sogenaamde gnomon, gooi 'n skadu op 'n klipblad
waarop nommers gegraveer is. Namate die ure aanstap, verskuif die skaduwee.
'n Antieke Egiptiese instrument, wat uit 'n balk en
'n skietlood bestaan het, is weer gebruik om die ure volgens die beweging van
die sterre te meet.
Teen omstreeks 3000 vC het die Egiptenare 'n
wateruurwerk ontwerp wat die tyd deur middel van die vloei van water gemeet
het. Die sandloper of uurglas, wat in die veertiende eeu uitgevind is, is 'n
toestel met twee keëlvormige glasies, waarvan die een deels met sand gevul is.
Die glasies is deur 'n nou engte met mekaar verbind, en binne 'n bepaalde tyd
stroom die sand van die een glasie na die ander.
Meganiese uurwerke is vir die eerste keer in die
1200's gebruik en is dikwels bo-op geboue en kloktorings geplaas. Party
uurwerke, soos die Moorse Klok in Venesië, het figure gehad wat beweeg het
wanneer die uur geslaan het.
Sakhorlosies het hul verskyning in die 1400's gemaak
en is dikwels met emaljewerk en edelstene versier.
Die eerste praktiese slingeruurwerk is deur Christian
Huygens ontwerp en dit het tot hoë staanhorlosies (''grandfather clocks'')
gelei.
Die eerste elektriese horlosie is omstreeks 1840
gebou. Groot horlosies in die torings van geboue loop steeds met elektrisiteit:
'n motor beheer die beweging van die wysers.
Armhorlosies het in die 1920's gewild geraak.
Harwood, 'n Engelsman, het in 1922 die outomatiese horlosie uitgevind. Die
digitale horlosie is in 1971 gepatenteer.
Hoe het ons kalender ontstaan? Die ou Egiptenare het
die hemelruim in twaalf gelyke dele verdeel en aan elke deel die naam van 'n
konstellasie gegee. Hierdie verdeling van die hemelruim in die sodiak is die
basis van ons kalender van twaalf maande.
________________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD,
2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan