___________________________________________________________________
Vroeë mense en antieke
beskawings (1)
Die primitiewe gemeenskappe van die vroegste tye het in ruwe onbeskaafheid rondgeswerf.
In hul onversadigbare soektogte na kos het hulle eenvoudige gereedskap
van klip, been en hout gemaak. Hierdie bestaan moet bitter hard gewees het...
die eindelose stryd om oorlewing in 'n altyd vyandelike wêreld. In
hierdie eerste aflewering van
ons reeks oor die mens en sy geskiedenis kyk ons na die strawwe en anderse lewe van die mense van die Steentyd -- hoe hulle hul gereedskap gemaak,
kos gevind en hulself in hul voorwêreldse wildernis verdedig het. Vir hulle moet selfs vuur heel waarskynlik iets skrikwekkend wonderliks gewees het...
___________________________________________________________________
DIE man met die wilde bosgasie-baard hurk in die skaduwee van 'n boom.
Skielik -- dalk weens verveling, dalk weens frustrasie -- gryp hy 'n klip. Hy
moker 'n ander klip daarmee dat die gruis en vonke so spat.
Maar kyk
net wat het daar afgesplinter. Dis mos 'n plat klip met 'n vlymskerp kant.
Opgewonde neem hy dié skerp klip na sy stamgroep, waar hulle agterkom hoe
nuttig dit is om kos mee te sny. Hulle maak nog sulke snyklippe.
En hulle besef dat hulle nóg bruikbare
gereedskap kan maak deur klippe te bewerk. Vir hierdie mense het die Steentyd van hul ontwikkeling begin...
•
IN hul vroegste tye, só sê die wetenskaplikes, het mense nog in ruwe onbeskaafdheid rondgeswerf en primitiewe gereedskap gemaak.
Vandag lanseer ons satelliete in
wentelbane, kan ons met kernwapens veg as ons so onbesonne wil wees en los ons
ingewikkelde probleme binne oomblikke met gesofistikeerde rekenaars op. Om
slegs te sê dinge het verander laat 'n mens amper lag.
Die term wat ons gebruik om die
verfyndheid van gemeenskappe in 'n verwikkelde kulturele, maatskaplike en
politieke samestelling te beskryf, is beskawing.
Maar hoe loop die ontwikkelingspad tot
by beskawing? Geleerdes onderskei verskillende stadiums van menslike ontwikkeling.
Eerstens is daar die Steentyd, met sy onderafdelings, en dan die Bronstyd en
die Ystertyd. Dit het alles te doen met die soort materiaal waarmee die mens
sy gereedskap gemaak het.
Die Steentyd word in die volgende
tydperke ingedeel:
(1) Die Vroeë Steentyd, wat die hele
voorgeskiedenis tot omstreeks 8000 vC dek. Mense van hierdie tydperk was
jagter-versamelaars.
(2) Die Middelsteentyd, toe mense
diere begin aanhou en, benewens gejag, ook self gesaai het.
(3) Die Laat Steentyd, toe boerdery
in erns begin en mense in permanente nedersettings begin woon het.
Die Bronstyd het op verskillende
tye in verskillende gebiede begin. Die eerste bronsgereedskap het, sover bekend,
omstreeks 3 500 vC hul verskyning gemaak.
Die wydverspreide gebruik van yster
het nagenoeg 1000 vC begin, duur steeds voort, en die Ystertyd oorvleuel dus
tans met die Atoomtydperk.
Dit is belangrik om daarop te let
dat die veranderings van die een tydperk in die volgende nie skielik of oral
gelyktydig gebeur het nie. Steengereedskap is byvoorbeeld regdeur die Bronstyd
gebruik, terwyl die Bronstyd en die Ystertyd in 'n sekere stadium oorvleuel
het.
Op sekere plekke, soos
Suider-Afrika, was daar weer glad geen Bronstyd nie.
•
IN die Steentyd was daar twee en moontlik vier ystye, en die voorwêreldlike mense het op 'n planeet gewoon wat
baie, baie koud geword het.
Groot dele van die aarde was met
enorme ysvlaktes of gletsers bedek. Slegs Afrika, Suidoos-Asië en die grootste
deel van Suid- en Sentraal-Amerika het die wrede omhelsing van die verskillende ystye vrygespring.
Wetenskaplikes reken die eerste
mense was in Afrika. Die landskap hier het maar baie gelyk soos dit vandag is,
met grasvlaktes en verspreide bome.
Mettertyd het mense na ander dele
van die wêreld begin uitwyk. Dit was heeltemal moontlik, want die meeste van
die wêreld se water was in ysdekke en gletsers vasgevang, met die gevolg dat die
seevlak baie laer was as wat dit vandag is. Ontsaglike landbrûe het vastelande
verbind wat vandag deur oseane geskei word.
Mense in Europa kon na Brittanje
loop. Indiane kon Noord-Amerika vanuit Asië bereik deur die Beringstraat oor te
steek.
Teen omstreeks 11 000 jaar gelede,
nadat die aarde warmer geword het, was elke vasteland buiten Antartika bewoon.
•
HOEWEL stowwe soos hout en been gebruik is om gereedskap te maak, was
klip natuurlik die volopste. Omdat dit nie gou verslyt nie, kry ons die meeste
van ons kennis omtrent die voorwêreldlikse lewenswyse uit nagelate
klipgereedskap.
Die maak van gereedskap het die
grondslag gelê vir die ontwikkeling van die tegnologie. Intelligensie en
abstrakte denke is nodig om 'n stuk gereedskap te vervaardig en daarby het die
mens kennelik gewys dat hy hom by sy
omgewing kan aanpas.
Die eerste gereedskap was eenvoudige
werktuie met 'n skerpgemaakte kant -- gebruik om vleis te sny en bene oop te
kraak om by die murg uit te kom. 'n Baie lang ruk in die mensegeskiedenis was
daar geen ander gereedskap nie.
Tog word die gereedskap geleidelik
fyner afgewerk, en in Oos-Asië en Oos-Europa raak kapgereedskap gewild. Dié is klein, plat klippe wat aan weerskante skerp gemaak is en partykeer 'n ruwe punt vorm.
In Afrika, Wes-Europa en Wes-Asië
word handbyle gemaak. Dié is baie net soos die kapgereedskap, maar meer
verfynd.
Eindelik raak die gereedskap meer
gespesialiseerd. Mense kom agter dat afsplinterings van die bewerkte klippe as ander
nuttige instrumente gebruik kan word.
Nog millenniums verstryk en lang,
dun kliplemme verskyn op die toneel. Dié word as messe en pylpunte gebruik.
Baie klein gereedskap, mikroliete genoem, word later gemaak. Dit word as snykante vir pyle, sekels, spiese en
ander wapens gebruik.
•
AANVANKLIK is die meeste gereedskap vir verdediging gebruik en om kos te
sny, maar klippe is selde vir jag gebruik. (Mettertyd verander dit egter ook.)
Onder die bekendste wapens is 'n spies
met 'n punt van klip of been, die pyl en boog (wat vandag nog deur die San
gebruik word) en die spieswerper, 'n instrument
wat die gebruiker in staat gestel het om 'n spies met meer krag en presisie te
rig. Teen omtrent dieselfde tyd het been-vishoeke en harpoene hul verskyning
gemaak.
•
REGDEUR feitlik die hele Steentyd
het die mense geleef van wilde plante en die wilde
diere wat hulle gejag het. Aanvanklik moes hulle tevrede wees met 'n spyskaart van voëls, klein reptiele en soogdiere en van verlate karkasse.
Toe spiese hul verskyning maak en
metodes ontwikkel word om diere met
strikke te vang, word grootwild die teiken: olifante, sebras, elande,
wildebeeste en buffels in Suider-Afrika en die wolhaar-mammoet, grotbeer, oeros
en hert in Europa.
Beenoorblyfsels dui daarop dat mense
die vleis van diere geëet en dikwels die bene oopgebreek het om by die murg te
kom.
Daar is getuienis dat mense wat aan
die Suid-Afrikaanse kus gewoon het, skulpvis, walvisse, robbe en pikkewyne
geëet het en binnelandse oewerbewoners 'n menigte waterdiere.
Dis nie so maklik om vas te stel
presies watter plantkosse die vroeë
mense geëet het nie, omdat die oorblyfsels nie so goed behoue gebly het soos die dierebene nie. Hulle het waarskynlik vrugte, neute, wortels, knolle, sade en blare geëet.
•
VUUR moet in die vroegste tye vir mense 'n skrikwekkende natuurkrag
gewees het. Maar nadat hulle ontdek het dat vuur hulle warm kan maak, dat
hulle roofdiere daarmee kon afskrik en dat hulle hul kos daarmee kon
"kook", het hulle lustig die vure aangeblaas.
Hulle het besef dat 'n vonk gemaak
kon word deur twee klippe teen mekaar te skuur. Later is ook stokke hiervoor
gebruik.
Vuurmaakstokke is in opgrawings in
Suider-Afrika gevind en dit wil lyk of die vroeë mense vuur gemaak het net
soos sekere inboorlinge dit vandag nog doen.
_________________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik
hier
_________________________________________________________________
Ons
Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan