-- die toestelle wat ons
lewe makliker maak
Nie so baie lank gelede nie het huisvroue dit maar bitter gehad. Roet het aan hul rokerige stowe vasgekleef en die stowe moes gereeld skoongeskrop en met swart stoofpolitoer gepoets word. Wasmasjiene het sonder aansiens des persoons elektriese skokke uitgedeel en strykysters was so swaar dat 'n mens dit moeilik kon optel. Stofsuiers het vreeslik gelawaai en soms perde in die omgewing skoon op loop gejaag. Hieronder word vertel hoe huishoudelike apparate verander het in die veilige, ligte en veelsydige toestelle wat ons vandag ken...
__________________________________________________________________________________________
DIS 'n uitvindsel om van te droom. Met 'n
strelende melodie word jy uit jou slaap gewek. 'n Meganiese hand reik uit en
gee vir jou 'n koppie stomende koffie aan. Sodra jy die teken gee, lig die
robotagtige hande jou uit die bed uit en plaas jou in 'n warm bad of onder die
stort. Daarna word jy afgedroog, aangetrek, jou hare gekam en jy na die
etenstafel gedra.
Of jy nou mieliepap verkies of graanvlokkies of spek
en eiers, jou masjienhulp sit jou ontbyt vir jou voor presies soos jy dit wil
hê. Dan bring hy jou terug badkamer toe om jou tande vir jou te borsel en,
wanneer jy skool toe of werk toe vertrek, begin hy dinge agter jou opruim.
Uitvinders belowe ons nou al dekades lank sulke
meganiese diensknegte. 'n Paar prototipes is reeds ontwerp, maar geen enkele
een is al verkoop nie. Maar dan weer: as ons ons moderne huise met dié van die
1800's vergelyk, is dit byna asof ons ons tuistes met 'n rits robotagtige slawe
gevul het, wat elk 'n ander taak vir ons verrig.
Hier is die verhale van ons bekendste huishoudelike
hulpmiddels.
• DIE
gebruik om klere te was nadat dit net een dag gedra is, is betreklik nuut.
Voordat die huishoudelike wasmasjien alles kom verander het, het só 'n wassery
immers baie swoeg en sweet geverg. Eeue lank is vuil klere byvoorbeeld in poele
en riviere skoongeskrop. Waar daar geen waterstrome of kuile in die nabyheid
was nie, is die wasgoed in balies van hout of koper en later gietyster ingebondel
en met 'n lang houtstamper rondgeskommel.
Meganiese wastoestelle het in die 1800's hul
verskyning in huise begin maak. Een van die vroegste soorte, 'n ontwerp van die
Amerikaanse vervaardiger Hamilton Smith (1858), het bestaan uit 'n vertikale
houttrom vir die klere en 'n houtstamper wat met 'n handslinger gedraai is.
Verskeie verbeterings het mettertyd gevolg, soos gasbranders wat onder die
masjien aangebring is om die water te verhit.
Die koms van die elektriese wasmasjien in die vroeë
1900's het 'n totale omwenteling teweeggebring. Die eerste van dié masjiene is
in 1906 deur Alva Fisher van Amerika gepatenteer.
Die vroeë elektriese wasmasjiene se enjins was
onbedek onderaan die balie, wat hoogs gevaarlik was, want enige water wat
daarop gedrup het, het die gebruiker 'n elektriese skok laat kry. Veiliger en
doeltreffender wasmasjiene is in die loop van die 1930's en ná die Tweede
Wêreldoorlog vervaardig.
Lomp werktuie met rollers om wasgoed droog te kry
dateer reeds uit die 1500's, maar doeltreffender toestelle het in die 1850's
hul verskyning gemaak. Dié het bestaan uit horisontale houtrollers in 'n
ysterstaander. Die rollers is deur middel van 'n groot ysterwiel met die hand
gedraai.
'n Goeie aantal jare in die 1900's is hierdie soort
toestelle steeds gebruik, waarna rubberrollers die houtrollers vervang het en
elektriese motore bygekom het om die rollers aan te dryf. Deesdae slinger
wenteldroërs die water met middelpuntvliedende krag uit nat klere, terwyl
tuimeldroërs die werk voltooi deur warm lug deur 'n roterende trom daarop te
blaas.
• VROEËR dae
was stryk 'n warm, uitputtende besigheid. Huishoudelike strykysters was ook bra
skaars tot die agttiende eeu toe katoenklere in die mode geraak het.
Een vroeë soort yster -- die hol strykyster -- het 'n
kompartement gehad met 'n verhitte stuk metaal, baksteen of houtskool daarin.
Party hol strykysters het selfs 'n skoorsteen gehad sodat die rook daardeur kon
ontsnap.
Nog 'n toestel -- die platyster -- is verhit deur dit
regstreeks in 'n vuur of op die haardplaat te plaas. Mense het dikwels twee
platysters saam gebruik, een om klere te pars terwyl die ander een warm geword
het.
Elektriese strykysters het in die laat 1800's op die
mark verskyn. Die eerste het sowat 6 kg geweeg. Elektriese strykysters wat ná
die Eerste Wêreldoorlog vervaardig is, was heelwat ligter.
• DIE eerste
stofsuier is in die middel van die 1800's in Amerika uitgevind. Dit het uit 'n
kas met wiele en pomphandvatsel bestaan en het met 'n blaasbalk gewerk. Twee
mense was nodig om dit te laat werk --
een om die blaasbalk te hanteer en een om die pyp te stuur. Dit is in teaters
en hotelle gebruik.
Die huishoudelike stofsuier het eers in die vroeë
1900's sy opwagting gemaak, danksy die vindingrykheid van 'n Engelse siviele
ingenieur, Hubert Cecil Booth. In 1901 het Booth in Londen 'n demonstrasie van
'n Amerikaanse spoorwa-skoonmaker gesien. Die toestel het stof verwyder deur
dit in 'n houer in te blaas, wat nie so 'n goeie plan was nie, aangesien die
meeste van die stof eenvoudig in die lug beland het.
Toe hy tuis kom, het Booth lug deur 'n doek probeer
suig om stof op te vang pleks van dit weg te blaas. Hy het die beginsel aan 'n
vriend gedemonstreer deur 'n sakdoek iewers teen 'n stowwerige stoel in 'n
restaurant te plaas en dit met sy mond te suig. Die stof het aan
die sakdoek
vasgekleef.
Booth het 'n masjien gepatenteer wat op hierdie
beginsel gegrond is en die British Vacuum Cleaner Company gestig om mense se
huise skoon te maak. 'n Perdewa het op die sypaadjie langs die huis stilgehou
en 'n suigslang is deur die deur of 'n venster gesteek. Daarna het 'n span
skoonmakers aan die werk gespring. Die pomp, wat met 'n petrolenjin aangedryf
is, het vreeslik gelawaai.
Booth het dikwels 'n potjie met die polisie geloop
omdat sy affêre koetsperde laat skrik het. Nogtans het sy revolusionêre
skoonmaakmetode só 'n opskudding onder die vroue van die hoë lui veroorsaak dat
hulle ''stofsuier''- teepartye gereël het sodat hul vriendinne al die aksie kon
aanskou.
'n Paar jaar later het Booth kleiner huishoudelike
toestelle ontwerp. Hulle is met elektrisiteit aangedryf en, hoewel hulle swaar
was, kon slegs een mens só 'n toestel hanteer. Omstreeks dieselfde tyd het
ander uitvinders met verskillende ander soorte stofsuiers vorendag gekom.
• EEUE lank
moes water gekook word in ketels wat oor 'n oop vuur of, later, op die
haardplaat geplaas is. Elektriese ketels het laat in die 1800's hul verskyning
gemaak. In die vroeë modelle was die elemente in afsonderlike kompartemente in
die boom van die ketel. Omdat die element nie met die water in aanraking gekom
het nie, het dit lank geduur voordat die water gekook het.
In 1923 het Arthur Large van Engeland 'n koperelement
ontwerp wat met veiligheid in die water gehou kon word. Large se uitvindsel het
die kooktyd met sowat 'n derde verminder.
'n Tweede deurbraak was in 1931 toe die Britse ketelvervaardiger
Walter Bulpitt 'n veiligheidsprop ontwerp het wat self uitgeskiet en die krag
onderbreek het wanneer die ketel oorverhit geraak het. Outomatiese ketels het
in die 1950's op die mark verskyn. Die eerste modelle is deur die Russell Hobbs
Company van Brittanje ontwerp.
• DIE eerste
elektriese broodrooster is in 1909 deur die General Electric Company (VSA)
vervaardig. 'n Netwerk van drade wat deur 'n elektriese stroom verhit is, het
'n sny brood aan die een kant gerooster, waarna die sny omgedraai moes word om
weer aan die ander kant verbruin te
word.
In 1927 het 'n Amerikaner, Charles Strite, die wêreld
se eerste wiprooster ontwerp. 'n Tydtoestel het die elektriese stroom
afgeskakel en 'n gespanne veer laat skiet sodat die roosterbrood boontoe gedruk
is. Die tydtoestel is later deur 'n termostaat vervang. Strite se toestel het
ook ekstra elemente gehad sodat die sny brood tegelykertyd aan weerskante
gerooster kon word.
Voordat elektriese roosters uitgevind is, moes mense
brood rooster deur die snye vooraan 'n lank vurk teen 'n vuur te hou.
• DIE
kosmenger wat meng, maal, versnipper, kerf, versap en so baie ander
arbeidsbesparende take verrig, het sy ontstaan te danke aan die opkoms van die
Amerikaanse bruismelk-bedryf.
In 1904 het George Schmidt en Fred Osius
roertoestelle en mengers begin vervaardig wat deur 'n elektriese motor
aangedryf en in bruismelk-salonne gebruik is. In 1910 het hulle saam met die
ingenieur Chester Beach die Hamilton Beach Manufacturing Company gestig en,
deur 'n elektriese motor by 'n eierklitser te voeg, met die wêreld se eerste
huishoudelike kosmengers vorendag gekom.
In hierdie vroeë toestelle was die elektriese motor
en menger apart, maar in die 1930's het die Flexible Shaft Company in Chicago
kosmengers met ingeboude aandrywers begin vervaardig.
In 1936 het die Sunbeam Corporation (ook Amerikaans)
kosmengers verkoop wat nie net kos gemeng het nie, maar ook verskeie ander
dinge gedoen het: skil, in skywe sny, versap, vleis fynmaal, koffiebone maal,
blikke oopsny en messe skerp maak en poleer.
• KOOKKOS is
so oud soos die ontdekking van vuur. Die eerste ''stowe'' was eenvoudig oop
vure, met basiese gereedskap soos klipbakke, stampers en vysels en
vuursteenmesse daarrondom.
Hoewel die Romeine steenoonde gebou het om brood te
bak, is daar in Europa nog lank ná die Romeinse tye oor 'n sentrale oop vuur
gekook. Eers is 'n groot ysterketel of pot aan toue of ysterstawe oor die vuur
geplaas, maar in die Middeleeue, ná die uitvinding van die spitdraaier, het die
vuur van sy sentrale plek in die kamer na die kant verskuif, waar 'n vuurherd
daarom gebou kon word met 'n skoorsteen om van die rook ontslae te raak.
Stowe het hul verskyning begin maak toe steenkool
hout as brandstof vervang het. Eers is die stowe in die vuurherd ingebou. Op 'n
plat oppervlak, die sogenaamde haardplaat aan weerskante van die haard, is
kookgerei warm gehou.
In die 1600's het Amerikaanse setlaars op vrystaande
stowe begin kook. Maar dié was weinig meer as gietyster-kiste met deksels.
In 1780 het die Britse uitvinder Thomas Robinson 'n
kombuisstoof ontwerp wat bestaan het uit 'n gietyster-oond aan die een kant van
'n herdrooster en 'n kooktoestel vir die verhitting van water aan die ander
kant. Warm water is uit 'n kraan getap. Die vuur was oop.
In die 1790's het die Amerikaans-gebore Beierse
staatsman Benjamin Thompson -- ook bekend as graaf Rumford van Beiere -- die
eerste praktiese stoof vir die huis ontwerp. Dit het bestaan uit 'n klein
metaalbraaikissie wat in steenwerk geset is, met 'n vuur aan die onderkant om
hitte te verskaf en 'n skoorsteenpyp naby die bokant om die rook weg te voer.
In 1802 het 'n Engelse ystergieter, George Bodley, 'n
koolstoof ontwerp met 'n pyp wat die hitte regdeur die oond versprei het sodat
die kos egalig kon gaar word. Dit was gou baie gewild en byna alle stowe wat
daarna vervaardig is tot ná die Tweede Wêreldoorlog het
hierdie
ontwerp gevolg.
In dieselfde jaar toe Bodley met sy stoof gekom het,
het 'n Tsjeggo-Slowaakse chemiese vervaardiger, Zuchas Winzler, eetpartytjies
gehou waarop die kos op 'n gasstoof gaargemaak is. In die 1840's is begin om
gasstowe in Amerika te verkoop, maar die vroeë modelle was so stink, vuil en
lawaaierig dat min mense oorreed kon word om hulle te koop.
In 1855 het 'n Duitse skeikundige, Robert von Bunsen,
die eerste praktiese gasbrander uitgevind. Deur dit 'n paar jaar later in
gasstowe te gebruik, het dit hierdie soort stowe baie doeltreffender gemaak.
Van omstreeks dié tyd af het gasstowe dan ook ál gewilder geraak.
Elektriese stowe het hul verskyning in 1890 gemaak.
Die vroeë modelle was stadig, temperamenteel en duur om te gebruik, en baie
mense was bang dat hulle doodgeskok sou word. Dit was maar eers in die 1930's,
toe krag vryliker beskikbaar geword het, dat elektriese stowe begin meeding het
met dié wat met gas werk.
Mikrogolfoonde is 'n meer onlangse nuwigheid. 'n
Toestel wat mikrogolfenergie opwek, is nie in Engeland ontwikkel om te kos gaar
te kry nie, maar om die reikwydte van Brittanje se radar ten tyde van die
Tweede Wêreldoorlog te vergroot.
In 1953 het 'n Amerikaanse firma, die Raytheon
Manufacturing Co., die eerste mikrogolfoond gepanteer. Mikrogolwe laat die
watermolekules in kos vinniger vibreer en wek hitte deur middel van wrywing op.
Eers is die mikrogolfoond slegs in die spyseniersbedryf gebruik. Vandag beklee
hierdie toestel 'n plek in die hart van die kombuis, dikwels langs die
konvensionele oond.
__________________________________________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik
hier
__________________________________________________________________________________________
Ons
Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan