..Kort begrip..

 

Op hierdie bladsy:

LEMURS,

LESOTHO-HOOGLAND-WATERPROJEK,

LODEWYK XIV (die Sonkoning),

LONGVIS

_________________________________________________________________

 

LEMURS

 

DIS pikdonker en byna grafstil in die groot woud. Groot, blink oë deurpriem die swart Magassiese nag. Vreemde vorms skarrel ligweg van tak tot tak.

 

Skielik verbreek 'n verontrustende kreet die nagstilte. Aje-aje! Aje-aje! Dit is die spookagtige geroep van 'n vingerdier, 'n lemur wat op Engels aye-aye heet.

 

Lemurs word as primate geklassifiseer, net soos ape en die mens. Hulle word slegs aangetref op Madagaskar en op die Comore-eilande aan die ooskus van Afrika.

 

Daar is meer as twintig lemurspesies, wat grootliks in grootte, kleur en voorkoms van mekaar verskil. Die dwergmaki, een van die kleinste primate ter wêreld, is nie veel groter as 'n muis nie. Die indri is weer amper 'n meter lank. Sommige lyk soos hul aap-neefs, ander soos eekhorinkies. Die vingerdier met sy beitelvormige hoektande is as 'n knaagdier geklassifiseer toe hy ontdek is.

 

'n Nuwe spesie, die goue bamboeslemur, is in 1987 beskryf, terwyl die haaroor-dwerglemur, wat as uitgesterf beskou is, in 1989 weer in die natuur opgespoor is.

 

Die meeste lemurs hou in bome. Verreaux se sifaka is so goed tegerus vir sy bestaan bo die grond dat hy baie onvas op sy voete is wanneer hy die dag afkom aarde toe. Hy hop rond soos 'n nar terwyl hy sy arms uitgestrek hou na 'n denkbeeldige tak. Foto's van hierdie soort diere het al vir groot vermaak gesorg omdat dit kompleet lyk asof hulle dans wanneer hulle só op die grond skoffel.

 

Die ringstert-maki miaau weer byna soos 'n kat -- en as jy hom streel, spin hy. Ander soorte maak 'n reeks weergal­mende brulgeluide ge­volg deur harde kloekgeluide.

 

Elke spesie het sy eie eetgewoontes. Party is vegetariërs en vreet net vrugte, blare, boombas en botsels. Ander vreet insekte, voëls, voëleiers en klein diertjies.

 

Party lemurs is bedags aktief, ander snags. Baie het reukkliere waarmee hulle hul gebied afsper, ander gebruik hul urine en ontlasting hiervoor.

 

Die vreemde, grootogige voorkoms van le­murs, die verontrus­tende geluide wat party maak en die nagtelike bedrywighede van ander het tot verskeie le­gendes onder die bewoners van Madagaskar gelei. Die woord lemur het egter uit die Romeinse mitologie ontstaan. Die rond­dwalende siele van gestorwenes -- lemure genoem -- sou na die aarde teruggekeer het om die lewendes te treiter.

 

Baie boorlinge van Mada­gaskar wat hul voorouers vurig aanbid, glo die siele van hul voorvaders woon in hierdie spook­agtige en bonatuurlike diertjies.

 

Maar Madagaskar se unieke natuur en wildlewe verkeer in groot gevaar weens die mens se inbreuk op die reënwoude. Ontbossing en erosie, wat vererger word weens die gebruik van vuurmaakhout as die hoofbron van brandstof, wek ernstige kommer.

 

Die owerheid het hom al tot bewaring verbind, maar in 'n land wat so arm is en waar die bevolking (16 979 744 volgens ’n raming vir Julie 2003) steeds bly aanwas, bly die gevare vir die eiland se diere groot.

 

Neem nou maar byvoorbeeld die lot van die vingerdier. Dié is die eerste keer in 1780 deur 'n Franse ont­dekker gesien. Van hierdie snaakse diertjie is gesê dat hy "die tande van 'n konyn, die hande van 'n aap en die stert van 'n jakkals" het. Dit was eers 'n volle eeu later dat iemand die moeite gedoen het om deeglik na hom te kyk. Hy is toe as primaat geklassifi­seer.

 

Die vingerdier is een van die seldsaamste diere ter wêreld. In 1966 is gedink dat daar nog net sowat tien van hulle in Madagaskar oor is. Die regering het toe die eiland Nosy Mangabe as 'n beskermde gebied verklaar en al die vingerdiere wat ge­vind kon word, daarheen gestuur. In die vroeë jare negentig is gereken dat daar dalk nie meer as vyftig in die natuur oor is nie. Hoeveel daar vandag nog is, is 'n ope vraag.

 

Die heksagtige hande van die vingerdier het lang vingers. Die middelvinger is besonder dun en benerig, en kan in enige rigting draai. Dit stel die dier in staat om die laaste bietjie vleis uit 'n kokosneut te kry, maar ook om te krap waar dit jeuk, sy hare netjies te hou, insekte van boomstamme af te krap en krieseltjies kos tussen sy tande uit te grawe.

 

In sommige dorpies is inwoners so bang vir hom dat hulle hom oombliklik doodmaak -- voordat hy met sy lang, krom vinger kan wys na die een by wie die dood sy volgende besoek gaan aflê.

 

__________________________________________________________________

 

LESOTHO-HOOGLAND-WATERPROJEK

 

DIE ooreenkoms tussen Suid-Afrika en Lesotho is op 24 Oktober 1986 gesluit -- vir 'n grootse projek om water uit die Malutiberge in Lesotho na die Vaalrivier-opvanggebied in Suid-Afrika te herlei. Hierdie geweldige onderneming word die Lesotho-Hoogland-waterprojek genoem.

 

Suid-Afrika se grootste nywerheidsgroei is in Gauteng -- die Pretoria-Witwatersrand-Vereeniging-gebied -- wat die meeste van sy water uit die Vaaldam kry. Vanweë die groot behoeftes van die nywerhede, maar ook die myne, is dit noodsaaklik dat die watervoorraad aangevul moet word om die groei in Suid-Afrika se ekonomiese hartland te handhaaf.

 

Maar hoe is met die Lesotho-Hoogland-waterprojek beoog om in die waterbehoefte te help voorsien?

 

In die eerste plek is beplan vir Katsedam, wat by voltooiing die hoogste dam in Afrika moes wees. Die damwal sou 180 m hoog wees en 'n kruinlengte van 685 m hê.

 

Ander damme sou ook betrokke wees, maar die Katsedam, wat die suidvloeiende Malibamatsorivier moes opdam, is as die hoofdam beplan. Hieruit sou die water per tonnel oor die 80 km ver tot in die Asrivier naby Clarens in die Oos-Vrystaat vloei, en van daar tot in die Liebenbergsvlei- en Wilgerivier, om uiteindelik in die Vaaldam te beland. Die projek sou oor vier fases strek.

 

Die tonnel in Lesotho sou 59 km lank wees en in Suid-Afrika 22 km, en op sy smalste 'n deursnee van 4,9 m hê. In Lesotho sou die tonnel hoofsaaklik deur harde basalt-rots loop, wat nie maklik verweer sou word deur die water wat daardeur vloei nie. In Suid-Afrika sou die vloei egter deur sandsteenrots en sliksteen wees, wat maklik verweer. Daarom moes dit beklee word met sowat 60 000 beton-segmente.

 

Ná die aanvanklike beplanning is met groot ywer aan die werk gespring. Voordat egter met die projek self begin kon word, moes die nodige infrastruktuur eers geskep word. Paaie van byna 400 km moes gebou of verbeter word. Brûe moes ook gebou word. Die ryvlak van die brug oor die Malibamatsorivier is 85 m bokant die rivierbedding en is 'n buitengewone ingenieursprestasie.

 

En kragdrade moes oor byna 200 km aangelê word. Sommige kraglyne is byna 3000 m bokant die seevlak, van die hoogste ter wêreld.

 

Toe is die bou van die Katsedam gepak. Die dam is voltooi en daar word nou gewerk aan die tweede dam in die veeldammige skema, die sogenaamde Mohale.

 

Die Lesotho-Hoogland-waterskema is 'n langtermyn-projek wat oor baie jare moet strek. Maar die projek word ongelukkig ook deur allerhande onbeantwoorde vrae omgeef. Byvoorbeeld: wat sal die invloed daarvan op die omgewing wees? Sal die damme nie dalk toeslik nie? Wat sal die uitwerking laer af wees op die oewerbewoners van 'n Oranjerivier waarvan die helfte van die water weggekeer word?

 

Hoe ook al, die grawende masjiene dreun voort om dele van Lesotho -- ’n arm koninkrykie in die berge in die middel van Suid-Afrika -- in mere te verander.

 

Bewerkbare grond is hier uiters skaars, minerale hulpbronne is beperk en die land se waardevolste hulpbron is water. Die berge in Lesotho vorm dan ook die belangrikste waterskeiding in Suidelike Afrika. Dit is waarom een van die wêreld se grootste en ingewikkeldste ingenieursprojekte in hierdie verarmde gebied onderneem word.

___________________________________________________________________

 

LODEWYK XIV (die Sonkoning)

 

LODEWYK XIV, seun van Anna van Oostenryk en Lodewyk XIII, bestyg die Franse troon in 1643 op 'n baie jeugdige vyf jaar. Die land word namens hom deur sy ma regeer, met die hulp van die troonadviseur kardinaal Jules Mazarin, wat die grondslag vir Lodewyk XIV se bewind lê. Toe die kardinaal in 1661 sterf, neem Lodewyk alle magte oor.

 

Die begin van sy bewind word deur verskeie gebiedsverowerings gekenmerk. Aan die einde van die Spaanse Suksessie-oorlog (1701-1714) was Frankryk egter geruïneer en verkry Engeland die beheer oor Europa.

 

Lodewyk XIV was ook bekend as Le Roi Soleil (die Sonkoning). Geskiedkundiges verskil egter of sy bewind werklik so roemryk was as wat dikwels gesê word.

 

Versailles: In 1682 verskuif Lodewyk XIV die koninklike hof na Versailles, die manifieke nuwe paleis buite Parys. Die koninklike paleis is deur pragtige tuine, fonteine, watervalle en weerkaatsende poele omring. Die lewe aan die hof was rojaal, met baie danspartye en opelug-feestelikhede.

 

Belangrike jaartalle in die lewe van Lodewyk XIV en sy sterfjaar:

1638 -- Gebore vir Lodewyk XIII en Anna van Oostenryk.

1643 -- Volg sy pa as koning op, met sy ma as die regentes.

1661 -- Mazarin sterf en Lodewyk neem alle magte oor.

1682 -- Die koninklike hof verskuif na Versailles.

1701 -- Spaanse Suksessie-oorlog.

1715 -- Lodewyk sterf in Versailles.

 

Absolutisme (onbeperkte alleenheerskappy): Toe Lodewyk XIV koning word, beklee hy sy troon met absolute mag. Daarna is hy l'etat, c'est moi (''die staat, dit is ek''), die alleenheerser in Frankryk, hoewel dit te betwyfel is of hy ooit self daardie woorde gebruik het wat nou algemeen aan hom toegedig word. Party bronne sê hy het as 'n groot koning regeer, ander dat sy swak bestuur en spandabelrigheid 'n finansiële krisis veroorsaak het -- dat die skatkis van Frankryk leeg was toe hy dood is. Die ontevredenheid van die mense sou aan die einde van daardie eeu tot die Franse Revolusie lei.

____________________________________________________________________

 

LONGVIS:

 

DIE VIS WAT LUG INASEM

 

Die meeste visse lewe in suurstofryke water en haal deur middel van hul kieue asem. As hul op droë grond kom, versmoor hulle. Maar by die verstommende longvis is dit net mooi andersom...

 

'N VIS wat lug inasem? En verdrink as jy hom onder die water hou sodat hy nie boontoe kan swem om lug te skep nie? Klink mos na een van die rare kreature van die sprokies. Of na nog 'n liegstorie van 'n hengelaar! Maar hy bestaan rêrig.

 

Die longvis het -- soos sy naam aandui -- 'n long-agtige orgaan wat hom in staat stel om buite die water asem te haal. Hy leef in varswater-moerasse, vleie en riviere, maar moet elke af en toe boontoe swem om deur sy mond lug te kry. Omdat hy lug inasem, kan hy instilstaande water oorleef waarin daar nie meer suurstof is nie.

 

En dis nie al nie. As dit so warm en droog raak dat hul water opdroog, rus die meeste van die visse in die modder totdat die toestande verbeter.

 

Daar is drie hoofsoorte longvisse: die longvisse van Afrika met vier spesies, en die Suid-Amerikaanse en Australiese longvisse met net een spesie elk. Die Australiese longvis (familie Ceratodontidae) is die "primitiefste" van die ses spesies. Hoewel hy tog soms na die oppervlak kom om lug te skep, het hy net een long en haal hy hoofsaaklik met sy kieue asem. En, anders as sy neefs, kan hy nie droogtes oorleef nie.

 

Die spesies van Afrika en Suid-Amerika (die families Protopteridae en Lepidosirenidae) oorleef egter verbasend in ongunstige klimaatstoestande. Die Suid-Amerikaners wikkel hulle eenvoudig in hul moddergate in en bly rustend totdat dit weer reën.

 

Maar twee spesies van Afrika gaan nog 'n stap verder: hulle skei 'n slym af wat tot 'n beskermende kokon om hul liggame verhard. Hier vertoef hulle in hul onaktiewe staat en lewe van die proteïen wat in hul spiere geberg is, terwyl hulle stadiger asemhaal deur 'n klein openinkie bo-aan die kokon. Dit staan bekend as die somerslaap -- anders as die winterslaap van verskeie ander diere.

 

Sodra die droogte verby is -- ná 'n paar maande of self jare -- kom die visse uit hul gate te voorskyn. Hulle is uitgeteer, maar die verlore tyd word gou weer ingehaal wanneer hulle op die baie vissies, paddas, slakke, inseklarwes en skaaldiere feesvier wat hul tuiste met hulle deel.

 

_____________________________________________________

 

Terug na inhoudsblad -- klik hier

_____________________________________________________

 

Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan