___________________________________________________________
glas
Glas is een van die mens se
nuttigste besittings. Soos baie uitvindsels word dit egter van die eenvoudigste
ding gemaak -- in dié geval sand!
___________________________________________________________
DAAR was eenmaal 'n groep Siriese handelaars wat 'n nag op die sanderige
oewers van die Belusrivier deurgebring het. Hulle het vuur gemaak bo-op 'n paar
koeke soda-as wat hulle met hulle saamgedra het. En toe hulle die volgende
oggend wakker word, vind hulle tot hul verbasing dat die soda-as en sand
saamgesmelt het om glas te vorm.
Hierdie interessante verhaaltjie is
in die eerste eeu nC deur die Romeinse skrywer Plinius die Ouere
geskryf. Maar dit kan natuurlik nie waar wees nie. 'n Veel hoër temperatuur as
dié van 'n kampvuur is nodig om glas te maak. Die verhaaltjie is waarskynlik
versin om te verduidelik hoe Siriese glasmakers begin het om glas uit sand te
vervaardig.
Die oudste glas waarvan ons weet, is
die handewerk van Moeder Aarde, wat baie, baie jare voor die mens reeds 'n
swart, glinsterende lawaglas genaamd obsidiaan gemaak het.
Dit ontstaan deur vulkaniese werking
-- wanneer die lawa vinnig afkoel. Wanneer obsidiaan breek, vorm daar baie
skerp snykante en die vroeëre mense het dit as gereedskap, pylpunte en
ornamente gebruik -- selfs as 'n primitiewe spieël.
Nog 'n soort natuurlike glas word
soms gevorm wanneer weerlig sand tref. Die hitte versmelt die sand tot glaspype
genaamd fulguriete.
Geen mens weet vir seker watter volk
die eerste glas gemaak het of hoe dit gedoen is nie, maar die vroegste
mensgemaakte glas waarvan ons weet, kom van Egipte en Mesopotamië. Dit was in
die vorm van 'n glasuur op klippe en erdewerk rondom 3000 vC. Glasvase en
-kruike dateer uit omstreeks 1500 vC.
In die geskiedenis van die
glasmaakkuns was daar twee belangrike tydperke: Romeinse heerskappy, toe
glasmakers die tegniek bemeester het om glas te beskilder en te verguld en met
ontwerpe te versier wat in reliëf uitgesny is; én die 1200's en 1300's, toe
Venesiaanse glasblasers Cristallo vervolmaak het. Cristallo is 'n helder glas
waaruit hulle vase, bakke en ander houers met baie gedetailleerde
kantwerkpatrone geskep het.
Die gebruik van glas en
ontwikkelings in die glasmaakkuns het in die twintigste eeu met rasse skrede
toegeneem.
•
GLAS het drie basiese bestanddele: silika, soda-as en kalksteen.
Silika, die vernaamste bestanddeel, is 'n baie suiwer soort sand; soda-as is 'n
gewone natriumsout wat die sand teen 'n laer temperatuur laat smelt; kalksteen
maak die glas hard en waterdig.
Ander bestanddele kan bygevoeg word
om spesiale soorte glas te kry.
In die maak van glas word die
verskillende stowwe gemeng en in 'n smeltoond tot 'n dik vloeistof gesmelt.
Weggooiglas en herwonne glas word ook by die mengsel gevoeg.
Daar is verskeie maniere om gesmelte
glas te vorm -- soos deur die gesmelte glas te blaas, in gietvorms in die
gewenste vorms te druk of deur rollers te stuur.
•
IN DIE verlede is alle glasvoorwerpe deur blasery gevorm. Vandag word
glasbottels en -kruike nog so gemaak, behalwe dat masjiene dit nou doen met
saamgeperste lug. Tog is daar steeds party vakmanne wat pragtige en ongewone
glasprodukte op die outydse manier skep.
Om glas te blaas druk 'n glasmaker
'n hol metaalbuis, of blaaspyp, in gesmelte glas. Party daarvan kleef aan die
end van die pyp vas. Hy vorm die gesmelte klodder deur dit teen 'n harde
oppervlak te rol en blaas dan by die ander end van die buis in,
bra soos 'n mens 'n ballon sal opblaas.
Die klodder swel uit tot 'n hol bol,
wat die glasmaker steeds bly vorm deur dit te rol, druk, draai, sny, herverhit
en nogmaals te blaas.
Wanneer die glas die verlangde vorm
het, breek hy die glasvoorwerp van die pyp af los en laat dit om af te koel en
hard te word.
•
DIE koms van die masjien in die negentiende eeu en belangrike chemiese
ontdekkings het tot groot vooruitgang in die glasmaakbedryf gelei. Vandag word
talle glasvoorwerpe, soos bakke, potte, drinkglase en borde,
op groot skaal deur masjiene vervaardig.
Gesmelte glas word in 'n gietvorm
gedrup en dan in die gewenste vorm gedruk.
Glasplate word gemaak deur gesmelte
glas vanuit 'n smeltoond in 'n tenk van gesmelte tin in te voer. Die glas dryf
op die oppervlak, koel geleidelik af en verhard, en word hierna ter versterking
herverhit en stadig afgekoel. Die groot, plat glasplate word dan gewas en tot
die verlangde groottes gesny.
Voorts het moderne ontwikkelings in
die glasbedryf dit vir die hedendaagse bouer moontlik gemaak om met glas te
bou soos ons voorouers met klip en steen. Groot glasblokke word in spesiale
gietvorms gegiet en dan met sement aanmekaargeheg om besonder aantreklike mure
van glas te vorm.
Glasvesels -- verkry deur gesmelte
glas deur gaatjies te voer -- is 'n uiters nuttige materiaal. Net soos plant-
en diervesels kan dit gespin word. Glasveselmateriaal word vandag op groot
skaal vir isolasie in geboue gebruik, asook vir talle ander produkte, van die
bakwerk van motors tot visstokke.
Bottels word in vorms gemaak deur
gesmelte glas met ingeblaasde lug te fatsoeneer.
•
• • •
Die vorms
van
glas
'Helder soos kristal,' skryf Johannes in die Bybelboek Openbaring. Met die woord 'kristal' is in die ou tyd kwarts bedoel, maar vandag word die benaming gebruik vir fyn geslypte glas. Hoewel baie glasware deesdae in massa geproduseer word, het dit niks van die glans verloor wat dit soveel eeue gelede reeds gehad het nie...
GLAS is oral om ons. Dis in ons vensterruite, spieëls,
bottels, flesse, drinkglase, kookgereedskap, vase, motorruite... ook in die
lense van ons kameras, teleskope, mikroskope en brille. En die rekenaarskerm
waarteen jy nou vaskyk, is natuurlik ook van glas!
Kunswerke word baiemaal daarvan
gemaak. As veselglas vind jy dit in die rompe van bote of as isolasiemateriaal
in ons huise.
Waar sou ons vandag sonder glas
gewees het? Daar is min
ander fabriekstowwe wat 'n ewe enorme
bydrae tot ons moderne lewenswyse lewer.
Wat meer sê, glas kan baie
verskillende vorms aanneem. Dit kan dik genoeg wees om 'n koeël te keer of
fyner wees as 'n spinnekop se web. Dit kan sterker as staal wees of broser as
'n sneesdoekie. Dis gewoonlik deurskynend, maar 'n mens kan dit allerhande
kleure gee.
Hierbo het ons gesien hoe glas
geplooi en gevorm word. Afhangende van waarvoor dit gebruik word, kan glas ook
ekstra bestanddele tydens die vervaardiging daarvan kry, of dit kan verander
word nadat dit reeds gevorm is.
•
GLASWARE kan met kleure en patrone versier word. Brandskildersglas, soos
dié in vensters en sekere sierware, het in die tyd van die antieke Egiptenare
ontstaan en in die Middeleeue uiters gewild in Europa geword.
Die kleure word verkry deur stowwe
soos yster- en koperoksied by die glasmengsel te voeg voordat dit verhit word.
Klein ruitjies van verskillende soorte gekleurde glas word dan in loodrame
gemonteer om 'n prent te vorm. Ekstra besonderhede kan later met verf
aangebring word.
Patrone word op verskillende maniere
geskep. Die eenvoudigste is om 'n patroon in die glas te stempel terwyl dit
nog warm en plooibaar is.
Vir 'n mooier en glansryker effek,
kan glasware geslyp word deur dit teen 'n draaiende slypwiel te hou. Kristal,
glas wat loodoksied bevat, is gewild omdat dit maklik geslyp word.
Daarteenoor kan 'n patroon ook met
'n skerp voorwerp met die hand op die glas gekrap word.
Glas kan ook met 'n draaiende
koperwiel gegraveer word. Dit is 'n lang, moeisame proses waarin wiele van
verskillende groottes gebruik word, maar die kunstenaar kan daarmee 'n
ingewikkelde patroon skep. Van die mooiste kristalmeesterstukke ter wêreld is
deur middel van gravering gemaak.
Nog 'n manier om glas te versier,
is om dit te ets. Vloeispaatsuur vreet glas. Deur glas daarmee te behandel, kan
verskillende effekte verkry word, wat van 'n ruwe matglas tot 'n deurskynende
glas wissel.
•
WANNEER gewone glas breek, versplinter dit in talle skerp, potensieel
gevaarlike stukkies. Gewone glas wat in 'n warm oond geplaas word, bars ook.
Glas wat vir die voorruite van motors en vliegtuie, vir groot geboue,
straatligte, kookgereedskap en die bewaring van chemikalieë gebruik word, moet
egter sterker gemaak word.
Getemperde glas is glas wat tydens
die vervaardiging 'n spesiale soort hittebehandeling gekry het. Dis omtrent vyf
keer sterker as gewone glas en wanneer dit wel breek, verbrokkel dit in 'n
massa klein fragmentjies met stomp kante. Dit word vir die kant- en agterruite
van motors en die glasdeure van winkels gebruik.
Die voorruite van motors is gewoonlik
van gelamineerde glas, 'n "glastoebroodjie" met 'n laag plastiek in
die middel. Een of albei glaslae kan breek, maar die plastieklaag hou die
brokstukke bymekaar.
Party vensterruite word met 'n
binnelaag van sifdraad versterk. Koeëlvaste glas bestaan uit verskeie lae van
dik, gelamineerde glas.
Hittewerende glas word gemaak deur
booroksied by die bestanddele te voeg. Aangesien dit nie bars wanneer dit
verwarm word nie, is dit geskik vir bakskottels en chemiese en industriële ware
soos proefbuise, drinkbekers en flesse.
Sonbrille wat in sonlig verdonker,
word gemaak van fotochromiese glas, wat 'n silwerverbinding bevat.
Daar is vandag 'n menigte ander
spesiale soorte glas.
____________________________________________________________
Terug na inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Ons Wonderlike Wêreld op CD, 2004
- Uit Huisgenoot se Jongspan