____________________________________________________________
Slawerny
in
Suid-Afrika
Daar was ’n tyd -- ook in Suid-Afrika -- toe dit ’n
doodgewone praktyk was om vir jou ’n slaaf op ’n veiling te gaan koop. Dan het jy
hom saamgevat huis toe om vir jou of jou mense te werk tot sy sterwensdag.
Selfs sy kinders sou jou slawe word...
teen wil en dank...
____________________________________________________________
DIS ondenkbaar dat ons vandag nog so sal
maak -- dat ons ’n veiling sal bywoon om ’n mens daar te koop. ’n Mens wat ons
sal dien tot die dood ons skei, om mee te doen en te handel nes dit ons behaag.
Ons nuttige stuk eiendom. Ons slaaf.
Nagenoeg een en twee derdes van ’n eeu gelede nog was
slawerny ’n doodgewone ding in verskillende wêrelddele en het die praktyk ook
in Suid-Afrika hoogty gevier.
Slawe is as besittings beskou, ’n onvervreembare deel
van hul base se rykdom. Jy kon ’n slaaf dwing om vir jou te werk -- en
genadeloos straf as hy verbrou -- en selfs wanneer hy kinders gekry het,
sou hulle as willose slafies in jou huishouding opgeneem word.
Slawerny het aan die Kaap bestaan van 1653 af, kort
ná Jan van Riebeeck se koms in 1652. Dit het geduur tot in 1838. Die
beëindiging daarvan, en veral die manier waarop die verbod afgedwing is, sou die
gang van die Suid-Afrikaanse geskiedenis onberekenbaar beïnvloed.
• DIE eerste
slaaf aan die Kaap, ’n sekere Abraham, was ’n verstekeling op ’n skip uit
Batavia. Hy het Maart 1653 in Tafelbaai aan wal gestap en is gedwing om vir die
Verenigde Oos-Indiese Kompanjie te werk totdat hy drie jaar later na Batavia
teruggestuur is.
In Maart 1655 was daar drie slawe wat van Madagaskar
af hierheen gebring is. Maar dit was eers in 1658, weer in Maart, dat slawerny sy
eintlike beslag aan die Kaap gekry het met die aankoms van ’n besending slawe
op die skip Amersfoort.
Van Riebeeck het slawe bo inheemse werkers verkies en
vryburgers toegelaat om hulle op skuld te koop, maar die meeste het in die
Kompanjie se diens gebly.
Teen 1708 besit die burgers egter reeds 1 147 volwasse
slawe, met ’n stuk of 450, die kinders ingesluit, as die Kompanjie se eiendom.
In die agttiende eeu bring georganiseerde invoere,
veral van Delagoabaai en Madagaskar, die slawebevolking teen 1795 op sowat
17 000 te staan. Van die Kompanjie se Oosterse
besittings het Asiatiese slawe gekom, wat as meer inskiklik as dié uit Afrika
beskou is.
Maar baie van die Maleiers was bedrewe ambagslui wat
nie altyd so gedwee en onderdanig gebly het nie. Met tye het hulle gewelddadig
gerebelleer.
Slawe wat aan die Kaap gebore is, het die meeste
aansien geniet en is gewoonlik as huisbediendes ingespan. Op die wyn- en
graanplase was die werkers mettertyd feitlik almal slawe, hoewel beesboere naby
die grens Khoi-bediendes verkies het.
Die Kompanjie het verblyf by die slawelosie,
oorgenoeg rys en vis met tabakrantsoene en skole vir die kinders verskaf. Maar
die slawe is meestal as pakdraers gebruik en die werk was moeilik.
Slawe in private diens in Kaapstad self is goed
behandel en party het uiteindelik hul vryheid verdien, veral as hulle as
kinders gedoop was. Hulle het vuurmaakhout versamel, eetware vir hul base
verkoop en die ambagslui onder hulle is aan bure uitverhuur.
• TYDENS die
eerste Britse besetting (1795-1803) en die Bataafse Republiek (1803-06) het die
werkskaarste die owerhede verplig om die verdere invoer van Afrika-slawe te
magtig. Maar albei regerings het gehoop dat Europese arbeid spoedig slawearbeid
sou vervang.
Die Britte het toe die Kaap permanent oorgeneem, en
die Britse wet op die afskaffing van slawehandel (1807) het dit onwettig gemaak
om ná 1 Maart 1808 slawe by enige Britse hawe af te laai.
Slawe wat wel onwettig aangekom het, het die
betiteling ``prys-negers'' gekry en is as vakleerlinge aan amptenare of
handelslui toegesê.
Die wet is egter later streng toegepas en die
slawebevolking kon toe slegs deur geboortes groei -- as meer kinders in die
wêreld sou kom as wat daar sterftes en vrystellings was.
Werk het dus skaars en slawe duurder geword, en baie
min van hulle is vrygestel. Toe eise vir vergoeding in 1835 ingedien is, het
die slawebevolking op 38 427 gestaan.
Daar moet darem ook hier gesê word dat dit ’n boer ’n
aardige bedrag gekos het om ’n slaaf deurentyd gevoed en geklee te hou. Die
slaaf het byvoorbeeld brood, vleis en groente gekry, plus wyn twee maal per
dag, of drie keer daagliks in die oestyd.
Die vrystelling van die slawe is voorafgegaan deur ’n
tydperk (1816-'33) van gewysigde regulasies om die lot van die slawe te verlig.
Werkure is byvoorbeeld vasgepen, slawe kon eiendom besit en kinders onder tien
jaar kon nie van hul ouers weggeneem en verkoop word nie.
’n Slaaf mog nie tuis met meer as 25 houe getugtig
word nie, terwyl die bestuurders van landgoedere die strawwe in strafboeke moes
aanteken. Hierdie voorskrifte, wat eintlik meer vir die wrede slawebase van die
Wes-Indiese Eilande bedoel was, het die slawe-eienaars aan die Kaap gegrief.
Om alles te kroon het die vrystellingswet van 1833 die boere met die probleem gelaat dat hulle sonder arbeiders kon sit net wanneer hul gesaaides sou begin ryp word (1 Desember 1834), ondanks die bepaling dat bestaande slawe nog vier jaar lank verpligte onbetaalde arbeid as vakleerlinge moes verrig.
Daarby was die vergoeding wat slawe-eienaars ontvang
het, totaal ontoereikend.
• DIE
konvensies waarkragtens Transvaal en die Vrystaat ná die Groot Trek hul
onafhanklikheid verkry het, het bepaal dat geen slawerny daar toegelaat sou word
nie. In Suid-Afrika as ’n geheel het die invloed van slawerny voortgeduur in
die renons wat die deursnee-Europeër in ongeskoolde arbeid gehad het.
Vrygestelde slawe is geleidelik opgeneem in die groep
wat later as die ``Kaapse Kleurlinge’’ of bruin mense bekend sou staan. Uit hul
geledere het op verskillende terreine groot geeste gekom wat, weens ongelukkige
politieke omstandighede in ’n groot deel van die twintigste eeu, dikwels nie
tot hul reg kon kom en die erkenning kon kry wat hulle verdien het nie.
Vandag staan talle nakomelinge van die slawe van
weleer egter hul plek vol in die nuwe Suid-Afrika, tot in die hoogste raadsale
van die land. Hul voorouers sou verheug gewees het as hulle destyds kon weet
hoe hul nasate hulle sou onderskei.
____________________________________________________________
Terug na
inhoudsblad -- klik hier
____________________________________________________________
Ons
Wonderlike Wêreld op CD, 2004 - Uit Huisgenoot se Jongspan