MiΩdzynarodowa ochrona praw autorskich

   Prawo patentowe - jako najwa┐niejszy element ochrony w│asno£ci przemys│owej i prawo autorskie - jako system norm s│u┐╣cych ochronie w│asno£ci literackiej i artystycznej rozwijaj╣ siΩ od prze│omu XVIII i XIX wieku. Ze wzglΩdu na coraz ┐ywsze kontakty miΩdzynarodowe, w II po│owie XIX wieku pojawia siΩ konieczno£µ nawi╣zania wsp≤│pracy miΩdzynarodowej w tej dziedzinie.
   Tw≤rczo£µ literacka, naukowa i artystyczna z natury swej ma charakter uniwersalny, co wyra┐a siΩ │atwo£ci╣ przekraczania zar≤wno barier jΩzykowych, politycznych, jak i kulturalnych. Z tego wzglΩdu zabezpieczenie jej tylko normami prawa wewnΩtrznego jest niewystarczaj╣ce. Zakres ochrony udzielanej tw≤rczo£ci autorskiej zar≤wno rodzimej, jak i obcej jest funkcj╣ polityki ekonomicznej i kulturalnej danego pa±stwa. Cen╣ jednak uzyskania za granic╣ ochrony dla dzie│ w│asnych obywateli jest udzielenie takiej ochrony dzie│om obcym danego kraju na w│asnym terytorium. Udzielenie za£ ochrony dzie│om obcym mo┐e nast╣piµ przez:
 -  przyznanie jej na zasadzie wzajemno£ci,
 -  przyznanie jej na podstawie dwustronnych porozumie±,
 -  przyznanie jej na podstawie porozumie± wielostronnych.
   Najstarszym ƒr≤d│em ochrony w stosunkach miΩdzynarodowych by│a wzajemno£µ. Dalszym etapem by│y licznie zawierane w po│owie XIX wieku porozumienia dwustronne. Stwarza│y one jednak stan prawny bardzo skomplikowany, niestabilny i w wysokim stopniu zr≤┐nicowany. UsuniΩciu tej niedogodno£ci mia│y s│u┐yµ porozumienia wielostronne. W zamy£le ich tw≤rc≤w mia│y one stopniowo prowadziµ do unifikacji i uniwersalizacji ochrony w│asno£ci intelektualnej.
   Pierwszym takim porozumieniem w dziedzinie w│asno£ci intelektualnej by│a konwencja paryska z 1883 roku o ochronie w│asno£ci przemys│owej. Pierwsz╣ i najwiΩksz╣ konwencj╣ dotycz╣c╣ ochrony prawnoautorskiej by│a konwencja berne±ska z 1886 roku o ochronie w│asno£ci literackiej (naukowej) i artystycznej. Idea jej opracowania wysz│a od francuskich £rodowisk literackich, podtrzymana zosta│a za£ przez organizacje wydawc≤w.

Konwencja berne±ska

   Konwencja berne±ska (nawΩ wziΩ│a od miejsca zawarcia) zawarta zosta│a 9 wrze£nia 1886 roku, wesz│a za£ w ┐ycie 5 grudnia 1887 roku. Wej£cie w ┐ycie konwencji nie przekre£li│o dotychczasowych porozumie± miΩdzy jej sygnatariuszami, je£li tylko nie by│y one sprzeczne z jej postanowieniami. Celem zawartej konwencji by│o stworzenie podstawy do ochrony autorskiej miΩdzy jej sygnatariuszami, a w dalszej kolejno£ci stworzenia zal╣┐ka ustawodawstwa ponadkrajowego. To ostatnie mia│o byµ osi╣gniΩte przez stworzenie wprost w konwencji minimum ochrony.
   Jednym z podstawowych za│o┐e± konwencji jest kontynuowanie prac zmierzaj╣cych do "rozszerzenia zakresu i pog│Ωbienia ochrony autorskiej oraz doskonalenia kszta│tu prawnego konwencji".
   Pierwotny tekst konwencji by│ merytorycznie do£µ skromny. Do pierwszej rewizji konwencji dosz│o w 1896 roku w Pary┐u. Kolejna zmiana nast╣pi│a w 1908 roku w Berlinie. Wypracowany tam tekst pomy£lano jako nowy jednolity akt, zastΩpuj╣cy poprzednie. Cen╣ rozszerzenia ochrony konwencyjnej by│o jednak rozszerzenie systemu zastrze┐e±. Zasadniczym novum tekstu berli±skiego by│o uniezale┐nienie ochrony konwencyjnej od wymog≤w formalnych. W ten spos≤b jedyn╣ przes│ank╣ ochrony autorskiej sta│o siΩ stworzenie dzie│a. Wprowadzono tak┐e bezwzglΩdne prawo do t│umaczenia s│u┐╣ce autorowi przez ca│y czas ochrony maj╣tkowej.
   NastΩpn╣ zmianΩ konwencji przeprowadzono w Bernie w 1914 roku. Chodzi│o tym razem o osi╣gniΩcie celu doraƒnego - ograniczenia ochrony w odniesieniu do dzie│ pochodz╣cych z pa±stw nie nale┐╣cych do konwencji, kt≤re nie chroni│y w spos≤b nale┐yty dzie│ autor≤w z pa±stw nale┐╣cych do tej konwencji.
   Kolejna rewizja dokonana zosta│a w 1928 roku w Rzymie. Po raz pierwszy w przygotowuj╣cej j╣ konferencji uczestniczy│a delegacja polska. G│≤wnym osi╣gniΩciem tekstu konwencji, zwanego p≤ƒniej tekstem rzymskim by│o ustanowienie wprost w tek£cie konwencji ochrony w zakresie autorskich praw osobistych oraz przyjΩcie bezwzglΩdnego prawa do nadania dzie│a publicznie drog╣ radiow╣.
   NastΩpna konferencja odby│a siΩ dopiero po II wojnie £wiatowej - w 1948 roku w Brukseli. W opracowanej tam redakcji najwa┐niejszym osi╣gniΩciem by│o przyjΩcie jako minimum 50-letniej ochrony maj╣tkowych praw autorskich licz╣c od £mierci tw≤rcy, rozbudowanie praw radiowych, wprowadzenie postanowienia dopuszczaj╣cego wnoszenie spor≤w dotycz╣cych interpretacji i stosowania konwencji przez MiΩdzynarodowy Trybuna│ Sprawiedliwo£ci w Hadze.
   Dalsze zmiany konwencji dokonane zosta│y w 1967 roku w Sztokholmie, Tekst sztokholmski by│ wypadkow╣ trzech czynnik≤w: rozwoju techniki i jej wp│ywu na warunki eksploatacji tw≤rczo£ci autorskiej, tendencji do uczynienia z konwencji berne±skiej aktu o zasiΩgu £wiatowym oraz tendencji do wprowadzenia ogranicze± ochrony na rzecz kraj≤w rozwijaj╣cych siΩ.
   Na konferencji sztokholmskiej podjΩto r≤wnoleg│e zadanie przejrzenia ca│o£ci zasad ochrony w obrocie miΩdzynarodowym w│asno£ci intelektualnej. W konsekwencji przedmiotem prac by│a nie tylko konwencja berne±ska, ale i konwencja paryska o ochronie w│asno£ci przemys│owej. Rezultatem tego po│╣czenia by│o utworzenie îwiatowej Organizacji W│asno£ci Intelektualnej (WIPO). Nie wszystkie jednak rezultaty konwencji sztokholmskiej uznano za w pe│ni udane. Za nieudane uznano ostatecznie wypracowane tam u│atwienia na rzecz pa±stw rozwijaj╣cych siΩ, co spowodowa│o konieczno£µ dokonania kolejnej rewizji w Pary┐u w 1971 roku.
   Konwencja berne±ska nie jest aktem jednolitym. Choµ jej zasadniczy cel, jakim jest stworzenie podstawy do ochrony w stosunkach miΩdzy jej cz│onkami oraz stworzenie zal╣┐ka ustawodawstwa ponadnarodowego przewija siΩ przez ca│╣ konwencjΩ, poszczeg≤lne jej redakcje realizuj╣ go w r≤┐ny spos≤b. R≤┐nice te wynikaj╣ przede wszystkim z tego, ┐e poszczeg≤lne redakcje r≤┐nie kszta│tuj╣ tzw. minimum konwencyjne, to znaczy poziom ochrony, kt≤ry z momentem inkorporacji czy transformacji danej redakcji konwencji do prawa wewnΩtrznego stanowi samoistn╣ podstawΩ do ochrony dzie│, do kt≤rych stosuje siΩ konwencjΩ, je┐eli ustawodawstwo danego kraju w danym zakresie ochrony nie przyznaje. Postanowienia wyznaczaj╣ce minimum konwencyjne maj╣ niekiedy bardzo z│o┐ona postaµ konstrukcyjn╣.
   Do konwencji berne±skiej przyst╣pi│y praktycznie wszystkie pa±stwa europejskie.

Konwencja genewska (powszechna)

   Generalnie mo┐na wyr≤┐niµ dwa systemy powstawania prawa autorskiego:
 -  system, gdzie samo stworzenie dzie│a powoduje przyznanie mu ochrony prawnoautorskiej (kontynentalne systemy prawne),
 -  system rejestracji, gdzie opr≤cz stworzenia dzie│a niezbΩdna jest jego rejestracja w odpowiednim urzΩdzie (systemy prawne pa±stw anglosaskich).
   Prawo pa±stw anglosaskich wymaga dla powstania prawa autorskiego rejestracji utworu w odpowiednim urzΩdzie (Copyright Office). Ochrona prawnoautorska rozpoczyna siΩ od z│o┐enia egzemplarza utworu w Copyright Office i rejestracji zg│oszenia.
   Zgodnie z ameryka±sk╣ ustaw╣ z 1909 roku ka┐dy utw≤r, kt≤ry mia│by uzyskaµ prawnoautorsk╣ ochronΩ w USA, niezale┐nie od kraju, z kt≤rego pochodzi│, musia│ zostaµ zarejestrowany tak jak utw≤r ameryka±ski w Copyright Office przy Bibliotece Kongresu w Waszyngtonie.
   Istnienie tych dw≤ch r≤┐nych koncepcji ochrony autorskiej zrodzi│o potrzebΩ opracowania konwencji │╣cz╣cej te koncepcje, czy raczej stwarzaj╣cej podstawΩ do ochrony praw autorskich ponad dziel╣cymi je r≤┐nicami. RealizacjΩ tego zadania podjΩ│o UNESCO. Prace trwa│y od 1949 roku i zosta│y zako±czone uchwaleniem w 1952 roku w Genewie konwencji nazywanej powszechn╣ lub genewsk╣.
   Zosta│a ona pomy£lana jako akt mo┐liwy do przyjΩcia nie tylko przez pa±stwa kontynentalne, ale i nale┐╣ce do grupy anglo-ameryka±skiej oraz przez pa±stwa rozwijaj╣ce siΩ. Przed tw≤rcami konwencji genewskiej stanΩ│a ponadto konieczno£µ uregulowania wzajemnego stosunku tej konwencji do konwencji berne±skiej, bowiem jasnym jest, ┐e powszechno£µ konwencji genewskiej musia│a byµ osi╣gniΩta kosztem znacznego ograniczenia minimum konwencyjnego. Dlatego te┐ zasad╣ konwencji genewskiej jest przyjΩcie pierwsze±stwa konwencji berne±skiej. Polega to na tym, ┐e:
 -  w stosunkach miΩdzy pa±stwami uczestnicz╣cymi jednocze£nie w konwencji powszechnej i w konwencji berne±skiej obowi╣zywaµ ma jedynie konwencja berne±ska,
 -  na konwencjΩ powszechn╣ nie mog╣ siΩ powo│ywaµ pa±stwa, kt≤re po 1 stycznia 1951 roku porzuci│y konwencjΩ berne±sk╣, z ograniczeniem tej zasady wobec kraj≤w rozwijaj╣cych siΩ.
   Konwencja powszechna ma dwie redakcje: pierwotn╣, opracowan╣ w Genewie w 1952 roku, i parysk╣ z 1971 roku. G│≤wn╣ zmian╣ wprowadzon╣ w 1971 roku by│o wprowadzenie u│atwie± dla kraj≤w rozwijaj╣cych siΩ. Ponadto zobowi╣zano uczestnik≤w nowej redakcji do przyznania ochrony w zakresie podstawowych praw autorskich do dzie│a.
   Z ochrony konwencyjnej korzystaj╣ dzie│a obywateli pa±stw w niej uczestnicz╣cych b╣dƒ opublikowane po raz pierwszy na terytorium jednego z tych pa±stw, niezale┐nie od obywatelstwa autora.
   Kwesti╣, kt≤ra wymaga│a uregulowana w konwencji by│o stworzenie pomostu ponad wymogami formalnymi, od dope│nienia kt≤rych szereg ustawodawstw (g│≤wnie anglosaskie) uzale┐nia│o i uzale┐nia ochronΩ autorsk╣.
   Zgodnie z konwencj╣ dla uzyskania prawnoautorskiej ochrony utwor≤w pochodz╣cych z kraj≤w, kt≤re przyst╣pi│y do konwencji w krajach systemu copyright wystarczy│o opatrzenie egzemplarza utworu odpowiedni╣ not╣ copyrightow╣ ((c) plus nazwisko lub nazwa uprawnionego oraz rok pierwszej publikacji - na przyk│ad "(c) Copyright by Jan Kowalski, 1969").
   Cech╣ charakterystyczn╣ konwencji powszechnej jest brak w niej ochrony autorskich d≤br osobistych. Jest to podyktowane tym, ┐e w wielu pa±stwach nie jest znana taka ochrona, a przynajmniej nie w kontynentalnym kszta│cie. Jest to cena uniwersalizmu konwencji.

TRIPS

   RozpoczΩcie dzia│alno£ci WTO 1 stycznia 1995 roku jest rezultatem podpisanego 15 kwietnia 1994 roku Porozumienia Ustanawiaj╣cego WTO. Za│╣cznikiem (1C) do Porozumienia Ustanawiaj╣cego WTO jest TRIPS (Porozumienie w Sprawie Handlowych Aspekt≤w Praw W│asno£ci Intelektualnej) i z chwil╣ ratyfikacji przez dany kraj Porozumienia powstaj╣ dla tego kraju obowi╣zki wynikaj╣ce z TRIPS.
   Powo│anie do ┐ycia Porozumienia TRIPS sprowokowane zosta│o miΩdzy innymi ma│╣ efektywno£ci╣ negocjacji prowadzonych w sprawie rewizji i dostosowywania do nowych potrzeb konwencji administrowanych przez îwiatow╣ OrganizacjΩ W│asno£ci Intelektualnej (WIPO). Chodzi tu w pierwszym rzΩdzie o:
 -  konwencjΩ berne±sk╣ o ochronie dzie│ literackich i artystycznych,
 -  konwencjΩ parysk╣ o ochronie w│asno£ci przemys│owej,
 -  konwencjΩ rzymsk╣ o ochronie artyst≤w wykonawc≤w, producent≤w fonogram≤w oraz stacji radiowo-telewizyjnych.
   Za utworzeniem poza WIPO nowej, kompleksowej konwencji w sprawie ochrony w│asno£ci intelektualnej, przemawia│y s│abo£ci WIPO wyra┐aj╣ce siΩ:
 -  brakiem odpowiednich procedur dla rozstrzygania spor≤w i ustalania wi╣┐╣cej interpretacji postanowie± konwencji,
 -  nieefektywnym systemem rewizji konwencji,
 -  niezapewnieniem miΩdzynarodowej ochrony program≤w komputerowych i baz danych,
 -  niedostatecznym systemem dochodzenia roszcze± z tytu│u naruszenia praw w│asno£ci intelektualnej.
   TRIPS jest te┐ instrumentem niwelowania r≤┐niµ miedzy anglosaskim systemem copyright a systemem kontynentalnym. MiΩdzy innymi z porozumienia TRIPS wynika dla kraj≤w anglosaskich obowi╣zek likwidacji wymog≤w formalnych zwi╣zanych z przyznaniem ochrony prawnoautorskiej wobec cudzoziemc≤w pochodz╣cych z pa±stw, kt≤re przyst╣pi│y do porozumienia. Nie jest wiΩc obecnie, dla uzyskania ochrony prawnoautorskiej w krajach systemu copyright, potrzebna nawet nota copyrightowa, ma ona jednak nadal pewne znaczenie - informuje bowiem o dacie pierwszej publikacji, a co za tym idzie - o czasie trwania autorskich praw maj╣tkowych.
   Znaczenie TRIPS trudno jest przeceniaµ. Przede wszystkim porozumienie to ma charakter powszechny, co wynika z zasiΩgu dzia│ania WTO. Poza tym, TRIPS jest pierwsz╣ w istocie miΩdzynarodow╣ konwencj╣, kt≤rej regulacja obejmuje wszystkie sfery w│asno£ci intelektualnej, a wiΩc prawa autorskie wraz z prawami pokrewnymi, patenty, prawa do wzor≤w przemys│owych, znak≤w towarowych, topografii uk│ad≤w scalonych oraz ochronΩ poufnego know-how. Dla ka┐dej z tych kategorii TRIPS przewiduje pewien minimalny poziom ochrony, kt≤ry powinien zostaµ zapewniony w ka┐dym kraju cz│onkowskim WTO.
   R≤wnocze£nie uregulowanie TRIPS przes╣dza o tym, ┐e wszystkie krajem kt≤re przyst╣pi│y do tego porozumienia, staj╣ siΩ zwi╣zane ostatnimi tekstami dw≤ch podstawowych w sferze ochrony w│asno£ci intelektualnej konwencji:; konwencji berne±skiej o ochronie dzie│ literackich i artystycznych, w brzmieniu nadanym przez AKT Paryski z 1971 roku oraz konwencji paryskiej o ochronie w│asno£ci przemys│owej, w brzmieniu ustalonym tekstem sztokholmskim z 1967 roku.
   Podstawowa data wej£cia w ┐ycie porozumienia TRIPS zosta│a ustalona na 01.01.1996 r., jednak dla niekt≤rych pa±stw, w tym dla kraj≤w bΩd╣cych na etapie transformacji ustrojowej, przewidziano mo┐liwo£µ op≤ƒnienia wprowadzenia cze£ci regulacji do 01.01.2000 r. Polska z mo┐liwo£ci tej ostatecznie skorzysta│a, st╣d te┐ w chwili obecnej obowi╣zuj╣ jedynie art. 3,4 i 5 TRIPS.
   Wej£cie do polskiego porzadku prawnego ca│o£ci porozumienia TRIPS mo┐e mieµ istotne konsekwencje w zakresie tzw. "abolicji komputerowej" uregulowanej w art. 124 ust. 3 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 4 lutego 1994 r. Zgodnie z tym przepisem "posiadacz programu komputerowego stworzonego przed dniem wej£cia w ┐ycie nienniejszej ustawy i chronionego wed│ug ust. 1 nie mo┐e byµ poci╣gniΩty do odpowiedzialno£ci za naruszenie prawa autorskiego dokonane przed tym dniem. Po wej£ciu w ┐ycie ninniejszej ustawy dalsze u┐ytkowanie programu w dotychczasowym zakresie przez osobΩ, kt≤ra by│a w posiadaniu takiego programu, jest dozwolone bez odrΩbnej zgody i wynagrodzenia, z zachowaniem wymog≤w przepis≤w art 75. Dalej id╣ce korzystanie z takich program≤w, w tym ich kopiowanie i rozpowszechnianie, jest zabronione". Problemem jest to, ┐e TRIPS nie przewiduje ┐adnych wyj╣tk≤w w ustanawianej ochronie program≤w komputerowych. Oznacza to w efekcie, ┐e mo┐liwe jest kwestionowanie obowiazywania art. 124 ust. 3 po 01.01.2001 r. Zagadnienie to jest jednak ci╣gle bardzo dyskusyjne.

| Strona g│≤wna | Indeks artyku│≤w | Indeks akt≤w prawnych | Wzory um≤w | WWW Prawo |

Copyright (c) 1998 by Zbigniew Oko±
Ostatnia aktualizacja: 20.03.1998