Enzym pamiΩci

Choroba Alzheimera - zwyrodnienie - tkanki m≤zgowej, powoduj╣ce zanik kom≤rek nerwowych - jest nie tylko problemem medycznym. To narastaj╣cy problem spo│eczny, z kt≤rym zmaga siΩ ju┐ wiΩkszo£µ kraj≤w europejskich. M≤wimy tu o chorobie podesz│ego wieku - skala zagro┐enia ro£nie wraz ze starzeniem siΩ spo│ecze±stw. Dlatego pesymi£ci twierdz╣, ┐e obecna transformacja demograficzna szykuje nam bombΩ. Rozbroiµ j╣ mog╣ uczeni, pracuj╣cy w kilku £wiatowych laboratoriach nad stworzeniem leku, kt≤ry zwalcza│by przyczyny choroby Alzheimera. Dotychczas leczy siΩ tylko jej objawy. Ale wy£cig trwa: nauka przeciwko chorobie, kt≤ra mo┐e rozszerzyµ siΩ do rozmiar≤w epidemii za spraw╣ spe│nionych marze± o d│ugowieczno£ci (patrz ramka).

Nasz zegar genetyczny zosta│ ponoµ zaprogramowany na 120 lat. Jednak ciemn╣ stron╣ d│ugiego ┐ycia jest nasilenie wszelkich chor≤b degeneracyjnych, z otΩpiennymi w│╣cznie. Te ostatnie dotykaj╣ w Polsce ok. 350 tys. os≤b - ponad 200 tys. z nich cierpi na otΩpienie typu alzheimerowskiego (ok. 5 proc. populacji powy┐ej 65 roku ┐ycia). LiczbΩ chorych w Europie Zachodniej ocenia siΩ na kilka milion≤w, podobnie w USA.

Wy│uskanie ich z t│umu wcale nie jest proste. W Polsce tym trudniejsze, ┐e -zdaniem specjalist≤w - 9 na 10 lekarzy pierwszego kontaktu nie potrafi zdiagnozowaµ choroby Alzheimera. W du┐ych miastach jest lepiej, ale i tutaj leczy siΩ nie wiΩcej ni┐ 10 proc. chorych. Proces diagnozowania wymaga wiedzy, powa┐nego podej£cia do pacjenta i czasu.

Dlatego w wiΩkszo£ci przypadk≤w diagnoza przychodzi zbyt p≤ƒno - w przedostatnim lub nawet ostatnim stadium choroby, gdy pacjent traci poczucie to┐samo£ci, staje siΩ bezradny intelektualnie i ca│kowicie zale┐ny od innych w zaspokajaniu podstawowych potrzeb ┐yciowych. Nie przypomina sobie ani aktualnych, ani minionych fakt≤w, nie wie, czy przebywaj╣ca z nim osoba jest ┐on╣, pielΩgniark╣ czy kim£ zupe│nie obcym, nie kontroluje czynno£ci fizjologicznych, nie ma poczucia czasu ani orientacji w przestrzeni. Ten tragiczny i poni┐aj╣cy stan jest nieodwracalny. Trwa a┐ do £mierci, kt≤ra nastΩpuje z powodu powik│a± -najczΩ£ciej zapalenia p│uc lub zaka┐enia dr≤g moczowych.

Ale choroba rozpoczyna siΩ w spos≤b podstΩpny wiele lat wcze£niej; pierwsze symptomy pojawiaj╣ siΩ niekiedy po czterdziestce, w postaci zaburze± w zapamiΩtywaniu nowych informacji oraz trudno£ci w korzystaniu z posiadanych umiejΩtno£ci. Sk│ada siΩ je na karb roztargnienia, przemΩczenia, stresu - zazwyczaj s│usznie, poniewa┐ nie wszystkie zaburzenia pamiΩci maj╣ zwi╣zek ze zwyrodnieniem tkanki m≤zgowej.

W drugim stadium, w miarΩ postΩp≤w choroby, pojawiaj╣ siΩ trudno£ci z przypominaniem sobie fakt≤w z ┐ycia oraz wcze£niej nabytej wiedzy. Chocia┐ charakterystyczne zmiany w tkance m≤zgowej zosta│y opisane ju┐ blisko sto lat temu (Alois Alzheimer, neurolog niemiecki, 1906 r.), to uczeni ci╣gle obracaj╣ siΩ w krΩgu hipotez co do etiologii choroby. Potocznie m≤wi siΩ, ┐e jest to zanik m≤zgu, spowodowany odk│adaniem siΩ w kom≤rkach nerwowych substancji bia│kowej, nazywanej beta-amyloidem. Kom≤rki ulegaj╣ zwyrodnieniu, trac╣ kontakt z innymi, rozpadaj╣ siΩ - przestaj╣ pe│niµ przypisan╣ im rolΩ w zakresie uczenia siΩ, przechowywania wiedzy i wydobywania potrzebnych informacji z pamiΩci. Ale dlaczego tak siΩ dzieje?

W stan oskar┐enia stawiano ju┐ bakterie chlamydia pneumoniae, wirusa opryszczki, urazy g│owy, wielokrotne narkozy, proces mia┐d┐ycowy. Przez d│ugi czas podejrzewano u chorych zatrucie glinem (aluminium) z wody lub aluminiowych naczy±, u┐ywanych w gospodarstwie domowym. Niekt≤re tropy potwierdzi│y siΩ czΩ£ciowo -np. mia┐d┐yca wsp≤│istnieje ze zwyrodnieniem m≤zgu, potΩ┐nych uraz≤w g│owy te┐ nie nale┐y lekcewa┐yµ, za£ wirus opryszczki jest £rodowiskowym czynnikiem ryzyka. Inne badania trwaj╣. - Literatura naukowa na temat choroby Alzheimera jest tak bogata, ┐e na temat ka┐dej hipotezy mo┐na znaleƒµ trzy prace za i trzy przeciw- m≤wi doc. dr hab. Maria Barcikowska, kierownik Kliniki Neurologicznej w Centralnym Szpitalu Klinicznym MSWiA.

Problem polega m.in. na tym, ┐e w procesach, kt≤re do niej prowadz╣, bierze udzia│ wiele enzym≤w i bia│ek. Wykryto ju┐ dziewiΩµ chromosom≤w, na kt≤rych zlokalizowano geny odpowiedzialne za te procesy. Nauka nie zna tego jednego, jedynego genu, kt≤ry by│by biologicznym markerem choroby. Dlatego na podstawie dostΩpnych metod bada± genetycznych nie mo┐na by│oby powiedzieµ: pani jest z pewno£ci╣ chora, a pan zachoruje w przysz│o£ci.

Zdaniem doc. Marii Barcikowskiej dwa kierunki poszukiwa± naukowych s╣ bardzo obiecuj╣ce. Niespe│na rok temu w laboratoriach irlandzkiej firmy farmaceutycznej Elan Corp. przeprowadzono udane eksperymenty na myszach, zmodyfikowanych genetycznie w taki spos≤b, ┐e w ich m≤zgach powstawa│y z│ogi beta-amyloidu. NastΩpnie wszczepiono im syntetyczne bia│ko, kt≤re nie tylko rozpuszcza│o ju┐ istniej╣ce z│ogi, ale tak┐e wyzwala│o reakcjΩ immunologiczn╣, chroni╣c╣ przed odk│adaniem siΩ nowych. Badacze zapowiedzieli pr≤by kliniczne na ludziach - ich powodzenie umo┐liwi│oby wyprodukowanie skutecznej szczepionki.

Najnowsze badania prowadzone w kilku ameryka±skich laboratoriach mog╣ wreszcie doprowadziµ do poznania przyczyn choroby Alzheimera, a zatem - do stworzenia pierwszego leku dzia│aj╣cego nie tylko na jej objawy, a w konsekwencji - do stworzenia pierwszego leku dzia│aj╣cego przyczynowo, a nie objawowo. Badania dotycz╣ trzech enzym≤w: alfa, beta i gamma- sekretazy. Alfa-sekretaza powoduje, ┐e patologiczne bia│ko beta-amyloid jest przecinane w po│owie, co prowadzi do powstania dw≤ch rozpuszczalnych fragment≤w, kt≤re s╣ wydalane z m≤zgu -i problem przestaje istnieµ. Beta i gamma-sekretaza tn╣ je nieprawid│owo, a w rezultacie bia│ko nie rozpuszcza siΩ, tylko odk│ada w kom≤rkach nerwowych, ze wszystkimi tego skutkami. Od dawna wiedziano o istnieniu tych enzym≤w; teraz wreszcie uda│o siΩ poznaµ budowΩ beta-sekretazy. NastΩpnym krokiem uczonych bΩd╣ pr≤by neutralizacji ôz│ych" enzym≤w albo stymulacji dzia│aj╣cej pozytywnie alfa-sekretazy. Lek o takim w│a£nie dzia│aniu, kt≤ry zapocz╣tkuje prze│om w walce z chorob╣ Alzheimera, ma byµ dostΩpny za dwa-trzy lata.

Doc. Barcikowska studzi ten optymizm. Jej zdaniem od stworzenia leku, dzia│aj╣cego na przyczyny choroby, dziel╣ ameryka±skie laboratoria co najmniej cztery lata, ale gdy ju┐ tak siΩ stanie, to dziΩki aktywno£ci firm farmaceutycznych lek pojawi siΩ w Europie po kilku miesi╣cach.

Ju┐ od dw≤ch lat dostΩpne s╣ u nas leki, kt≤re spowalniaj╣ rozw≤j choroby (Aricept, Exelon). Niestety, s╣ bardzo drogie: miesiΩczna dawka, po uwzglΩdnieniu 70 proc. refundacji, kosztuje ok. 400 z│. Poza tym pacjent otrzymuje zwykle leki nasenne, antydepresyjne, uspokajaj╣ce. W ostatnim stadium potrzebuje pampers≤w, £rodk≤w czysto£ci, a przede wszystkim ca│odobowej opieki, poniewa┐ stanowi zagro┐enie dla siebie i innych. Je£li taki chory jest samotny, to zwykle dziΩki interwencjom s╣siad≤w trafia do o£rodka opieki - otoczenie boi siΩ, ┐e zaleje, wysadzi dom w powietrze itp. Gdy ma rodzinΩ, w≤wczas kr╣g ofiar choroby rozszerza siΩ. Staj╣ siΩ nimi przemΩczeni fizycznie i zdruzgotani psychicznie opiekunowie, kt≤rzy nie zawsze wytrzymuj╣ presjΩ sytuacji. A za miejsce w prywatnym domu opieki nale┐y zap│aciµ ok. 2 tys. z│ i ten rodzaj pensjonariuszy nie jest mile widziany.

Czy choroby Alzheimera mo┐na siΩ ustrzec? Zalecenia profilaktyczne s╣ banalne: du┐o ruchu na £wie┐ym powietrzu, niskokaloryczna dieta, aktywno£µ intelektualna. Z miΩdzynarodowych bada± epidemiologicznych wiadomo, ┐e znacznie czΩ£ciej choruj╣ kobiety (┐yj╣ d│u┐ej), a najwiΩksze ryzyko dotyczy tych, kt≤re wcze£nie przesta│y miesi╣czkowaµ, przesz│y operacjΩ usuniΩcia narz╣d≤w rodnych i nie prowadzi│y substytucyjnego leczenia hormonalnego.

Osoby zainteresowane mog╣ szukaµ pomocy w Polskim Stowarzyszeniu Pomocy Osobom z Choroba Alzheimera: 00-682 Warszawa, ul. Ho┐a 54/1; tel. (taks) 0-22 622 11 22. Lokalne organizacje alzheimerowskie istniej╣ w wiΩkszo£ci du┐ych miast. W stolicy mie£ci siΩ tak┐e Polska Fundacja Alzheimerowska: 00-023 Warszawa, ul. Widok 10; tel. 0-22 827 35 86.